Tanınmış təhsil eksperti, əməkdar elm xadimi, professor Şahlar Əsgərov maraqlı fəlsəfi düşüncələrini Moderator.az oxucuları ilə bölüşüb:                                     

Əvvəlini bu linkdən oxuya bilərsiniz---moderator.az/index.php?xeber=94023

Cəmiyyət üzvlərinin fəaliyyətində iki qütb diqqəti cəlb edir: kimin özünə məhəbbət,  kimində isə millətə məhəbbət üstünlük təşkil edir. Bu nisbət ziyalılar arasında da 50-nin 50-yə deyil. Hesab edirəm ki, millətə məftun ziyalıların sayı əvvəla çox deyil, ikincisi də müxtəlif millətlər üçün müxtəlifdir və düşüncə tərzindən asılıdır. Bu say kritik bir qiymətdən az olanda (tək - tək olanda) millətə məhəbbəti böyük olan ziyalının həyatı çox zaman faciə ilə qurtarır. Əhməd Cavadın, Hüseyn Cavidin taleyi kimi. Millətini sevən Xəlil Rza Ulutürkə Allah rəhmət eləsin. “Gözün aydın Firəngiz, oğlun vətən yolunda şəhid oldu” - sözlərini hər ziyalı, hər məmur söyləyə bilməz. Özü xəstə yatmasına baxmayaraq Heydər Əliyevin Azərbaycana tez qayıtmasına istəyən 91- lərin ən parlaq nümayəndəsi idi. 

 

İbtidai icma quruluşunda özünə məhəbbət ictimai məhəbbətdən qat - qat üstün olub.

İnsan toplumu inkişaf etdikcə, təhsilləndikcə dünyagörüşü artdıqca ictimai məhəbbətin zəruriliyi dərk edilir və güclənməyə başlayır. İnsan cəmiyyətinin inkişafı özünə məhəbbətdən ictimai məhəbbətə tərəf yerdəyişmə ilə müşahidə olunur. İnkişaf etmiş ölkələrdə cəmiyyət üzvlərinin millətə məhəbbəti özünə məhəbbətdən yüksəkdədir, həm də vəhdətdədir. 

On il öncə (2.04.05) R. Behbudov adına Mahnı Teatrında 190 N-li məktəbin fəxri direktoru Sona xanım Tağıyevanın xatirəsinə həsr olunmuş “Sona xanım” adlı kitabın təqdimatı mərasimi oldu. Tədbirdə Təhsil Nazirliyinin rəhbərliyi, deputatlar, akademiklər, tanınmış ziyalılar iştirak edirdi. 

Çıxış edənlər Sona xanıma hörmətindən, ucalığından, müəllim və şagirdlərə qayğısından da danışdılar. Mənə də söz verildi. Çıxışımda dedim: “Maraqlıdır, Sona xanım nazir olmayıb, rektor olmayıb, deputat olmayıb, akademik olmayıb. Sona xanım ölkəmizin 3900 orta məktəblərinin birinin direktoru olub. Bəs onda bu böyük məhəbbətin, bu hörmətin, bu ucalığın səbəbi nədir?   

Səbəb asanlıqla görünən deyil. Sona xanım özünü yox, millətin sevən direktor olub. Ona görə onun hörməti belə yüksəkdir. Özünə vurğun ziyalılar dünyasını dəyişəndən sonra zaman keçdikcə kiçilir, kiçildikcə nöqtələşir və nəhayət unudulur. Çünki onun yaxşılıq etdiyi qohumları, əzizləri, dostları da zaman keçdikcə dünyalarını dəyişirlər. Millətin sevən ziyalılarsa dünyasını dəyişəndən sonra zaman keçdikcə millət tərəfindən böyüyür, kitablaşır, mahnılaşır, heykəlləşır və yaddaşlara hakim kəsilir. Çünki  qohumlardan fərqli olaraq, millət ölmür”. 

