“Bu gün repressiya, işgəncə dünya miqyaslı bir problemə çevrilib. Məhz buna görə də BMT hər il iyunun 26-nı “Beynəlxalq İşgəncə Qurbanlarının Müdafiə günü” kimi qəbul edib. İnsanların “əks-inqilabçı”, “trotskiçi”, “casus”,“millətçi”, “üsyançı” kimi müxtəlif ittihamlarla kütləvi şəkildə öldürülməsi Stalin, Beriya və onların ətrafındakıların bütün SSRİ-də həyata keçirdikləri dəhşətli bir siyasət olmuşdur. SSRİ-də 1 milyon 575 min 259 adam həbs olunmuşdur. Bunlardan 173 min 382 nəfəri guya “əks-inqilabçı” iş apardığına görə cəzaya məruz qalmış, 1 milyon 344 min 923 nəfər məhkum edilmiş, 681 min 692 nəfər isə güllələnmişdir... 

Azərbaycan da bu prosesdən kənarda qalmamışdı. Başında “Ellər atası” Stalinin və Beriyanın durduğu, Bağırov, Borşov, Yemelyanov, Qriqoryan, Markaryan və başqalarının Vətənimizdə həyata keçirdiyi cinayətkar əməllər və qanlı repressiya nəticəsində on minlərlə insana divan tutulub, işgəncə verilib. Düşünülmüş sürətdə həyata keçirilən bu dəhşətli proses xalqımızı əksəriyyəti millətin intellektual sərvəti olan parlaq simalardan, ümumiyyətlə, bütöv bir nəsildən məhrum etmişdi. Bu həm də millətin on illərlə formalaşan genefondunun məhvi, nəsillər arasında əlaqələrin kəsilməsi idi”.

 

Oxuduğunuz sətirlər bu yaxınlarda tanınmış tarixçi alimlər Boran Əziz və Vaqif Əmiraslanovun müəllifliyi ilə “Çapar yayınları” nəşriyyatında işıq üzü görmüş “Bakı Dövlət Universitetinin Repressiyaya Məruz Qalmış Müəllim və Tələbələri (1937-1940)” adlı həm tarixçilər, mütəxəssislər, tələbələr, həm də kütləvi oxucu üçün dəyərli olan bir əsərə yazılmış “Ön söz”dəndir...

Moderator.az aktuallığını və qarşıdan BDU-nun və onun Tarix fakültəsinin yaranmasının 105 illiyinin gəlməsini nəzərə alaraq həmin kitabın ən maraqlı, xüsusi ictimai əhəmiyyətli  epizodlarını ixtisarlarla dəyərli oxucuların diqqətinə çatdırmağı qərara alır. Materialın bu hissəsində kitabın “Repressiya olunmuş rektorlar və digər rəhbərlər” bölməsində  1935-1937-ci illərdə BDU-nun rektoru olmuş Balabəy Həsənbəyovun saxta ittihamlarla şərlənərək “əks-inqilabçı” kimi istintaqa cəlb edilməsi zamanı başına gətirilənlərdən və sonda güllələnməsi haqda istintaq materiallarının ən əsas və maraqlı hissələri ilə tanış ola biləcəksiniz.

 

(Əvvəli burada:)

 

 

1934-cü ildə Bakı Dövlət Universiteti bərpa edildikdən sonra onun ilk rektoru vəzifəsinə 29 yaşlı Qırmızı Professorlar İnstitutunu yenicə bitirmiş M.Ələkbərli təyin edilmişdir. O, bu vəzifədə 1935-ci ilə qədər işləmişdir.

 

1905-ci ildə qədim torpaqlarımızdan olan Dərbənd şəhərində doğulmuş M.Ələkbərli Azərb.SSR XDİK DTİ-nin müstəntiqi, DT-nin leytenantı Qriqoryanın tərtib etdiyi saxta, qurama olan ittiham aktı əsasında 1937-ci il avqust ayının 6-da “...sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı üsyan hazırlığından xəbərdar olan, ÜİK(b)P və sovet hökumətinin rəhbərlərinə qarşı terror mövqeyində dayanan burjua-millətçi təşkilatın fəal üzvü” kimi həbs olunmuşdur. Ancaq nədənsə cinayət işinin I cildində onun həbs tarixi 1937-ci ilin iyul ayı göstərilmişdir.

 

Qeyd edək ki, Məmmədkazım müəllim Mikayıl Müşviqi “Müsavat” gənclər təşkilatına cəlb etməkdə də ittiham edilmişdir.

 

Müstəntiq Qriqoryanın həbs haqqındakı qərarı XDİK DTİ-nin idarə rəisi, DT mayoru Gerasimov tərəfindən təsdiq edilmişdir. 978 No-li order əsasında həbs olunmuş M.Ələkbərlinin evində axtarış aparılmış və istintaq üçün əhəmiyyətli heç nə tapılmamışdır.

 

Onu da bildirək ki, 1935-1936-cı illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri olmuş bu tanınmış ziyalının cinayət işi iki cilddən ibarətdir.

