Azərbaycanın tarixi torpaqlarında qondarılmış Hayastanın 47 şəhərinin hazırkı və keçmiş adlarından 38-nin eynisi və ya çox oxşarı Afrika və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində mövcuddur. Nəzərə almaq lazımdır ki, yerdə qalan 9 şəhərdən –

1)Byureqavan 1945-ci ildə salınmış, indiki adını 1974-cü ildə almışdır;

2)Çarentsavan 1948-ci ildə salınmış, 1967-ci ildə hay şairi Çarentsin adı veilmişdir;

3)Martuni 1830-cu ildə salınmış, ilk adı Aşağı Qaranlıq olmuş, 1926-cı ildə dəyişdirilmişdir;

4)Metsamor 1969-cu ildə salınmışdır;

5)Stepanavan 1810-cu ildə salınmış, əvvəlki adı Cəlaloğlu olmuş, 1924-cü ildə dəyişdirilmiş, bolşevik Stepan Şaumyanın adı verilmişdir;

6)Spitak şəhərinin əvvəlki adı Hamamlı olmuş, 1949-cu ildə dəyişdirilmişdir;

7)Zaxqadzor şəhərinin əvvəlki adı Dərəçiçək olmuş, 1920-ci ildə Dərəçiçək toponimini hay dilinə tərcümə edərək, Zaxqadzora çevirmişlər.

Qondarma Hayastanın yalnız Artaşat və Yeğvard şəhər adlarının paralelləri barədə məlumat əldə olunmamışdır. 

Beləliklə, son iki əsr ərzində salınmış Byureqavan, Çarentsavan, Martuni, Metsamor, Spitak, Stepanavan, Zaxqadzor şəhərlərinin adlarını istisna etsək, Hayastanda paralel toponimlərinin faizinin 95 olduğunu görərik. Bu, Qafqazda ən yüksək göstərici olmaqla, müasir hayların böyük əksəriyyətinin əcdadının Qərbi Azərbaycan torpaqlarına Cənub-Şərqi Asiyadan və Afrikadan gəldiyini göstərir. 

Orta əsr hay tarixçisi Movses Xorenatsinin və gürcü əsilli müasir ABŞ tarixçisi Kirill Tumanovun məlumatlarına görə, hayların 89 feodal nəslindən otuz beşi Manna–Midiya, Əhəməni–Parfiya, alan–bulqar, yunan–Roma mənşəlidir. Apardığımız araşdırmaya görə, həmin 89 nəsildən 37-nin adının eynisi və ya bənzəri Cənub-Şərqi Asiya və Afrika ölkələrində mövcuddur. Şübhəsiz ki, əsl rəqəmlər bundan da yüksəkdir. 

Haşiyə. Bir məsələni də qeyd edək ki, Movses Xorenatsi etibarlı mənbə hesab olunmur. Belə ki, o, təmiz Əhəməni əsilli və Zərdüşt etiqadlı sülalələri – Orontidləri və Artaksiadları haylara bağlamaq üçün uğursuz cəhdlər göstərmiş, Ərsakilərin IV əsrədək zərdüşti olmuş bir qolunu haylaşdırmağa çalışmışdır. Neilson Debevoise (ABŞ) və Robert William Thomson (Böyük Britaniya) kimi nüfuzlu tarixçilər Movsesin adından təqdim olunan məlumatların səhihliyini şübhə altına almışlar. Tarixçi Əjdər Tağıoğlu “Moisey Xorenatsi anonim keşiş müəllifidir” əsərində onun hay kilsəsi tərəfindən uydurulmuş bir obraz olduğunu göstərmişdir.

Faktiki olaraq, hayların feodal nəsillərinin əhəmiyyətli bir hissəsi etnik cəhətdən hay deyildir. Ümumiyyətlə isə apardığımız təhlil onu söyləməyə imkan verir ki, hayların etnik tərkibinin bir neçə komponentdən ibarətdir və bu xalq, əslində, monoetnik deyildir. Sözügedən nəsillərin bir hissəsi Sibir, Altay, Pamir və Hindistandan, digər hissəsi ilə aşağı təbəqələri isə, çox güman ki, Efiopiyadan və semit xalqlarının yaşadıqları başqa ərazilərdən gəlmişlar. Belə ki, qondarma Hayastanın Ararat, Areq, Artik, Ağin, Balak, Baqaran, Bavra, Berd, Bjni, Erivan, Gorus, Gümrü, Qarni, Qapan, Qavar, Lori, Mehri, Sevan, Sisian, Talin, Ucan, Vanand, Vank və s. yer adları Sibirdə, Altayda, Hindistanda, Nepalda və Efiopiyada (əsasən bu ölkənin Amhara bölgəsində) təkrarlanır. Hayların mifik əcdadı “Hayk”ın adı Efiopiyanın Amhara bölgəsində, onun törəmələri “Ara”nın, “Aram”ın, “Aramais”in, “Arma”nın, “Gegam”ın adları isə həm Efiopiyanın, həm də Hindistanın toponomikasında əks olunmuşdur. Paralellərdən bəzilərini Dara–Qaumata qarşıdurmasından sonrakı köçlərlə, yaxud “Tövrat”ın təsiri ilə əlaqələndirsək belə, onların hamısını, xüsusilə Efiopiya ilə bağlı olanlarını bu amillərlə izah etmək mümkün deyil.