Məncə yaxşı adam olmanın fəlsəfəsi budur.

                              

                                       

Fərd və kütlə problemi ilə bağlı həm Şərq, həm də Qərb filosoflarının dəyərli fikirləri çoxdur. Şeyx Sədi Şirazi fərd- kütlə probleminə öz münasibətini belə bildirmişdi:

                    Əgər oyaq qalsa şah otağında

Kütlənin kamilliyinin əhəmiyyəti haqqında ulu öndər Heydər Əliyev belə deyib: “Əgər hər hansı bir ölkənin xalqı öz hüquqlarını anlayar və onları qoruya bilərsə, o zaman ən kiçik dövlət belə ən böyük məmləkət qədər güclü olar.”

Çin filosofu Konfutsinin şəxsiyyətlə kütlənin birliyi barəsində söylədiyi bir hikmətdə isə deyilir ki, “əgər padşahla xalq bir olarsa, ölkə basılmaz”. 

Fərd - kütlə kontekstində bəzi taleyüklü hadisələrə nəzər salaq. Əsrlər boyu Şərq ədəbiyyatında şəxsi faciə, milli faciədən, taledən yüksək tutulub. 

Şərq ədəbiyyatı hədəfə kütlənin (millətin, xalqın) yox, daha çox fərdin taleyini götürür. Məcnunun faciəsi min ildir ki, (dahi Nizamidən böyük Üzeyirə qədər) müxtəlif janrlarda yaşadılır. Dərbəndin, Şuşanın, Göyçənin, Zəngəzurun, Borçalının, Qarabağın və digər itirilmiş torpaqların dərdi, bu ərazilərin milyonlarla sakinlərinin taleyi ziyalılarımızın qəlbinə yol tapa bilmir.

Şarl de Qoll görə dövlətin, xalqın mənafeyi bütün digər mənafelərdən yüksək tutulmalıdır: “Mən Fransa dövlətinin və Fransa xalqının mənafeyin bütün qanunlardan üstün tuturam”. Bu böyük siyasətçi başqa bir fikrində deyir:   “Siyasətdə bəzən öz ölkəni və seçicilərini satmaq lazım gəlir. Mən üstünlüyü ikinciyə verirəm”. Çox düşündürücüdür. Böyük siyasət adamı xalqın mənafeini qanunlardan üstün, vətənin mənafeyini isə seçicinin mənafeyindən üstün tutur. Çünki, ölkə ölməzdir, seçici müvəqqətidir. Müvəqqətini daimiyə qurban verir. Hər kəs razılaşar ki, düşüncə mükəmməldir.  

Yuxarıda deyilənlərdən aydındır ki, Qərbdə millətin, Şərqdə şəxsiyyətin böyüklüyünü sübut etmək cəhdi var.

Çağdaş Azərbaycanda çoxlu sayda xırda partiyaların olmasından da bu görünür. Çünki partiya başqanlarının çoxu Azərbaycanın dərdini yox, öz şəxsi mənafeni üstün tutur. Milli mənafe naminə vahid lider axtarılmır və bu xislət dindən və tarixdən gəlir. Təkallahlıq ideyası fərdi diqqət mərkəzinə çəkir. Xrisdan fəlsəfəsində “Allah üçlüyü sevir” ideyası kütləni diqqət mərkəzinə çəkir.

Millətin azad olması üçün fərdlərin azadlığı dərk etməsi zəruridir, amma kifayət deyil. Kafi şərt kütlənin azadlığı dərk etməsidir. Belə olanda millət azad olur.

İnkişaf zəncirinə diqqət yetirsək görərik ki, təhsil elmi, elm texnologiyanı, texnologiya texnikanı, texnika sənayeni, sənaye isə iqtisadi inkişaf etdirir. Yüksək iqtisadiyyat isə firəvan həyat deməkdir. Bu həyat zəncirinin hər halqası önəmlidir.

Təhsil və iqtisadiyyat da bu zəncirin birinci və sonuncu halqasıdır. 

