Təyyarədə “qara qutu” nədir və o, qəzaları araşdırmağa necə kömək edir?

 

 

“Qara qutu”nun tarixi İkinci Dünya Müharibəsi illərində başlayır. Həmin dövrdə Böyük Britaniya və ABŞ-da hərbi mühəndislər radar və naviqasiya sistemlərinin yaradılması üzərində işləyirdilər. Bu sistemlər təyyarələrdə quraşdırılıb və onların uçuşlarını izləmək üçün istifadə edilib. O vaxt heç kim qəza təhqiqatı üçün məlumatların qeydə alınması barədə hələ düşünmürdü, lakin texnoloji tərəqqi artıq müasir səs yazıcılarının yaradılmasına zəmin yaradırdı.

Eyni zamanda, Fransada mühəndis Fransua Gousseno Pol Boduin ilə birlikdə uçuş məlumatlarını qeyd etmək üçün cihazların ilk prototiplərini hazırlamağa başladı. Əvvəlcə foto plyonkadan istifadə etdilər, lakin müharibə zamanı fəlakətlərə daha yaxşı dözə bilən metal lentlərə keçdilər. Məlumatların real vaxt rejimində qeydə alınmasına ehtiyac var ki, qəza zamanı fəlakətdən əvvəl son anda nə baş verdiyini anlamaq mümkün olsun.

Buna misal olaraq müharibə zamanı Britaniya və Amerika hərbi təyyarələri ilə baş verən təyyarə qəzalarını göstərmək olar. Qəzaların səbəblərini anlamağa çalışan mühəndislər avadanlığın necə işlədiyi və kokpitdə baş verənlərlə bağlı müfəssəl məlumatların olmadığını başa düşdülər. Bu, onları uçuş məlumatlarının qeyd texnologiyasını inkişaf etdirməyə sövq etdi.

 

 

Avstraliyalı David Warren "qara qutu"nu kəşf edib. O 1958-ci ildə təyyarənin texniki parametrlərini qeyd edə bilən cihazın ilk işləyən prototipini hazırlayıb. Bundan əvvəl dünyada müstəntiqlərə təyyarə qəzalarının vəziyyətini bu qədər dərindən təhlil etməyə imkan verəcək texnologiya yox idi. Uorren işə dünyanın ilk kommersiya reaktiv təyyarəsi olan Comet təyyarəsinin bir neçə qəzasından sonra başladı. Bu qəzalar təyyarənin dizayn qüsurlarından qaynaqlanırdı, lakin o günlərdə nəyin səhv getdiyini başa düşmək üçün "qara qutu" yox idi. Məlumatların olmaması səbəbindən müstəntiqlər demək olar ki, kor-koranə işləməli oldular. "Qara qutu"ların inkişafına təkan verən ən məşhur hallardan biri 1954-cü ildə İtaliyada Comet təyyarəsinin qəzaya uğraması ilə baş verdi. Məlumat çatışmazlığı səbəbindən müstəntiqlər uzun müddət qəzanın nədən baş verdiyini müəyyən edə bilməyiblər. Yalnız sonradan məlum oldu ki, problem təyyarənin strukturunun zəifləməsi ilə bağlıdır, lakin o zaman "qara qutular" mövcud olsaydı, bu, çox erkən müəyyən edilə bilərdi.

 

 

“Qara qutu” əslində iki hissədən ibarətdir: bir registrator uçuş məlumatlarını (Flight Data Recorder - FDR), digəri pilotların kokpitdəki söhbətlərini qeyd edir (Cockpit Voice Recorder - CVR). Adına baxmayaraq, qəzadan sonra təyyarənin qalıqları arasında tapmağı asanlaşdırmaq üçün "qara qutu" parlaq narıncı rəngə boyanıb. Bu, xilasedicilərin onu tez tapıb müstəntiqlərə təhvil verməsi üçün edilir. Müasir "qara qutu" istənilən xarici təsirlərdən qorunur. Onun gövdəsi davamlı materialdan, adətən titandan və ya poladdan hazırlanır və 1100 dərəcə Selsiyə qədər olan nəhəng temperaturlara və cazibə qüvvəsindən 3400 dəfə çox olan nəhəng zərbələrə tab gətirə bilir. Bu, ən çətin şərtlərdə belə məlumatların saxlanmasını təmin edir.

Buna misal olaraq 2009-cu ildə Air France-ın 447 saylı reysinin qəzasını göstərmək olar. Təyyarə Atlantik okeanı üzərində qəzaya uğrayıb və suyun təxminən 4000 metr dərinliyindəki "qara qutu"nun tapılması iki il çəkib. Nəhayət aşkar edildikdə, məlumatlar bütöv idi və qəzanın səbəbinin pis pilot hərəkətləri və nasaz sürət sensorlarının birləşməsi olduğunu müəyyən etməyə kömək etdi.

 

 

FDR təyyarənin uçuş yolu, sürəti, hündürlüyü, meydança bucağı, mühərrikin işi və müxtəlif təyyarə sistemlərinin vəziyyəti haqqında məlumatları qeyd edir. Bütün bu məlumatlar yüksək tezlikdə qeydə alınır - adətən saniyədə bir neçə dəfə. CVR isə öz növbəsində pilotların danışıqlarını, eləcə də pilot kabinindəki bütün səsləri, o cümlədən avtomatik sistemlərdən gələn xəbərdarlıqları, mühərrik səslərini və hətta hava hərəkəti dispetçerləri ilə danışıqları qeyd edir. Bu, müstəntiqlərə qəzadan əvvəl son dəqiqələrdə ekipajın dəqiq hərəkətlərini yenidən qurmağa kömək edir.

 

 

Fəlakət baş verən zaman müstəntiqlər "qara qutu"nu tapıb analiz üçün laboratoriyaya göndərirlər. Tərkibindəki məlumatlar mütəxəssislər tərəfindən deşifrə edilir və təhlil edilir. Bu, nəinki baş verdiyini başa düşməyə, həm də gələcəkdə oxşar qəzaların qarşısını almağa imkan verir.”Qara qutu”nun aviasiya təhlükəsizliyini dəyişməyə necə kömək etdiyinə misal olaraq 1979-cu ildə American Airlines 191 saylı uçuşun qəzasını göstərmək olar. Təyyarə havaya qalxdıqdan az sonra qəzaya uğradıqdan sonra müstəntiqlər qəzaya səbəbin mühərrikə düzgün qulluq edilməməsinin səbəb olduğunu müəyyən etmək üçün "qara qutu" məlumatlarından istifadə ediblər. Nəticədə, gələcəkdə bir çox oxşar qəzaların qarşısını alan təyyarələrə texniki qulluq üçün ciddi yeni qaydalar tətbiq edildi.

“Qara qutu”lar hər bir təyyarə qəzasının səssiz şahidləridir. Onlar gələcək həyatı qorumaqla qəzaların səbəblərini araşdırmağa kömək edirlər. Onların görünüşü illərlə təcrübə və inkişaf yolu ilə mümkün olmuşdur və onların təkmilləşdirilməsi üzərində işlər hələ də davam edir. Təyyarə hər dəfə səmaya qalxanda "qara qutu" təmin edir ki, qəza baş verdikdə müstəntiqlər gələcəkdə uçuşları daha təhlükəsiz etmək üçün bütün lazımi məlumatları əldə edə bilsinlər.