Mətbuat və dini azadlıq bir-birini və demokratik institutları gücləndirir.
Moderator.az-ın Şuşaya ezam olunan əməkdaşı xəbər verir ki, bu fikirləri Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin icraçı direktoru Rəvan Həsənov Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin və Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondunun təşkilatçılığı ilə Şuşada keçirilən “İdeoloji mübarizədə din amili: mediadan gözləntilər” mövzusunda seminar çərçivəsində təşkil edilən “Dini etiqad azadlığı və azad media: sərhədlər haradan başlayır? mövzusunda seminarda söyləyib.
O bildirib ki, Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsində qeyd olunduğu kimi, ümumbəşəri insan hüquqlarımızın iki mühüm sütunu – inanc və ifadə azadlıqları haqqında danışacaq:
“18-ci maddə fikir, vicdan və din azadlığı hüququnu təsdiq edir. Bu hüquq təkbaşına və ya cəmiyyətdə, ictimai və ya özəl şəkildə öz əqidəsini dəyişmək və dini etiqad etmək azadlığına şamil edilir. Bu, dərin etirafdır ki, inandığımız şeylər, ibadət tərzimiz və ya izlədiyimiz iman yolları dərin şəxsi xarakter daşıyır və xarici məcburiyyətdən və ya müdaxilədən qorunmalıdır.
Digər tərəfdən, 19-cu maddə repressiya qorxusu olmadan fikirləri bölüşmək, istənilən media vasitəsi ilə məlumat axtarmaq, almaq və yaymaq imkanlarını əhatə edən fikir və ifadə azadlığı hüququnu təmin edir. Bu hüquq açıq dialoqun çiçəklənməsinə, müxtəlif ideyaların mübadiləsinə və qəbul edilmiş normaların şübhə altına alınmasına imkan verir - bütün bunlar demokratik cəmiyyətlərin əsasını təşkil edir.
Bu iki məqalə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Din azadlığı və ifadə azadlığı bir-birini gücləndirir. İnanclarımızı sərbəst ifadə etmək və bölüşmək qabiliyyəti olmasa, dini azadlıq boş olardı. Eynilə, ifadə azadlığı, o cümlədən dini fikirləri müzakirə etmək və ya tənqid etmək bacarığı daha zəngin, daha müxtəlif ictimai diskursa imkan verir.
Ancaq bu azadlıqla birlikdə böyük məsuliyyət də gəlir. Bir insanın öz inancını yerinə yetirmək hüququna hörmət edildiyi, digərinin isə dini tənqid etmək və ya şərh etmək hüququ qorunduğu yerdə tarazlığı saxlamaq çox vacibdir. Bu tarazlıq dialoq, dözümlülük və zorakılığa qarşı sarsılmaz sadiqlik və başqalarının ləyaqətinə hörmət tələb edir.
Bu gün bu azadlıqlar üzərində düşünərkən gəlin xatırlayaq ki, onlar təkcə hüquqi prinsiplər deyil, həm də insan ləyaqəti və tərəqqi üçün əsasdır. İnanc və ifadə azadlığını qoruduğumuz zaman biz plüralizmi, innovasiyanı və anlayışı inkişaf etdiririk, bütün fonlardan olan fərdlərin sülh şəraitində birlikdə inkişaf edə biləcəyi bir cəmiyyət yaradırıq.
Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 18-ci və 19-cu maddələri insan hüquqlarının iki mühüm elementini təmsil edir, bunlar fikir, vicdan, din və ifadə azadlığıdır. Bu məqalələr bir-biri ilə əlaqəlidir və eyni sikkənin iki üzü kimi qəbul edilməlidir.
Hər iki azadlıq demokratik prinsiplərə əsaslanan cəmiyyətin düzgün işləməsi üçün əsasdır və heç biri digərindən təcrid olunmuş vəziyyətdə mövcud ola bilməz. Bu yazıda mətbuatə dini azadlıqların bir-birinə ehtiyacı olduğunu və onların cəmiyyətdə fərdi insan hüquqlarının qorunmasında həlledici rol oynadığını iddia edəcəyəm.
