“Taliban” döyüşçüləri Məzari Şərifdə Göy məscidin həyətində
“Taliban”ın Əfqanıstanda hakimiyyəti ələ keçirməsi təkcə ideoloji rəqiblərində deyil, sadə vətəndaşlarda da qorxu oyatdı. Əfqanıstanda “Taliban”ın praktiki olaraq heç bir düşməni qalmadı, ancaq yeni hökumət işsiz qalan yaraqlıların nə ilə məğul olacaqlarına qərar verə bilmir. Bu asan iş deyil, çünki silahlı qarşıdurma illərində bu insanların öyrəndiyi tək şey döyüşmək olub. Bu gün Kabildə hər bölgə üçün bir neçə sahə komandiri var və hər biri özünü əsas qüvvə inanır. Belə vəziyyətdə insanları idarə etmək çox çətinləşib. Üstəlik, əfqanlar hələ 1990-cı illərin sonlarında “Taliban”ın birinci hakimiyyəti dövründə necə yaşadıqlarını yaxşı xatırlayırlar. Lenta.ru-nun müxbiri Aleksandra Kovalskaya Əfqanıstan-Özbəkistan sərhədindən Kabilə qədər gedərək, ölkənin taliblərin qələbəsindən sonra necə yaşadığını, sadə insanların yeni həyata necə uyğunlaşdığını öyrənməyə çalışıb.
Moderator.az həmin reportajı oxucularına təqdim edir.
Yeni dünya
Dostluq körpüsündə namaz xalçaları sərilib. Otuz iki il əvvəl sovet qoşunları Amudərya çayından keçərək Əfqanıstanı tərk etdilər, bu gün isə Bəlx əyaləti qubernatorunun müavini öz qonaqları ilə birlikdə burada dua edir. Onlar namazlarını qurtarmayınca sərhəd keçidi açılmayacaq. Nəzarət keçid məntəqəsinin (NKM)) qarşısında bir sıra maşın gözləyir, Əfqanıstan ərazisinin başladığı dəmir barmaqlıqların arxasında isə “Taliban” yaraqlıları gülə-gülə çay içirlər. Bəziləri pakistanlıları xatırladır - paltarları fərqli biçimdədir, saçları və saqqalları çox uzundur və “duşmanka” kimi tanınan baş geyimləri pakol da əfqan “həmkarlarının” baş örtüklərindən fərqlənir.
Taliblərin dəfələrlə verdiyi vədlərə baxmayaraq, Əfqanıstanın dünyanın qalan hissəsi ilə müntəzəm hava nəqliyyatı hələ də bərpa olunmayıb. Amma tozlu yollarla maşın sürərək onillərdir davam edən vətəndaş müharibəsindən sonra çoxdan gözlənilən sülhü əldə edən ölkənin necə yaşadığını öz gözlərimizlə görmək imkanı yaranıb.
Metal yığanlar, Bəlx əyaləti, Məzari-Şərif ətrafı
Samanqan əyalətinin çobanı. Arxa planda Özbəkistandan Əfqanıstana elektrik ötürən dirəklərdən biri
Amudəryanın Özbəkistan tərəfindəki sərhədçiləri “Taliban”ın hətta uzun-uzadı yoxlamadan sonra belə hamını buraxmayacaqları barədə xəbərdarlıq etdilər. Ancaq yoxlama təxminən 15 dəqiqə çəkir. Hələ də yeni rollarına öyrəşə bilməyən silahlılar maşının arxasına baxır, çamadanın içinə işıq salır, ziyarətin məqsədi və məşğulluqla bağlı bir neçə sual verdikdən sonra sərhədi keçmək üçün sənədə möhür vururlar.
Stereotiplərin əksinə olaraq, Termez-Hayraton keçidində mənə - yeganə qadın və yeganə əcnəbiyə gülümsəyirlər və hətta baqajı rentgen lentinə qaldırmağa kömək edirlər. Əfqanıstanın yeni sahibləri yalnız bir şeydə qətidirlər - sərhəd keçidində heç bir fotoşəkil çəkmək olmaz.
Çıxışda avtomatı qucaqlayaraq oturan ağ saqqallı bir talib əlini qaldıraraq sağollaşır və maşınımız cəmi ay yarım yaşı olan Əfqanıstan İslam Əmirliyinə girir.