İqtisadiyyatın özü də mürəkkəb canlı orqanizmdir və çoxsaylı elementlərdən təşkil olunub. Hər bir elementin isə öz təyinatı var. Bu orqanizm yaxşı işləməsi üçün onun hər bir elementin incəliklərini bilmək və nəzərə almaq lazımdır. Daha dəqiq desək, iqtisadiyyat mürəkkəb sistemdir və onu mürəkkəb sistemlər nəzəriyyəsi əsasında araşdırmaq lazımdır. Bu nəzəriyyəyə əsaslanaraq göstərmək olar ki, hər elementinin iqtisadi göstəricisi zamana görə xətti dəyişən iqtisadi sistemin inteqral xassəsi qeyri xətti ola bilər.  

Bir əşyanın istehlakı (alınması) üçün qəbul edilən qərar ardıcıl bir neçə hadisənin (tanışlıq, maraq, ehtiyac, qərar vermək) cəmindən ibarətdir. Bu hadisələrin hər birinin əhəmiyyəti böyükdür. Əgər mala ehtiyac yoxdursa o alınmayacaq. Deməli, istehlak üçün ya təbii, ya da süni yolla ehtiyac yaratmaq lazımdır.

Rus akademiki O.Boqomolova görə fizikanın öz qanunları var, ona  riayət etməyəndə Çernobıl hadisəsi törəyir. İqtisadiyyatın da öz qanunları var, ona riayət etməyəndə cəmiyyət daha böyük kataklizmalarla qarşılaşır. 

Qərb həm İrana, həm də Rusyaya iqtisadi sanksiyalar tətbiq etdi. İran bu sanksiyalara dözdü, amma Rusiya isə tab gətirə bilmədi. Rusiyanın milli valyuta olan “rub”  hər gün günəş altındakı buz kimi əriyir. Səbəb nədir? Səbəb çox mürəkkəb deyil.

Məlumdur ki, bazardan aldığımız əşyanın (şeyin) pulunun bir hissəsi onu istehsal edənə qaytarılır. İran daxili bazarı ciddi şəkildə qoruyur və bununla yerli istehsalı stimullaşdırır və əhalini işlə təmin edilməsinə yardımçı olur. Bu işdə o qədim tarixindən, milli -dini adət -ənənəsindən dövrün tələbinə uyğun istifadə edir. İran məmuru varatnikli köynək geymir və qalstukdan istifadə etmir. Belə yabançı məhsulların istehsalçılarına bir qəpik də pul ödəmir. İran bazarında satılan çox şeylərin pulu onu istehsal edən iranlıya qayıdır. İnanmıram ki, rus məmurunu “Mersedes”-dən  düşürüb  “Jiquliyə” oturtmaq mümkün olsun. Bu səbəblərdə də İran iqtisadiyyatı Rusiya iqtisadiyyatından fərqli olaraq xaricdən çox asılı vəziyyətdə deyil.  

Nazirlərimizi, deputatlarımızı, ziyalılarımızı, məmurlarımızı göz önünə gətiriləndə  pərişan olursan. Onlar ayaqdan başa qədər xarici firmaların məhsullarını geyirlər. Demək, bizim istehlakçılarımız, o cümlədən də iqtisadiyyata məsul məmurlarımız öz istehsalçılarımızın yox, xarici istehsalçının əməyini maliyələşdirirlər. Bu addım isə daxildə işsizliyə səbəb olur. 

Bir neçə taksi sürücüsü tanıyıram ki, keçmişdə zərgər işləyiblər. Birindən soruşdum: niyə taksi işlədirsən? Dedi: İrandan, Türkiyədən o qədər çox və çeşidli zinət əşyaları gətirirlər ki, bizim sexlərimiz bağlandı. Zərgər sexlərinin bağlanması səbəbindən onlar bu işlə məşğul olurlar. Minlərlə sənətkar həm işini itirib, həm də nəsilbənəsil ötürülən zərgərlik sənətinin incəliklərini. Demək, iş yerlərini qorumaq, yeni iş yerləri açmaq qədər əhəmiyyətlidir. Fikirləşirsən: məgər daxili bazarı qorumaq olmazmıdı?  

