“Sehirli xalat” filmini hər kəs xatırlayar, deyilmi? Filmdə uşaqların gözü ilə keçmişə və gələcəyə dair səhnələr yer alır. Zamanda səyahəti uşaqlar illüzionist İo Kio babanın (Anatoli Falkoviç) köməyi ilə edirdilərsə, bu gün biz bu səyahəti paytaxtın mərkəzində yerləşən bir məkanda gerçəkləşdirə bilərik.
Oxu.Az-ın əməkdaşları sirli-sehirli məkana, Bakının Səid Rüstəmov küçəsində yerləşən Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəzinə (MSXƏEBM) baş çəkiblər.
Çoxlarının evində nənələrdən qalan sandıqlar olmamış olmaz. O sandığı açanda içərisindəki köhnə toxunma şalların, qədimi süfrələrin, ipək parçaların qoxusu necə insanı xəyalən keçmişə aparırsa, mərkəzə girəndə də eynilə o anı yaşayırsan.
Kiçik otaqlardan ibarət mərkəzin əsası 1957-ci ildə bərpaçı-rəssam Fərhad Hacıyev tərəfindən qoyulub. İlk illərdə bura emalatxana kimi fəaliyyətə başlayıb. Daha sonra Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəzinin başlıca vəzifəsi xalqımızın mədəni irsinin qorunması olub.
Hazırda Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəzinin direktoru Zərifə Məlikovadır. O 2001-ci ildən bu günədək mərkəzin direktoru vəzifəsini icra edir.
MSXƏEBM-də dörd şöbə - Elmi-tədqiqat şöbəsi, Rəngkarlıq şöbəsi, Qrafika şöbəsi və Tətbiqi incəsənət şöbəsi (xalça və xalça məmulatları, metal, mebel, tikmə, keramika və s.) fəaliyyət göstərir.
65 ildən çoxdur ki, Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəzi respublikanın 225 aparıcı, ev, rayon tarix-diyarşünaslıq və s. muzey müəssisələri üçün bərpa xidməti göstərir. Bu illər ərzində 30 minə yaxın müxtəlif növ muzey əşyası bərpa və konservasiya edilib.
Onlar arasında tikmə, geyim, parça nümunələri, xalça və xalça məmulatları, bədii metal nümunələri (o cümlədən gümüş məmulatı), keramika, ağac əşya və işləmələr, musiqi alətləri, arxeoloji qazıntılardan əldə olunmuş əşyalar və s. də var.
Tətbiqi incəsənət şöbəsində çalışan Rasim Cəfərov 2005-ci ildən burada işləyir. Çəkiliş zamanı üzərində işlədiyi eksponat Quba-Tarix Diyarşünaslıq muzeyindən gətirilən 19-cu əsrə aid cızma-döymə üsulu ilə hazırlanan səhəngdir:
“Mis üzərində olan işləmələrin itməməsi üçün onu çox ehmalca döyürəm. Üzərində olan cızmaları da istiqamətinə uyğun, formasından seçilməyəcək şəkildə bərpa etməyə çalışıram”.
Bərpaçı-rəssam Natiq Baxışov isə hazırda xeyli qədim dövrə aid olan patefonu təmir edir:
“Eksponat İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı 50-60-cı illərə aiddir. Bərdə Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyindən gətirilib. Patefon çox yararsız halda olub və hazırda onun yenidən çalışması üçün təmir edirəm. Hissələrini tapmaq çətindir, çünki ona uyğun val yoxdur. Artıq 20 gündür üzərində işləyirəm. Hələ ki yalnız mexanizmini və səs başlıqlarını dəyişdirə bilmişəm”.
Otaqlarda I əsrdən XIX əsrə qədər müxtəlif eksponatları görmək mümkündür. Növbəti masada isə bərpaçı-rəssam Sevda Bəydəmirova çalışır.