Balx əyalətinin inzibati mərkəzi olan Məzari-Şərifə gedən yol fantastik filmin kadrlarını xatırladır: Günəşin yandırdığı tozlu torpaq üfüqə qədər uzanır və burada bəzən boş evlərə, tərk edilmiş hərbi bazalara rast gəlmək olur. Demək olar ki, burada maşın və insanlar yoxdur, şəhərdən cəmi yarım saatlıq məsafədən sonra tənha fiqurlara - metal qırıntıları yığan kişilərə və sədəqə üçün dilənən uşaqlara rast gəlmək olur.
Sürücüm deyir: “Axı bu gün şənbədir, sizin bazar ertəsi gününüz kimidir”. Hamının hara getdiyini soruşanda çiyinlərini çəkir: “Qaçıblar. “Taliban” Kabili alandan sonra on minlərlə insan sərhəd tərəfə və hava limanına qaçdı. İndi buraların boş olduğuna təəccüblənməyin - qaçmayanlar gizlənir, xüsusən də orduda və ya polisdə xidmət etmiş adamlar. Deyirlər ki, taliblər buna görə onları
Çay, göyərçinlər və tətikdə barmaq
Məzari-Şərif kiçik şəhərdir. Mərkəzdə, əfsanəyə görə, şiə övliyası İmam Əlinin dəfn edildiyi və yüzlərlə ağ göyərçinlərin yaşadığı məşhur Göy məscid yerləşir. Ətrafda indi bağlı olan bazar, yaşayış məntəqələri və bir neçə diplomatik nümayəndəliklər var.
Əfqanıstan İnformasiya və Mədəniyyət Nazirliyinin Məzari-Şərif şöbəsinin işçiləri
Yerli sakin Bağlan əyalətində dağıdılmış polis bölməsində
Məlumat və mədəniyyət idarəsində yenidən gözləməli oluruq. Səbəb eynidir: xarici mətbuata iş icazəsi verən rəis namaz qılır. Onun boş kabinetində “Taliban”ın ağ bayrağı asılıb, qalan əşyalar - masa, kitab şkafları və dəri divanlar çox güman keçmiş sahiblərindən miras qalıb.
İlk növbədə bizə çay təklif olunur, bu, Əfqanıstan qonaqpərvərliyinin dəyişməz qanunudur. Lazımi kağızı əldə etmək sərhəddəki yoxlama kimi 15 dəqiqədən çox vaxt aparmır və icazə ilə birlikdə şəhər ətrafında gəzintilərimdə məni müşayiət edəcək iki mühafizəçi də verilir. Onların iştirakını belə izah edirlər: qonaqların təhlükəsizliyi hər şeydən üstündür.
İngilis dilində yaxşı danışan məlumat işöbəsinin işçilərindən biri fotoşəkillə bağlı mənə kömək etməyi təklif edir. Mən zarafat etməyə çalışıram ki, Moskvada taliblərin bu cür mehribanlığına heç kim inanmayacaq.
- Mən talib deyiləm, - deyə həmsöhbətim cavab verir. - Burada Əşrəf Qani (çevrilişdən sonra ölkəni tərk etmiş Əfqanıstanın hazırkı prezidenti – red.) dövründə çalışmışam və indi də yeni hökumət dövründə işimə davam edirəm. Mənim üçün heç nə dəyişməyib.
- Bəs qorxmursunuz?
Gülümsəyərək çiyinlərini çəkir.
- Yox. İndiki müdirlərim əvvəlkilərdən heç də pis deyillər.
Məscidin həyətində onlarla yaraqlı güzgü kimi parıldayan əsrlər əvvəl cilalanmış mərmər boyunca gəzir. Aralarında 15-16 yaşında görünənlər də var. Mənə dərhal izah edirlər ki, bu yeniyetmələr heç vaxt müharibədə iştirak etməyiblər, burada yalnız namaz qılan böyük qardaşlarının silahlarına baxırlar. Deyilənlərə inanmalı oluruq. Bəziləri avtomatın tətiyindən barmaqlarını çəkmədən şəkil çəkdirir və zarafatla silahlarını bir-birinə tuşlayırlar. Avqustun 15-dən etibarən Əfqanıstanda silahla ehtiyatsız davranış nəticəsində bir çox bədbəxt hadisə baş verib, amma təbii ki, heç kim heç bir statistika ilə məşğul olmayıb.