Başqa bir misal. Əgər xeyir işlərdə, bayramlarda, ad günlərində ana və bacılarımızı holland qızıl gülləri ilə təbrik ediriksə, onda yerli qızıl gül bazarı, sənayesi,  biologiyası (elmi) inkişaf edərmi?  Tələbəlik illərimdə dəniz kənarı bulvarda qızıl gül sərgisinə baxmışdım. Bir mərdəkanlı gülçü 350 növ qızıl gül nümayiş etdirirdi. Bizim torpaqda da qızıl gül əmələ gəlir. Bu yaxınlarda bir nardaranlı ağsaqqalın fikrini mətbuatdan oxudum: “Gül bayramı üçün xaricdən gətirilən güllərin hamısını biz Nardaranda yetişdirə bilərik. Nardaranın Sovet hakimiyyəti vaxtı mövcud olan gül təsərrüfatları indi dağılıb. Bizə hökumətin dəstəyi lazımdır”. Həm iqtisadi, həm işsizlik, həm də maarifçilik baxımından hökumət bu dəstəyi verməlidir. Çünki “Gülçülük” sənətdir. Həm də sənət əldən getməsin. Elmlər Akademiyası bu işə dəstək versə biologiya elminin bir qanadı iqtisadi dəstək tapardı. 

Heydər Əliyev irsini bilən bir insan kimi inanıram ki, onu bizim qızıl güllərlə yad etsələr ruhu daha çox şad olardı. İnanıram ki, hörmət bəslədiyim Hacıbala müəllim gülçü ağsaqqalın səsin eşidər.

T. Özalın iqtisadi modelinin vacib elementlərindən biri kassa aparatıdır. Türkiyədə bu aparat qara iqtisadiyyata zərbə vurmaq və vergidən qaçmağın qarşısını almaq üçün istifadə edilir. Biz də bu niyyətlə bu təcrübədən istifadə etsək, iqtisadiyyatımıza xidmət etmiş olarıq. 

                             “Papaq atmanın” fəlsəfəsi

Papaq bizim həyatımızda əhəmiyyətli yer tutur. Papaq çox vaxt insanın milli kimliyini, dini mənsubiyyətini, cəmiyyətin hansı təbəqəsinə mənsub olduğunu  müəyyən etməyə imkan verir. Əsrlər boyu papaq forma və məzmunca böyük inkişaf yolu keçmişdir. Müxtəlif millətlərdə papağın təyinatı müxtəlifdir. Bəziləri ona geyim əşyası kimi baxır, bəziləri ona dərin məna verir, bəziləri də ona nüfuz atributu kimi baxır.

Hər il Novruz bayramında, daha doğrusu ilaxır çərşənbədə papağı qapılara tullamaq təklif olunur. Bu haqda “Yeni Musavat”-da geniş reportajlara rast gəlmək olar. Zabil Müqabiloğlunun ideya müəllifi olduğu belə reportajların biri (“YM” 18.03.09 və 19.03.09) tanınmışların evinə papaq atmağa həsr edilmişdi. Rəyi soruşulan bütün partiya sədirləri “papaq atmanı” təqdir edirlər. Partiya sədiri də, professor da, akademik də "papaq atma”-dan qürurla, ağız dolusu danışırlar. Hətta milli ruhun daşıyyıcıları olan meyxana ustaları da TV-də papaqdan “qafiyə” çıxardırdılar. Sumqayıtın “Okean” şadlıq sarayında bir tanışın oglunun toyunda xahişimlə meyxana ustası Namiq Mənanı bizim stola dəvət etdim. Mən Namiqə “papaq atmanın” zərərli və qüsurlu adət olduğunu dedim və üstəlik Şeyx Şamillə bağlı bir rəvayət də danışdım. Rəvayətə görə Şeyx Şamili Rus Çarının qəbuluna aparanda ona deyirlər ki, Çarın hüzuruna papaqla girmək olmaz. O, deyir: onda mənə başımdan qiymətli bir yer göstərin ki, papağı ora qoyum. Yəni papaq insanın ən qiymətli üzvü olan başa qoyular. Namiq Məna sağ olsun, bu iradlarla razılaşdı.

