Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Akif Nağının Azərbaycan tarixinə və onun öyrənilməsinə fərqli baxışlarıyla bağlı silsilə yazılarını oxucuların müzakirəsinə buraxır:

(Əvvəli burada:)

 

 

 

Azərbaycan iqtisadiyyatı bu dövrdə klassik struktura malik idi, sənətkarlıq, kənd təsərrüfatı və ticarət bölmələrindən, fəaliyyət sahələrindən ibarət idi. İqtisadiyyatın müxtəlif sahələri Azərbaycanın hər iki hissəsində, həm Adərbayqan (Atropatena), həm də Arran (Albaniya) dövlətlərində uğurla inkişaf edir, müəyyən fərqləri nəzərə almaqla, təxminən eyni xüsusiyyətləri əks etdirir, oxşar vəzifələri yerinə yetirir və qarşılıqlı əlaqələri təmin edirdilər. İqtisadi və siyasi proseslər bir-birini tamamlayır, şərtləndirir və bir-birinin inkişafına, təkmilləşməsinə şərait yaradırdı.

 

İki Azərbaycan dövlətinin qarşılıqlı əlaqələri bütün sahələri əhatə edirdi. Onların Araz çayı boyunca keçən sərhədləri çox vaxt şərti xarakter daşıyırdı. Müasir Naxçıvan və Zəngəzur ərazilərini əhatə edən Sisakan və ya Sünik vilayəti, həmçinin Kürlə Arazın qovuşduğu əraziləri əhatə edən Balasakan vilayəti müxtəlif dövrlərdə gah Arranın (Albaniyanın), gah da Adərbayqanın tərkibinə daxil olmuşdur [6, s.124]. Bu vəziyyət təxminən II əsrə qədər davam etmiş, III əsrdən isə həmin ərazilər birdəfəlik Arranın (Albaniyanın) tərkibinə daxil edilmişdir. Bu hal həm də bəzi tayfaların, məsələn, kaspi, albanların hər iki dövlətin ərazilərində yaşamaları ilə bağlı idi [8]. 

Əldə olan materiallar göstərir ki, Adərbayqanda kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq, ticarət, şəhər həyatı yüksək səviyyədə inkişaf edib, özünəməxsus mədəniyyət, yerli dil və yazı mövcud olub. Mənbələrdə daha çox məbəd torpaq sahibliyinin inkişaf etdiyi göstərilir. Əhali əkinçilik, maldarlıqla məşğul olurdu, üzümçülük geniş yayılmışdı. Heyvandarlıq, xüsusilə atçılıq inkişaf etmişdi. Burada dünyada tanınan “Nisa” cinsli atlar yetişdirilirdi. Adərbayqanın müəyyən yerlərində neft də çıxarılır, xarici ölkələrə ixrac olunurdu. Qərb ölkələri onu “Midiya yağı” adlandırırdılar. Qazaka, Fraaspa, Fanaspa kimi şəhərlər sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri idi. Hindistan, Çindən başlayaraq ticarət yolu Adərbayqan, Arran  (Albaniya) ölkələrindən keçərək Aralıq dənizinə çıxırdı [2, s.20-21]. 

 

Arranın (Albaniyanın) çox bərəkətli torpağı var idi, ildə iki və ya üç dəfə məhsul götürmək mümkün idi. Burada su dəyirmanlarından geniş istifadə olunurdu. Şəhərlərdə sənətkarlıq emalatxanaları fəaliyyət göstərirdi. Ən məşhur sənətkarlıq sahələrindən biri metalişləmə idi. Bu sahənin sənətkarları silah, əmək alətləri, məişət əşyaları, bəzək məmulatları düzəldirdilər. Dulusçuluq, şüşə istehsalı, toxuculuq da geniş yayılmışdı [2, s.24-26].

 

Arran (Alban) və Adərbayqan mədəniyyətinin nadir nümunələri də yaradılırdı. Alban daş heykəlləri xüsusi yer tutur. Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağdərə bölgələrində daşdan yonulmuş 19 insan heykəli, bütlər aşkar edilib [10, s.100-104]. Bu nadir abidələr Azərbaycanın qədim tarixinə işıq salır, həmçinin Mərkəzi Asiyadakı türk abidələri ilə eyniyyət təşkil etməklə türk dünyasının tarixinə dair əlavə sübutlar verir [9, s.85-86].

 

Qarabağ heykəlləri hörüklü saça malik kişi təsvirlərindən ibarətdir. Qədim Azərbaycan tayfalarından lullubilərin bu cür hörük saxladıqları məlumdur. Saklar (Skiflər), xəzərlər də “hörüklü saç” saxlayırdılar [4, XII fəsil]. Qarabağın Canyataq bölgəsində tapılmış “hörüklü heykəl”lərdən biri vaxtilə Bakıya gətirilmiş və hazırda Qız qalası yaxınlığında açıq havada saxlanılır. Bu heykəllər Azərbaycan xalqının qədim dövrlərdə yüksək mədəniyyətə sahib olduğunu göstərir.  Dünyada analoqu olmayan bu abidələrin yaranma tarixi, mahiyyəti, nə məqsədlə yaradıldığına dair geniş tədqiqatların aparılmasına ehtiyac var. Dünya alimləri hələ də bu möhtəşəm abidələrin tədqiq olunmasının yollarını tapa bilmir.