Məscidə baxış keçirtdiyim yarım saat ərzində təhlükəsizlik xidmətinin rəisi də daxil olmaqla, bütün yerli rəhbərlər görüşmək üçün mənə yaxınlaşırdılar. Ekskursiya qaçılmaz çay süfrəsi və əvvəlcədən hazırlanmış müsahibə ilə başa çatır: məndən suallar verməyimi xahiş edirlər, belə fürsəti qaçırmaq olmaz. Cavab verənlər əsasən daha yaşlı və daha yüksək rütbəli taliblərdir. Mənə sıravilərlə danışmamaq barədə xəbərdarlıq edilmişdi, çünki onlar “kifayət qədər məlumatlı deyillər”. Söhbət nəzakətli alınsa da, ikimənalılıq hiss olunur.
- Üzünü örtməyən bir qadınla danışmaq sizin üçün haram deyilmi?
- Qonaqsınız, qonağı necə incidə bilərik ki? - deyə sualımı sualla cavablandırırlar. - Üzünüzü örtüb-örtməməyiniz şəxsi seçiminizdir. Buna görə təkid edə bilmərik.
- Ancaq bir neçə həftə əvvəl Qərbin qadın jurnalistləri söyləyirdilər ki, “Taliban” komandirləri hicab geyinmədikləri üçün onlarla danışmaqdan imtina edirlər ...
- Hər hansı bir ölkənin səlahiyyətlisi kiminləsə danışmaqdan imtina edə bilməzmi? Belə insanlar hər yerdə kifayət qədərdir. Qadınların hüquqlarını məhdudlaşdırdığımızı kim söyləyir? İstədikləri vaxt işə qayıda bilərlər. Vəziyyət normallaşandan sonra məktəbə də qayıda bilərlər. Hətta qadınlar yerli hava limanında işləyirlər, özünüz baxa bilərsiniz.
Mənə deyilənlərin yarısı belə doğrudursa, deməli, Əfqanıstanda vəziyyət yaxşılığa doğru dəyişib. Ancaq buna hamı inanmır: Məzari-Şərifdəki otellər sərnişin uçuşları bərpa edilən kimi ölkəni tərk etmək ümidində olanlarla dolub.
Macərasız on iki saat
Bir neçə ay əvvəl şimal sərhədindən Kabilə qədər maşınla getmək haqqında söhbət belə gedə bilməzdi - yol boyu taliblərlə hökumət qüvvələri arasında yerli döyüşlər gedirdi. Ancaq indi yol praktiki olaraq təhlükəsizdir, yolun kənarında isə dinc bir həyat hökm sürür.
Səhər saat beşdə Məzari-Şərifdən ayrılırıq və axşam beşdə Kabilə çatırıq. Bütün bu müddət ərzində əsas çətinlik Salanq keçidindəki təmir işləri və tıxaclar idi. Salanqda nəyin isə təmir edilməsi faktı çox təsəlliverici görünür, parlaq rəngli gödəkçələrdə və ekskavatorlarda işləyən fəhlələr Əfqanıstan xəbərlərində gördüyümüz kimi deyillər
Pərvan əyalətinin Salanq aşırımında tunel təmiri
Şəhərlərin girişində və çıxışında, yol ayrıcında “Taliban”ın blokpostları var - onlarla yaraqlı və ağ bayraqlar. Avtomobillər sürətlərini azaldır və əllərində “Kalaşnikov” avtomatı olan uzun saqqallı gənclər sürücülərdən haradan gəlib haraya getdiklərini soruşurlar. Adətən, bununla yoxlama bitir və maşında əgər qadın varsa, onlar sorgu-sualsız keçirlər. Eyni şey daha sonra Kabildə də təkrarlanır: Nəzarət məntəqəsini ən qısa müddətdə keçmək üçün məndən ön oturacağa keçməyimi xahiş edirlər. Əfqan köməkçilərim hərdən mənimlə “sən bizim pasportumuzsan” deyə zarafat edirdilər.
Bir neçə ay əvvəl Əfqanıstan Milli Ordusuna məxsus olan keçid məntəqələrində motosikletlər və ciplər dayanıb. Onlar artıq xaki rəngindən ağ rəngə boyanıblar və maşınların böyrünə isə Əfqanıstanın üçrəngli bayrağının əvəzinə əmirliyin emblemi həkk olunub.