 

Partiya arxivindən verilən arayışda göstərilir ki, M.Ələkbərli əvvəllər kənd təsərrüfatında muzdur, 1921-1924-cü illərdə Xalq Təhsil Şöbəsində müəllim, 1924-1927-ci illərdə Ali Pedaqoji İnstitutun tələbəsi, 1927-1931-ci illərdə Gəncə Xalq Təhsil M.Ələkbərlinin repressiyası haqqında əvvəllər yazılmış əsərlərə arxiv materialları

əsasında müəyyən əlavələr edilmiş, dəqiqləşdirmələr aparılmışdır. Şöbəsinin müdiri, 1931-1934-cü illərdə Qırmızı Professorlar İnstitutunda dinləyici, qəzet redaktoru olmuşdur.

 

Maraqlıdır ki, bu arayışda onun 1931-1934-cü illərdə təhsil aldığı Qırmızı Professorlar İnstitutunun adı çəkilməmiş, sadəcə dinləyici sözü qeyd edilmişdir.

 

M.Ələkbərli rektorluqdan azad olunduqdan sonra 1935-1937-ci illərdə əvvəlcə “Vışka” qəzetində redaktor, bir qədər sonra, az müddətdə olsa da, Azərbaycan Partiya Nəşriyyatının direktoru vəzifəsində işləmişdir. O,1934-cü ilin iyulundan Yazıçılar İttifaqının sədri olmuşdur.

 

Məmmədkazım müəllimin tərcümeyi-halında diqqəti cəlb edən məqamlardan biri, onun bir vəzifədə uzun müddət çalışmasına imkan verilməməsidir. Bir zamanlar M.C.Bağırovun yaxın adamlarından olan bu tanınmış sovet alimi, ziyalısı öz ağlı, bacarığı, istedadı ilə həyatın ən ağır sınaqlarından keçə bilsə də, repressiyadan yaxasını qurtara bilmədi. İstintaq dövründə işgəncələr nəticəsində ondan alınan ifadələrə görə guya təqsirləndirilənin təmsil olunduğu əks-inqilabçı millətçi təşkilat sovet hakimiyyətinə qarşı erməni millətçi təşkilatı ilə sıx əlaqə saxlamışdı.

Bundan başqa, o, ifadəsində guya əks-inqilabçı millətçi praktik fəaliyyətlə məşğul olaraq Nəzərli və S.Vurğunu bu təşkilata cəlb etmişdi. Belə ifadələri alarkən təqsirləndirilənlərə necə və hansı formada işgəncə verdiklərini 50-ci illərdə etiraf etməyə məcbur olmuş müstəntiqlərin bu cilddə olan ifadələri də ibrətamiz və

diqqət çəkəndir.

 

21 yaşında Kommunist Partiyasının üzvü və BDU-da fəlsəfə kafedrasının müdiri, 29 yaşında BDU-nun rektoru olmuş, marksizm-leninizm metodologiyasına, konsepsiyasına əsaslansa da, “İdealizm və yaxud yeni fəlsəfə”, ”Yeni əlifba və orfoqrafiya”, “Azərbaycan ədəbiyyatı” kimi əsərlərin müəllifi olan bu istedadlı alimin, ədəbiyyatçının əzablı istintaqı 5 oktyabr 1937-ci ildə yekunlaşmışdır. Müstəntiqin ittiham aktını Az.SSR XDİ Komissarı, 3-cü dərəcəli Dövlət Komissarı Sumbatov-Topuridze təsdiq etmişdir.

 

11 oktyabr 1937-ci ildə SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyasının (Bundan sonra AM HK-B.Əziz) hazırlıq iclası keçirilmişdir. Qərara görə məhkəmə vəkilsiz, şahidsiz və qapalı keçirilməli idi. Məmmədkazım müəllim cm-nin 64, 70, 72, 73-cü maddələri ilə təqsirli bilinmişdir.

SSRİ Ali Məhkəməsinin Səyyar Sessiayasının 12 oktyabr 1937-ci ildə qapalı keçirilən iclasında M.Ələkbərli əmlakı müsadirə edilməklə ən ağır cəzaya - güllələnməyə məhkum edilmişdir. Ağır cəza ertəsi gün, 13 oktyabr 1937-ci ildə yerinə yetirilmişdir. Bu barədə cinayət işinin materialı içərisində akt vardır. 16 fevral 1956-cı ildə SSRİ AM HK edilən şikayətlər əsasında yenidən hərtərəfli, geniş araşdırma əsasında tərtib edilmiş arayışa əsaslanaraq M.Ələkbərlinin işinə yenidən baxaraq məhkəmənin 12 oktyabr 1937-ci il qərarını əsassız hesab edərək onu ləğv etmişdir. SSRİ Ali Məhkəməsinin 7 aprel 1956-cı il tarixli iclasında bu qərar təsdiq edilərək Məmmədkazım müəllimə bəraət verilməsini təsdiq etmişdir...”

 

(Davamı var)

 

Təqdim etdi:

 

Sultan Laçın