Bu il cənublu qardaşımız İsa Günəşli jurnalistin (YM, 23.03.15) papaq atma ilə bağlı sualına belə cavab verir: “Papaqatma adəti bizdə yoxdur. Adətən qapılara şal atırıq. Ev sahibi şala bayram süfrəsindən olan şirniyyatlardan bağlayır”.  Böyük Şəhriyarın "Heydər baba"sında da bu haqqda misralar var. Şübhə etmirəm ki, qədimdə çərşənbə axşamı papaq atmaq olmayıb, "torba atmaq", "şal atmaq" olub. Bəs bu "papaq atmaq" adətinin yaranmasına səbəb nədir?  Bu adəti bizə kimlər sırayıb və məqsəd nə olub? 

Güman etmək olar ki, məqsəd: namus, qeyrət simvolu sayılan və başa qoyulan papağı, ayaq alta atmaq, milləti sındırmaq olubdur. 

1945-ci ildə keçmiş SSRİ-yə qarşı yönəlmiş bir doktrinada deyilir: “Biz ehtiyatla onların mənəvi dəyərlərini dəyişərək şüurlarına seks kultu, zorakılıq, sadizm, sözə xəyanət, sırtıqlıq, alkoqolizm və narkomaniya, qorxu və həyasızlıq, bir sözlə, əxlaqa zidd olan şeyləri yeritməliyik. Namus və vicdan lağa qoyulacaq, keçmişin mənasız qalığına çevriləcək”.

Bu doktirina “papaq atma” timsalında bizdə tam təsdiqini tapmaqdadır. Başa qoyulan papaq Novruz bayramında ayaq altına atılır. Yəni tarixi milli dəyər, dəyərsizləşdirilir. Və bu prosesi də ölkəmizin tanınmı siyasətciləri və ziyalıları, sənətçiləri, alim və akademikləri iştirak edirlər.

Bu zərərli adətin əlehinə çox az sayda ziyalılarımız çıxırlar. Millət vəkili Aqil Abbas və Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunun böyük elmi işçisi Atəş Əhmədli  Novruz bayramında qapıya papaq atmağa kəskin etiraz ediblər. 

Papaqın digər geyim əşyalarından fərqi, özəlliyi nədir? 

XVII əsirdə Rene Dekart təbiət haqqında öz baxışıni əsaslandırmaq üçün  “düşünən materiya” adlandırdığı ağılı, ölçülü-çəkili materiyadan fərqləndirir. Gözlə görülməyən, əllə toxuna bilmədiyimiz bu düşünən materiya beyində yerləşir. Beyin isə başdadır. Bu səbəbdən də baş digər üzvülərdən çox qiymətlidir. Baş canlılıq, dirilik deməkdir. İnsanın başı salamat olanda, özü də salamat olur. 

Məlumdur ki, krallar, şahlar tac qoymuş, adi insanlar isə papaq. Tacın arxasında dövlətin qüdrəti, papağın arxasında "kişi sözü" durardı. Qiymətli daşlarla bəzədilmiş tac qüdrət simvolu kimi çıxış edir. Taca sahibliyi itirmək, təslim olmaq əlamətidir. Qüdrət, namus simvolu olan tac bədəninin ən qiymətli üzvü olan başa qoyulur. 

Yuxarıda deyilənlərdən bu qənaətə gəlmək olar ki, papağa münasibətdə biz hələ kamil deyilik.