1)Ağin (Hayastanda hay kəndi) – Agin (Efiopiyanın Somali ştatında bölgə);

2)Ara (mifik hay çarı, digər mifik hay çarı Aramın oğlu) – Ara (Hayastanda kənd, əvvəlki adı Bazarcıq olmuş, 1828-ci ildən sonra Türkiyədən gəlmiş haylar tərəfindən dəyişdirilmişdir) – Ara (Hayastanda əvvəlki adı Qarnıyarıq olmuş dağ) – Ara Shetan, Ara Terra (Efiopiyada göl və ərazi) – Ara (Efiopiyanın Tigray vilayətində yer adı);

3)Areq (Hayastanda kənd, əsl adı Pirmələk, köklü əhalisi azərbaycanlılar olmuş, 1918-ci ildə gəlmə haylar yerli sakinləri qırıb kənddə məskunlaşmış, adını Areq qoymuşlar) – Areg Mariam (Efiopiyanın Amhara bölgəsində yer adı);

4)Arma (hayların mifik əcdadı Haykın nəticəsi) – Arma (Nigeriyada və Malidə xalq);

5)Aştarak (Hayastanda şəhər) – Ashtar, Astar (İordaniyanın qərbində mövcud olmuş qədim Moab ölkəsində və Efiopiya ilə Eritreyanın ərazilərində mövcud olmuş Aksum krallığında ən çox pərəstiş edilmiş tanrılardan biri);

6)Aqarak, Aqarakavan (Hayastanda iki şəhər) – Agaro, Haggaro (Efiopiyanın Oromia bölgəsində şəhər);

7)Berd (Hayastanda şəhər) – Bug Berd (Efiopiyanın Somali bölgəsində kənd);

8)Hayk və ya Haig (gəlmə hayların mifik əcdadı) – Hayq və ya Haik (Efiopiyanın Amhara bölgəsində göl və şəhər);

9)Qavar (Hayastanda şəhər) – Gawar (Efiopiyada və Cənubi Sudanda yaşayan nuer xalqının dörd qolundan biri);

10)Lori (Hayastanda vilayət) – Lori (Efiopiyanın Amhara bölgəsindəki Simien milli parkında kənd);

11)Masis (Hayastanda şəhər və kənd, qədim adı Uluxanlı olmuş, gəlmə haylar tərəfindən qəyişdirilmişdir) – Masisa (Sierra-Leonenin Şimal vilayətində yaşayış məntəqəsi) – Masisa (Konqonun Kouilou bölgəsində yer adı);

12)Mazazatsi (hayların feodal nəsli) – Mazaza (Zambiyada kənd) – Mazaza (Namibiyada kənd) – Mazaza (Konqoda çay);

13)Mexnuni (gəlmə hayların feodal nəsli) – Mekhnun (XVI əsrədək Efiopiya krallığının tərkibində olmuş, bu dövlətdən, əslində, 1993-cü ildə ayrılmış Eritreyada soyad);

Hay–Efiopiya əlaqələrindən danışarkən belə bir məsələyə də toxunmaq yerinə düşərdi: haylar uzun illərdən bəri bütün dünyaya göstərmək istəyirlər ki, hay əlifbasını guya Mesrop Maştots yaratmışdır. Lakin SSRİ-nin görkəmli dilçi alimlərindən biri olan akademik Dmitri Olderoqqenin hələ 1975-ci ildə dərc edilmiş “erməni–Efiopiya əlaqələri tarixindən” adlı məqaləsində göstərildiyi kimi, hay əlifbası Efiopiya (amhar) əlifbası əsasında düzəldilmişdir.  Onu da qeyd edək ki, hayların Mesrop Maştots barəsində uydurmaları Efiopiyanın özündə də etirazlar doğurmuşdur. Efiopiya alimləri açıq şəkildə bildirmişlər ki, Mesrop Maştotsun adı ilə bağlanan əlifba əslində amhar əlifbasının eynidir. 

Beləliklə, toponim paralellərini də nəzərə alaraq deyə bilərik ki, haylar hələ Efiopiya ərazilərində yaşadıqları dövrdə oğurladıqları amhar əlifbasını da götürüb Azərbaycana və dünyanın digər yerlərinə köç etmişlər.

P.S. Çox güman ki, bu zahiri bənzərliklər heç də təsadüfi deyildir. İranın Ziyarilər xanədanının son hökmdarı Ünsürülməali Keykavus ibn İskəndər ibn Qabus ibn Vəşmgir ibn Ziyarın 1082–1083-cü illərdə yazdığı və oğlu Gilanşaha bir «vəsiyyətnamə», ya «nəsihətnamə» kimi yadigar qoyduğu əsərdə ermənilər «qara qullar» zümrəsinə aid edilmişdir.