O isə İncəsənət Muzeyindən gətirilən farforların, qədimi badələrin, güldanların üzərində restavrasiya işləri aparır:
“Bu eksponatlar o qədər zərif, incədir ki, kiçik toxunuşla sına bilir. Biz onların müvafiq hissələrinə yapışqan vasitəsilə gül ləçəkləri, yarpaqlar birləşdiririk. Bu güldan XVIII əsrə aiddir. Artıq iki-üç aydır, bunun üzərində çalışıram. Detallar çoxdur, incəlik və diqqət tələb edir. Həmçinin, quruması zaman aldığı üçün bərpa müddəti də uzanır”.
Eramızdan əvvəl birinci əsrdə neyrocərrahiyyə icra edilirmiş...
Soltan Soltan keramika, insan sümükləri və zərgərlik məmulatları üzrə bərpaçı-rəssamdır. O deyir ki, eramızdan əvvəl (e.ə.) I əsrə aid olan və üzərində trepanasiya əməliyyatı icra edilən kəllə sümüyü üzərində çalışıb. Qeyd edim ki, trepanasiya və ya kəllə trepanasiyası - cərrahi müdaxilə, müvafiq nahiyəni ya boşluğu əldə etmək məqsədi ilə kəllə sümüyünün dəlinməsi prosesinə deyilir.
S.Soltan deyir ki, bu kəllə sümüyü 2011-ci ildə Ağdamda aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunub:
“Daha dəqiq desək, Ağdam ərazisindəki Çalağan təpədə tapılıb. Kəllə sümüyü mərkəzə gətiriləndə xırda hissələrə bölünmüşdü deyə heç məlum deyildi ki, bu qadına, kişiyə yoxsa uşağa məxsusdur. Kəllə sümüyünə baxanda trepanasiya edilən yer bəlli olurdu. Eksponatı tam yığa bilmədim, çünki çatışmayan hissələri var idi.
Ümumiyyətlə, elmi cəhətdən də sübut olunub ki, insan bədənində bəzi sümüklər torpağa daha tez qarışır. Bunlara kəllə sümüyünün üzərindəki almacıq sümükləri, burun nahiyəsi, üst çənəsini misal çəkmək olar. Bərpa etdikdən sonra kəllə sümüyü yuyuldu, formalin məhlulunda dezinfeksiya edildi. Sonradan dağılmasın deyə bərkidilmə işləri aparıldı. Alt çənə sümüyünə gips vasitəsilə dişləri yerləşdirdim”.
Bərpaçı-rəssamın sözlərinə görə, apardığı araşdırma nəticəsində o özü kəllə sümüyünün qadına aid olduğunu aşkarlayıb:
“Belə ki, kəllə sümüyünün 40 yaşlı qadına aid olduğunu düşünürəm. Bu mənim araşdırmamdır. Oxuduğum elmi məqalələr əsasında deyə bilərəm ki, kəllə sümüyünün üst nahiyəsində toxumalar olur. Həmin toxumalar bir-birinə sıxdırsa, yaşın az olduğunu, aralıdırsa, yaşın çox olduğunu göstərir”.
Erməni münsif diplomu azərbaycanlı iştirakçıya verməyə məcbur qalıb
S.Soltan Moskvada keçirilən tədbirdə bərpaçı-rəssam kimi çilik-çilik olmuş badəni bərpa etməklə birinci yerə layiq görülüb:
“Çox qədim dövrə aid bir badə idi. Bərdədən gətirilmişdi. O parçalar mənə gətiriləndə ən böyük parçası dırnaq boyda olub. Heç özləri də bilmirdilər ki, bu nəyin hissələridir. Üç ay onun üzərində çalışdım, bərpa etdim. Ortaya çıxan nəticə badə oldu.
Bu badəni təqdim edəndə birinci yerə layiq görüldüm. Münsiflər heyətinin rəhbəri isə erməni idi. Üzünü turşuda-turşuda diplomu mənə vermək məcburiyyətində qaldı. Daha sonra da Azərbaycanın Dövlət Himni səsləndirildi”.
Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan qədim əşyalar, insan sümükləri kifayət qədər çox olub. Lakin onlardan ən maraqlıları seçib yazmağa çalışdım. Maraqlı məqamlardan biri də falanqa sümüyünün tapılması olub. Belə ki, üzərində üzük olduğundan bunun qadına məxsus olduğu təxmin edilib. Sümük korroziyaya uğradığı üçün onun rəngi yaşıllaşıb.
Rəssamlıq Akademiyası məzunu, gənc əməkdaşlardan olan Fəridə Həsənli isə 2017-ci ildən burada çalışır. Hazırda üzərində çalışdığı eksponat isə Xızıdan, Cəfər Cabbarlının ev-muzeyindən gətirilib:
“Bu təxminən XIX əsrə aid çıraqdır. İki hissəsi itirilib. Ağızlığı və çırağın lüləyi sınmışdı. Bunu gips ilə bərpa etdim. Orijinalı ilə müqayisə etmək üçün gips ilə bərpa edilən hissə rənglənmədən saxlanılacaq”.
Mərkəzdə eksponatlara müdaxilə edilməsinə qətiyyən icazə yoxdur. Əməkdaşlar deyirlər ki, biz hər şeyi orijinal qaydada bərpa etmək üçün boyaları belə, bitkilərdən, təbii yolla əldə edirik.
Üzbəüz masada çalışan isə həm musiqiçi, həm də bərpaçı olan Gündüz Məmmədovdur. O, XVIII əsrdən qalan Avropa mədəniyyətinə aid yelpiyin tutacaqlarını həmin dövrün işləmələri ilə uyğunlaşdıraraq işləyib. Çəkiliş zamanı isə üzərində işlədiyi eksponat Cəfər Cabbarlının Xızıdakı ev-muzeyindən gətirilib:
“Bu sandıq üzərindəki işləmələr bizə onu deməyə əsas verir ki, yerli işdir. Paslar var, onlar xüsusi məhlul ilə təmizlənəcək. Təmizlənmədən sonra cilalanacaq, daha sonra qırılan hissələri bərpa ediləcək.
Eyni zamanda çarıqlar da qədim ayaqqabılardan biridir. Uzun müddət istifadə edilib və əksər hallarda kasıb təbəqə geyinib. Onun formasını alması üçün bir cüt ayaqqabı qəlibindən bu çarığa forma verərək bərpa etdik. Ötən əsrin ilk illərində istifadə edilən çarıqlardır”.
Növbəti şöbə isə xanımların çalışdığı sahədir. Daha çox tikmə, geyim, parça nümunələri, xalça və xalça məmulatlarından ibarət eksponatlardır.
Bu tip eksponatlar daxil olan zaman ilk olaraq qəbul şöbəsinə daxil olur. Burada sənədləşmə işləri Lətifə İsgəndərova tərəfindən aparılır. Muzeydən hansı sənədlə gətirilibsə, eksponat barədə hansı məlumatlar göndərilibsə, onlara müvafiq kitabça açılır. Bu kitabçada eksponat mərkəzə daxil olandan geri göndərilənə qədər hansı işlər görülübsə, onlar qeyd edilib. Hətta eksponat barədə aparılan elmi tədqiqatlar, onların nəticəsi, hər gün hansı işlər görülübsə, bütün bunlar aktlaşdırılır.
Daha sonra eksponatlar dezinfeksiya edilir. Onlara dəymiş ziyan araşdırılır, üzərində hansı ziyanvericilərin yaratdığı deformasiya varsa, qeyd edilir. Bərpa işləri zaman həmin eksponatların hansı formada, hansı məhlul ilə təmizlənməsinə icazə varsa, o formada təmizlənir. Dezinfeksiya üsulları eksponatlara görə müxtəlif olur və buna diqqət edilməzsə, eksponat zərər görə bilər.
Xalçaların bərpası ilə məşğul olan xanımlardan ikisi - Əsma və Xatirə xanım bir həftə ərzində Füzulidə qədim tarixə malik 77 xalçanı bərpa ediblər.
