- Könül xanım, gəlin, milli geyimlərimizin dünənindən bu günə qədər keçdiyi yola nəzər salaq. Nələr dəyişib?
- “Bakı Milli Geyim Evi” yaranan gündən “Ənənədən gələcəyə” ideyasını reallaşdırmağı qarşımıza əsas məqsəd kimi qoyduq. Yəni keçmişimizi gənc nəslə layiqincə təbliğ etmək əsas şüarımız oldu. Milli geyim dedikdə ilk olaraq göz önünə filmlərdəki obrazlarımız, rəqslərimizdəki, həmçinin muzeylərdə sərgilənən geyimlərimiz gəlir. 2006-cı ilə kimi milli geyimlər haqqında anlayışımız bura qədərini əhatə edirdi. Milli geyim axtaranda bizi adətən Kinostudiyaya göndərirdilər. Orada filmlərimizdən qalma köhnə kostyumlar və ya tarix muzeyində vitrinlərə çıxarılmayan tozlanmış vəziyyətdə tapdığımız geyimlər olardı.
Biz o vaxt “Tanınmış xanımlar milli geyimlərdə” adlı layihə hazırladıq. Təəssüf ki, milli geyim tikən dərzi tapa bilmədik. Modelyerlər isə bizə çox böyük məbləğ dedilər. Bu gün belə milli geyimlər o qiymətə tikilmir. Bundan sonra milli geyimlərimizi araşdırmağa başladım. Muzeylərə baş çəkdim, Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin direktoru Nailə xanım muzeydəki milli geyimləri görməyə, onlara toxunmağa, ölçüb-biçməyə icazə verdi. Həmçinin Səbirə Dünyamalıyevanın Azərbaycan milli geyimləri kitabından yararlandıq, bölgələrimizin geyimlərindəki kəsimlərin hamısını o kitaba istinad etdik. İlk olaraq biz əlimizdə olan milli geyimlərin neçənci əsrə, hansı dövrə, bölgəyə məxsus olduğunu araşdırmağa başladıq. Bu araşdırmalar bizi 17-ci əsrə kimi aparıb çıxardı. Beləliklə, Qarabağ, Gəncə, İrəvan və Lənkəran xanlıqlarının, Borçalı sultanlığı və Zəngəzur bölgəsinin milli geyimlərini bir-bir araşdırmağa davam etdik.
- Yəni bu günə qədər o geyimlər haqqında sadəcə kitablarda məlumat verilmişdi?
- Bəli, demək olar ki, əlimizdə başqa material yox idi. Sadəcə hazır baxa biləcəyimiz bir neçə geyim növü var idi, hansı ki, onlar bu günə kimi gəlib çatıb. Bunlar ləbbadə, çəpkən, arxalıq və bir-iki aksesuar nümunəsidir. Xanımlarımız həmişə gözəl libaslar geyiniblər, bərli-bəzəkli, güllü-çiçəkli, gülməxməri, zərxaradan olan geyimlər qızlarımızın bəzəyi olub. Şuşaya səfər edən fransız rəssam ölkəsinə qayıtdıqdan sonra öz təəssüratlarında qeyd edir: “Qarabağın xanımları o qədər gözəl, incəbelli, zərif idi ki... Möhtəşəm gözəllikləri var idi”. Həqiqətən də Qarabağ kəsimləri, Şuşa geyimləri o qədər incə, gözoxşayan olub ki, hətta dəbin mərkəzi sayılan Avropa insanlarını belə heyran edib. Biz də “Bakı Milli Geyim Evi” olaraq bu kəsimləri olduğu kimi qoruyub saxladıq, yalnız orijinal parçalardan istifadə etdik.
- Bölgələrimizə məxsus geyimlərin əsas xüsusiyyətləri nələr idi?
- Hər bölgənin öz zənginliyi, gözəlliyi olub. İrəvan xanlığına nəzər salanda görürük ki, o bölgəyə aid geyimlərdə təbiət zənginliyi özünü göstərir. Qadınlarımızın azad ruhu əks olunur - at üstündə qadınlar, ətəklərinin dizdən aşağı olması və s. Bu, İrəvan, Zəngəzur, Naxçıvan, bir sözlə Qərbi Azərbaycana xas olan xüsusiyyətlərdir. Yallı geyimlərinə baxarkən orada İrəvan, Naxçıvan dəsti-xətti aydın hiss olunur. Dizaltı ətəklər, şalvarlar və rənglər... Bu xanlıqların geyim rənglərində əsasən qızılı, qəhvəyi çalarlar, tünd qırmızı, yaşıl rənglər üstünlük təşkil edib. Bu da əsasən oranın təbiəti ilə əlaqəlidir.