Mətbuat azadlığı demokratik cəmiyyətlərdə şəffaflığın, hesabatlılığın və qanunun aliliyinin təşviqində mühüm rol oynayır. Bu, İHB-nin 19-cu maddəsində təsbit olunmuş əsas insan hüququdur. Bu maddə hər kəsin fikir və ifadə azadlığı hüququna malik olduğunu, o cümlədən mətbuat azadlığını tanıyır.
Mətbuat azadlığı korrupsiyanın ifşasında, hökumətlərin öz hərəkətlərinə görə cavabdehlik daşımasında və insan hüquqlarının pozulması hallarının üzə çıxarılmasında mühüm rol oynayır. Mətbuat azadlığı olmasaydı, məlumatlı ictimaiyyətə və fəaliyyət göstərən demokratiyaya malik olmaq mümkün olmazdı.
Digər tərəfdən, UDHR-in 18-ci maddəsində təsbit edildiyi kimi, demokratiyada dini etiqad azadlığı da vacibdir. Din və ya əqidə azadlığı hər bir şəxsin ayrı-seçkilik və ya təqib qorxusu olmadan seçdiyi dinə inanmaq və ya etiqad etmək və ya heç bir dinə etiqad etməmək hüququdur. Dini azadlıq müxtəlif və plüralist cəmiyyətin mühüm elementidir. Bu, hər bir fərdin inanclarının qorunmasını və hörmət edilməsini təmin edir, tolerant və hörmətli cəmiyyətə gətirib çıxarır.
Bəs, mətbuat azadlığı ilə din azadlığının bir-biri ilə əlaqəsi necədir?
Demokratik cəmiyyətdə mətbuat azadlığı və dini azadlıq bir-biri ilə əlaqəlidir, çünki onlar ən fundamental fərdi insan hüquqlarını qorumaq üçün birlikdə çalışırlar. Dini azadlıq müxtəlif inancların çiçəklənməsi üçün şərait yaradır, mətbuat azadlığı kimi vasitələrdən istifadə etməklə müdafiəyə ehtiyacı olan müxtəlif fikirlər və ideyalar yaradır. Mətbuat azadlığı isə müxtəlif fikir və ideyaların geniş şəkildə yayılmasının və təzyiq, senzura və ya ayrı-seçkilikdən qorunmasının təmin edilməsində mühüm rol oynayır.
Bundan əlavə, mətbuat azadlığı və dini azadlıq azad və açıq müzakirə prinsiplərini dəstəkləməklə bir-birini tamamlayır. Plüralist cəmiyyət insanların fərqli dəyər və inanclara sahib olduğu cəmiyyətdir ki, bu da bəzən qızğın mübahisələrə və müzakirələrə səbəb ola bilər. Dini dözümlülük, müxtəliflik və sərbəst məlumat axını ilə bağlı məsələlərdə azad və açıq müzakirələrin aparıla biləcəyi mühiti dəstəkləmək vacibdir. Azad və açıq müzakirələri təşviq etməklə mətbuat azadlığı və dini azadlıq bir-birini gücləndirir və demokratik institutları gücləndirir.
Ancaq sizə çox maraqlı bir statistikanı bölüşmək istəyirəm. Avropa Birliyinin xüsusi məsələr üzrə nümayəndəsi Dr. Jan Figel vurğulayır ki, bu gün planetimizin 80 faiz əhaləsi dini etiqadın və ya onun necə icra olunmasının məhdudlaşdırıldığı ölkələrdə yaşayırlar. Digər bir statistika isə budur ki, Dünya Media Azadlığı İndexinə görə media azadlığı ilə bağlı vəziyyət yalnız dünyanın 55 ölkəsində qənaətbəxşdir. Yəni 3 dövlətdən 2-sində vəziyyət çox pisdir.