Qədimi pulqabı üzərində işləyən, süzülmüş tikişləri bərpa edən bərpaçı-rəssam isə Aynur Məmmədovadır.
Bəzən eksponatlar bir sənədləşmə ilə gəlir, lakin araşdırma zamanı məlum olur ki, tamamilə fərqli əşyadır. Məsələn, muzeydə kəlağayı kimi qeydiyyata alınaraq mərkəzə göndərilən XIX əsrin eksponatının, əslində, o dövrdə istifadə edilən süfrə olduğu müəyyən edilib.
Kətan üzərində işlənən, Nadir Qasımova məxsus rəsm əsərləri isə İstiqlal muzeyindən gəlib. Bərpaçı-rəssam Cəfər Əliquliyev rəsm əsərini bərpa etmək üçün bir neçə mərhələnin həyata keçiriləcəyini deyir. 2013-cü ildən burada çalışan bərpaçı deyir ki, bir əsər üzərində minimum iki ay iş gedir.
Bərpaçı-rəssamların, bu sahədə mütəxəssislərin əsas gileyi odur ki, eksponatlar qırılan zaman onları muzey əməkdaşları kor-koranə bərpa etməyə çalışırlar. Ən çox da yapışqanlardan istifadə edirlər. Təmir zamanı bu, bərpaçıları çox yoran əsas məqamlardan biridir.
Xüsusilə də qəzetlər kəsilir, cırılır və yazılar oxunmur. Cümhuriyyət dövründən qalan bir nüsxəlik qəzetin qopan hissəsi skoç ilə yapışdırılıbmış. Bu da çətinlik yaradıb, çünki onu qoparan zaman yazılar, mətn silinə bilərdi. Amma bərpaçı-rəssam Ləman Rəcəbli həmin qəzetin bərpası üçün əlindən gələni edib.
O deyir ki, skoç olan böyük bir hissəni təmizləmək mümkün olsa da, bir parçasını saxlamağa məcbur olub:
“Cümhuriyyət dövründən qalan və bir nüsxə olan qəzet idi. Həmin hissədə skoç vurulan yerdə bir qrup şəxsin adının qeyd edildiyi siyahı var idi. Təmizləmək və digər bütün vasitələr skoçu yumşaltmağa kömək etmədi. O səbəbdən də qəzeti kiçik hissəsində skoç olmaqla restavrasiya etdik”.
Elmi işlər üzrə direktor müavini İranə İbrahimova deyir ki, mərkəzin direktoru Zərifə Məlikova ilə birlikdə muzeylərə baş çəkərkən oranın əməkdaşlarına bu barədə məlumat verib, eksponatlara kortəbii şəkildə müdaxilənin yolverilməz olduğunu izah edirlər:
“Eksponatların tez sıradan çıxmaması üçün saxlanılma şəraiti, eksponatlara qulluq vasitələri və digər məqamlar barədə maarifləndirici məlumatlar verilir”.
Mərkəzin beş “Əməkdar mədəniyyət işçi” adını alan əməkdaşı var. Onlardan biri də Bəstixanım Əliyevadır. Onu da qeyd edim ki, Bəstixanım Əliyeva tanınmış sənətşünas Ziyadxan Əliyevin həyat yoldaşıdır.
Xurşudbanu Natəvanın ətəyini gətirəndə onun bərpası üçün uzun və diqqətli iş gərəkdiyindən heç kim boyun olmurmuş, Bəstixanım Əliyeva bu məsuliyyəti öz üzərinə götürüb:
“Eksponat gələndə, sadəcə, saplardan ibarət idi. 40 ildən çoxdur, bu sahədə çalışıram, özüm Rəssamlıq Akademiyasını bitirmişəm. O eksponat üzərində ipək saplarla işlədim. Adi saplardan istifadə etmək olmaz. Bizim işimiz bəzən iynə ilə gor qazmağa bənzəyir. Bu işi aparmaq üçün mütləq həvəs lazımdır. Bu bizim tariximizdir, qoruyub-saxlamaq üçün əlimizdən gələni etməliyik”.