Süni çiçəklərlə bəzədilmiş belə avtomobillərdən biri Çarikar ərazisində bizə çatır. Damda yerləşdirilmiş səsgücləndiricilərdən ərəb dilində oxunan surələr səslənir. Bağlan əyalətindəki mənzərə demək olar ki, çox cazibədardı - tarlalar biçilərək tayalara yığılır. Ancaq mənə xəbərdarlıq edirlər ki, yerli əhaliyə yaxınlaşmayım və onlarla şəkil çəkdirməyim.
- Niyə?
- Yolun yaxınlığında minalar ola bilər. Bir çoxlarının qohumları bu yerlərdə amerikalıların əli ilə öldürülüb. Onların qərb görünüşlü insanlara necə reaksiya verəcəyini söyləmək çətindir.
Bu xəbərdarlıqlar hərbi cipin minaya düşərək partlaması nəticəsində yolda əmələ gəlmiş iki metrlik yarğan, dağıdılmış polis məntəqəsi və üst-üstə yığılmış yanmış polis maşınları müharibəni xatırladır. Yenə də on iki saatlıq yol boyu Əfqanıstanın cəmi ay yarım əvvəl müharibə apardığına inanmaq çətindir. Bu ölkə hər zaman küldən alışaraq ayağa qalxa, dirçələ bilib.
Kabil altı ay əvvəl gördüyüm kimi qalıb
Gün batanda Kabilə daxil oluruq. Taliblərin gəlişi ilə şəhəri bürüyən çaxnaşmadan, prezidentin qaçışından və Kabil hava limanında baş verən cəhənnəmdən, bir aylıq qeyri-müəyyənlik və qorxudan sonra Kabil tanınmayacaq dərəcədə dəyişməli idi, amma dəyişməyib.
Əfqanıstanın paytaxtı altı ay əvvəl gördüyüm kimi qalıb: eyni qaçhaqaç, eyni tıxaclar, göyə buraxılan eyni çərpələnglər. Hərbi geyimli taliblər özlərindən əvvəlki hökumət əsgərlərindən çox da fərqlənmirlər.
Çox güman indiki ordu və polis sıralarında xidmət edənlərin arasında Əşrəf Qani dövründə çalışanlar da var - “Taliban” onları xidmətə qayıtmağa dəvət edib.
Məzari-Şərifdə çörək satan oğlan
İlk baxışdan hər şey eynidir. Küçələrdə çoxlu qadınlar var, bir çoxlarının üzləri hələ də açıqdır və hətta şəhərin mərkəzindəki qraffitlərin çoxuna ziyan dəyməyib – taliblər onlardan yalnız bir neçəsini boyayaraq üzərində vətənpərvərlik çagırışları və “Quran”dan kəlamlar yazıblar. Mağazalar və kafelər də işləyir, insanlar da eyni şəkildə gülümsəyirlər.
Amma bilirəm ki, indi də gizlənən, həbs gözləyənlər var. Ən qısa zamanda ölkəni tərk etmək arzusunda olanların bir neçəsi səfirlikdə növbə tutublar. Onlar üçün Əfqanıstan artıq avqustun 15-də bitib. Onların xəyalları artıq gerçəkləşməyəcək. Onlar sərhəddə İran və ya Pakistana keçmək ümidi ilə yaşayırlar. Onlar Kabil parklarında tələsik qurulmuş qaçqın düşərgələrində məskunlaşıblar.
Ancaq hələlik yeni qanunlar və qadağalar qüvvəyə minənə qədər Kabil şən görünür. Hələlik. Bundan sonra nə olacağını proqnozlaşdırmaq çətindir. Kabilin bir gün ərzində “Taliban” tərəfindən alınmasından sonra Əfqanıstan ssenarilərini proqnozlaşdırmaq asan iş deyil.
Şəhərin mərkəzindəki növbəti keçid məntəqəsində sənədlərim ilk dəfə yoxlanılır.
- Haradansınız? ABŞ-dan? - deyə qara dəsmal ilə gözlərinə qədər bükülmüş talib soruşur.
- Rusiyadan, - deyə cavab verirəm.
- Rusiya yaxşıdır, Rusiya dostdur, - deyə o, qırıq ingiliscə deyir və əli ilə “keç” işarəsi verir.
İlk baxışdan Kabildə hər şey eynidir. Yalnız tikanlı məftillərə dolaşmış Əfqanıstan İslam Respublikasının üçrəngli bayrağı nəyin isə həmişəlik getdiyini xatırladır.
Tərcümə və təqdim etdi: Miraslan