Qarabağ, Şuşa bölgəsinə gəlincə, orada əsasən açıq rənglər özünü daha qabarıq şəkildə büruzə verir. Geyimlərdə mavi, ağ, gümüşü rənglərə, gül rənglərinə üstünlük verilib. Milli geyimləri araşdırarkən əsasən açıq rənglərə rast gəldim. Kəsimlərinə gəlincə, Şuşa arxalığına baxanda qırçınlı ətəyi, qolu, qolun üzərində qısa bir bant diqqəti cəlb edir. Xurşidbanu Natəvanın şəklinə baxanda onun geyimində də qolundakı bantı görmək olar. Yaxa və qol kəsimləri digər bölgələrə nisbətən daha açıq və modern idi. Arxalıqları çox qısa olub. Bu da Avropa və Qərb modelindən irəli gəlib.
Şirvan, Bakı bölgəsini araşdırarkən qarşımıza yalnız 19-cu əsrə məxsus çadralı qadınların geyimləri çıxır. Şamaxıya doğru gedərkən uzun və sadə arxalıqlar, az qırçınlı ətəkləri müşahidə edirik. Bu, bəlkə də torpağın istiliyindən, hava şəraitindən asılı olub. Adətən geyimlər məxsus olduğu bölgənin iqlimi, orada yaşayan insanların maddi durumu ilə sıx bağlıdır. Qadınların əsas baş örtüklərindən biri hesab olunan kəlağayılar soğanı, xallı, kənarları incə haşiyəli, iri butalı olub.
Ümumiyyətlə, milli geyimlərimizi təqdim edərkən bir az da müasirlik əlavə etmək lazımdır. Xarıbülbül sevdamızdan sonra bizim bir neçə kolleksiyamızdakı geyimlərdə milli müasirlik vəhdət təşkil edir. İnsanları cəlb etmək, gənc nəslin diqqətini çəkmək lazımdır. Bununla belə, fərqi düzgün izah etmək də mütləqdir.
- Keçmişdən miras qalan mili geyimlərimizə gənclərin münasibəti necədir?
- Əvvəl bizə müraciət edəndə ən çox eşitdiyimiz fikirlər belə idi: “Bunlar köhnə, dəbdən düşmüş geyimlərdir. Necə uzun ətəyi var. Niyə bu qədər qat-qatdır? Mən bunu necə geyinim? Bu geyim məni kilolu göstərəcək”.
Milli geyim bəyənməyən xanımlara belə, onu sevdirib, geyindirə bildim. Gənclərimiz onu sevməyə başladı. Milli geyimlərdən eskiz çəkməyi bacarmayan dizaynerlərimiz beynəlxalq festivallarda qalib oldular.
- Deməli, bu işdə düzgün təbliğat çox önəmlidir.
- Gərək gördüyün işdən zövq alasan, sevərək edəsən. Müxtəlif sahədən olan ziyalılarımız, alimlərimiz, həkimlərimiz, xarici ölkələrdəki diplomatlarımız da milli geyim üçün bizə müraciət etməyə başladılar. Bu isə o deməkdir ki, çıxdığımız yol doğrudur, missiyamız uğurludur və əsası isə biz bu təbliğatı düzgün aparmışıq.
- Könül xanım, o zaman bu fikrimlə razılaşarsınız ki, milli geyimlərimizə müasir çalar qatmaq labüddür.
- Bəli, vacibdir. Birincisi, keçmişdəki kimi parçaları indi tapa bilmirik. Çünki özümüzdə parça istehsalı yoxdur. İkincisi, o vaxtlar bir xanımın geyimi bir ilə hazırlanırdı, geyimlərin üzərində qızılı saplarla naxışlar toxunurdu. Bu gün bunu etmək mümkün deyil. Biz bunu muncuqlarla, müxtəlif saplardan hazırladığımız bəzəklərlə əvəz edirik. Elə parça var ki, onu əldə etmək üçün 3 parçanın qarışığından istifadə edərək hər hansı bir naxışı yaradırıq. Bu gün bir-iki milli geyimi çıxmaq şərtilə yerdə qalan geyimlərin heç biri orijinal deyil. Qeyd etdiyim kimi, bunun da tutarlı səbəbləri var.
Kökü olan ağac güclü olur. Tarixi mədəniyyətimiz çox zəngindir, rəngarəngdir. Bölgələrimizin ayrı-ayrılıqda geyimləri, onların zərifliyi, bəzəyi – bir sözlə, milli geyimlərimizdə heç nə artıq deyil.
Milli geyimlərimizə maraq və tələbat kifayət qədər böyükdür. Bu məni çox sevindirir. Çünki indi yalnız “Bakı Milli Geyim Evi” yox, kifayət qədər işinin öhdəsindən gələn, milliliyimizi qoruyub saxlayaraq gözəl geyimlər ərsəyə gətirən bir çox geyim evlərimiz var. Bu ənənə gələcəkdə də belə uğurla davam etməlidir. Biz də bu istiqamətdə dəstək olmağa həmişə hazırıq. Bu gün “Bakı Milli Geyim Evi”nin kolleksiyaları demək olar ki, dünyanın dörd bir yanında müxtəlif dövlət tədbirlərində, kolleksiyalarda nümayiş etdirilir, böyük maraqla qarşılanır, alqışlanır. Bu, çox qürurvericidir, ölkəmizin, Azərbaycanımızın adıdır, dünənidir, bu günü və gələcəyidir.