Mərkəzdə çəkilişimiz uzun çəksə də, işçilər hələ də işlərinin başında idilər. İş qrafiki səhər 09:00-dan axşam saat 18:00-a qədər davam edir. Lakin bəzən əməkdaşlar eksponata o qədər bağlanırlar ki, ayrılmaq istəmirlər.
59 yaşlı “sehirli xalat”
Bu il 59 yaşı tamam olan “Sehirli xalat” filminin “baş qəhrəmanı” - həmin sehirli xalat da məhz buradadır.
Xalatın köməkliyi ilə “Rəşid” və “Zərifə” kimi gələcəyə gedə bilməsək də, xəyalən öz uşaqlığımıza qayıtdıq.
Bu geyimin bərpasını isə doqquz ildir burada çalışan bərpaçı-rəssam Tofiqə Zeynalova öz üzərinə götürüb. O deyir ki, uşaqlığımızın xatirəsi olan “sehirli xalat” çox yararsız vəziyyətdə gətirilib:
“Sinə hissəsində süzülmələr, çürümələr çoxdur. Bu film haqqında bu il çox danışılır. Azərbaycanın tanınmış kinorejissoru Cəmil Quliyev xalatın qısa müddətdə bərpa edilməsi üçün bizə müraciət etdi. Mart ayında gətirilib. Arada bayramlar oldu, ona görə də bir neçə gün itirdik. İki gün elə bu rəngə uyğun parça tapmağa vaxtım gedib. Parça və sap eyni rəngdə olmayanda çətin olur. Xalat ikiüzlü olduğu üçün tikmək ikiqat çətindir. İki həftədir, çalışıram, artıq bu xalatın üzərində altı iynə sınıb. Əl əməyi, göz nuru dedikləri iş, düşünürəm ki, elə budur. Nəticədə eksponatın son halını görəndə özümlə fəxr edirəm”.
Mərkəzdən çıxmaq istəməsək də, artıq hava qaralıb. Qapıları da işçilərlə birlikdə bağlayıb bu sehirli məkanı tərk edirik.
Son olaraq onu da qeyd edim ki, cari ilin üç ayı ərzində Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəzində rayon və şəhər muzeylərinə məxsus 1 300-ə yaxın eksponatın bərpa prosesi həyata keçirilərək aidiyyəti üzrə təhvil verilib.
Statistik məlumatlarda isə qeyd edilir ki, mərkəz tərəfindən ilin əvvəlindən bu günədək 134 eksponat qəbul olunub ki, onlardan da 74-ü yerində (Göygöldə V.Klaynın ev-muzeyində) bərpa edilib. Eksponatlar mərkəzə, əsasən, Azərbaycan Milli İncəsənət muzeyi, Gəncə Tarix-Diyarşünaslıq muzeyi, M.F.Axundzadənin ev-muzeyi (Şəki), Azərbaycan İstiqlal muzeyi, Bərdə Rəsm Qalereyası, Göygöldə V.Klaynın ev-muzeyi, Azərbaycan Dövlət Film Fondu, Astara Tarix-Diyarşünaslıq muzeyinin Kakalos kənd filialı, Xaçmaz Tarix-Diyarşünaslıq muzeyi, C.Cabbarlının ev-muzeyindən (Xızı) daxil olub.
Xatırladaq ki, Mərkəz respublikanın 225-dən çox aparıcı, ev, rayon tarix-diyarşünaslıq muzey müəssisələri üçün bərpa xidməti göstərir. Yarandığı gündən indiyədək mərkəz 28 minə yaxın müxtəlif növ muzey əşyasının bərpa və konservasiyasını həyata keçirib. Bunların sırasına tikmə, geyim, parça nümunələri, xalça və xalça məmulatları, bədii metal nümunələri (o cümlədən gümüş məmulatı), keramika nümunəsi, ağac əşya və işləmələr, musiqi alətləri, arxeoloji qazıntılardan əldə olunmuş əşyalar daxildir.