Ümumiyyətlə, dünya ictimaiyyətinin əksəriyyəti öz ölkələrində azad söz və azad mətbuatın olmasının çox vacib olduğunu bildirir. Lakin hər ikisinə dəstək çıxışın mövzusundan asılıdır. Əksəriyyət insanların hökuməti ictimai yerlərdə tənqid edə bilməsi lazım olduğunu düşünsə də, azlıqlara və ya dini qruplara qarşı təhqiramiz sözlər söyləmək üçün dəstək azdır. Çox az adam açıq-saçıq, seksual xarakter daşıyan və ya zorakı etirazlara çağıran ictimai çıxışı bəyənir. Geniş yayılmış əksəriyyət inanır ki, mətbuat ölkədəki etirazlar və ya iqtisadiyyatı sabitliyi poza biləcək iqtisadi məsələlər haqqında məlumat dərc edə bilməlidir. Bununla belə, Latın Amerikası ictimaiyyəti istisna olmaqla, nisbətən az sayda dəstək mətbuata milli təhlükəsizliklə bağlı həssas mövzuları sərbəst dərc etməyə imkan verir.
Qərb ölkələrində bu gün bu toqquşma ilə bağlı belə bir trend mövcuddur ki, qanun artıq bu məsələdə arbitr rolunu oynaya bilmir və mövzu özü öz problemini həll etməlidir. Çünki cəmiyyətlər çox rəngarəngdir və yaşadığımız dünya o qədər də dünyəvi deyil.
İfadə azadlığı ilə nifrət çağırışları arasında bir demorqasiya xəttinə ehtiyac vardır. Son illər baş verən məsuliyyətsiz bəyanatlar, dini və milli ədavətin təbliği ilə bağlı ifadələr çoxlu sayda günahsız insanların ölməsinə, ibadət yerlərinə hücumlar və qisas çağrışları ilə nəticələndir. Təbii ki bu cür hallar bizim üzərimə əlavə bir öhdəlik yaradır. İnsan hüquqlarının təməl daşlarındna biri olan ifadə və media azadlığı ilə dini etiqat azadlığı arasında ideal balansı formalaşdırmaq. Ayrı-seçkiliyə, düşmənçiliyə və ya zorakılığa təhrik təşkil edən milli, irqi və ya dini nifrətin təbliğatının qadağan edilməsinə dair Rabat Fəaliyyət Planı (PDF) nifrətin qızışdırılmasına qarşı effektiv mübarizə aparmaq üçün qabaqlayıcı və cəzalandırıcı tədbirlərlə hərtərəfli ayrı-seçkiliyə qarşı milli qanunvericiliyin qəbulunu tövsiyə edir.
Söz azadlığı ilə təhrikdən qorunma arasında mürəkkəb tənliyi xatırladan Pillay etiraf etdi ki, bu məsələ ilə bağlı baxışlar çox fərqlidir, bəziləri icazə verilən ifadəyə daha sərt məhdudiyyətlər qoymağa çağırır, bəziləri isə ifadə azadlığının mütləq demək olar ki, vacib olduğunu müdafiə edərək, qanunların Məhdud nitqdən hakimiyyət tərəfindən tənqidçilərin ağzını kəsmək və müxalif fikirləri susdurmaq üçün çox vaxt sui-istifadə edilir.
Nifrətin qızışdırılmasının qarşısının alınması üçün Rabat Fəaliyyət Planında irəli sürülən əsas amillər arasında dövlət məmurlarının, dini və icma liderlərinin, medianın və ayrı-ayrı şəxslərin kollektiv məsuliyyəti, ictimai şüurun, tolerantlığın, qarşılıqlı hörmətin və mədəniyyətlərarası münasibətlərin inkişaf etdirilməsi zərurəti var.
Fəaliyyət Planı, həmçinin cinayət qanunu ilə qadağan edilmiş nitq formaları üçün altı hissədən ibarət həddi sınağı ehtiva edir. Test aşağıdakıları nəzərə alır: nifrətə təhrik konteksti, danışan şəxs, niyyət, məzmun, nitqin miqyası və zərər vurma ehtimalı. Bundan əlavə, ekspertlərin fikrincə, plüralizm mövzusunda maarifləndirmə həm də nifrətin, dözümsüzlüyün, mənfi stereotiplərin, milli, etnik mənsubiyyət, din və ya əqidəyə görə stiqmatizasiya və ayrı-seçkiliyin təhrikinin qarşısını almağa kömək edə bilər”.