 

Adərbayqanda da mədəniyyətin müxtəlif sahələri, o cümlədən, şəhərsalma, qala tikililəri, heyvan şəkilli dulusçuluq məmulatları, saxsı qablar üzərində həndəsi fiqur, çiçək rəsmləri, naxışların salınması inkişaf etmişdi. Bu nailiyyətlər burada keramika, saxsı qablar məktəbinin yaradılmasına gətirib çıxarmışdı. Bu incəsənət məktəbi e.ə. III- y.e. II əsrlərini əhatə edirdi [2, s.23-24].

 

Azərbaycan ərazisi dini etiqad baxımından müxtəlifliyi ilə seçilmişdir. Adərbayqanda bütpərəstlikdən sonra zərdüştlük geniş yayılmışdı. Adərbayqan zərdüştlüyün mərkəzi idi [7]. Burada dinin baş məbədi Adur-Quşnaps yerləşirdi. E.ə. V-IV əsrlərdən başlayaraq islama qədərki dövrdə burada zərdüştlük, atəşpərəstlik, demək olar ki, yeganə din olub. Yeni eranın əvvəllərindən etibarən burada xristian dininin təbliğinə cəhd edilib, amma ciddi nəticəsi olmayıb.

 

Arranda (Albaniyada) yeni eranın I əsrinə qədər müxtəlif səma cisimlərinə, bir az da oda sitayiş olmuşdur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kişi heykəllərinin də dini ayinlər üçün istifadə olunduğu bildirilir [12]. Burada xristianlıq yeni eranın 54-57-ci illərində apostol (həvari) Müqəddəs Yeliseyin missionerlik fəaliyyəti ilə başlanmışdır [13]. Ona görə də alban kilsələri apostol kilsələri adlandırılır. Müqəddəs Yeliseyin yaratdığı dini icmalar uzun müddət fəaliyyət göstərmiş, xristian dininin təbliği ilə məşğul olmuşlar. M.Yelisey I əsrdə Şəki rayonunun Kiş kəndində Qafqazda ilk kilsənin əsasını qoyub. O, I əsrin 70-ci illərində Şəkidə öldürülüb, şagirdləri onun işini davam etdirib [4, XLVIII fəsil]. 

Bu dövrdə ortaq dilimizin inkişafı ilə bağlı da keyfiyyət dəyişiklikləri baş verdi. Ümumiyyətlə, dil daha çox canlı orqanizmə bənzəyir, daim dəyişir, yenilənir, zənginləşir. Ona görə də tariximizin bütün mərhələlərində ümumi danışıq dilinin vəziyyəti diqqətdə saxlanılmalıdır. Məlumdur ki, e.ə. I minilliyin birinci yarısında, klassik dövlətçiliyimizin yarandığı, hakimiyyətdə Manna, Maday, Sak (Skif) sülalələrinin bir-birini əvəz etdiyi dövrdə ümumi ünsiyyət vasitəsi kimi türk dilində danışan Azərbaycan xalqı formalaşmışdı. Baxdığımız dövrdə xalqın və dilin təkmilləşməsi prosesi davam edib.

 

Azərbaycanın Araz çayından cənuba doğru əraziləri ilə bağlı Adərbayqan (Atropatena) və yaxud azəri, daha çox isə maday (Midiya) dili ifadəsi işlədilir. Çox vaxt bu deyilən dilləri fars dili ilə bağlamağa çalışırlar. Lakin bu iddianı əsaslandırmaq üçün heç bir fakt, ciddi sübut yoxdur. Qədim dövrlərdən bu ərazidə lullubi, kuti, turukki, su, kas, manna, maday, sak (skif), hun, kaspi, maq, kadusi və digər tayfalar yaşayırdı. Bunların hamısı türk tayfaları idi, onların farslara heç bir aidiyyatı yox idi [5, s.388]. Əksinə, madayların nümunəsində gördük ki, onların farslara düşmən və nifrət mövqeyi olmuşdur. Bəzi müəlliflər e.ə. I minillikdə “azəri dili” ifadəsinin işlədildiyini qeyd edir. Daha çox isə “maday dili” ifadəsi işlədilir. Madaylar isə türkdilli tayfalar idi. Türk dilinin mövqeyinin güclənməsi ilə bağlı e.ə. II əsrdə regionda Parfiya amilinin meydana gəlməsi də nəzərə alınmalıdır. Yeni eranın I əsrində yaşamış romalı müəllif Pompey Troq qeyd edir ki, parflar skif əsilli idilər, onların dili skiflərlə madayların (mətndə midiyalıların.- A.N.) dilləri arasında “orta mövqe tutur, hər ikisinin qarışığından ibarət idi” [11]. Aydındır ki, iki müxtəlif dildən başqa birinin yaranması mümkün deyil. Söhbət bir dilin iki ləhcəsindən gedə bilərdi. Parflar türk dilinin maday və sak (skif) ləhcələrinin sintezindən ibarət olan dildə, türk dilində danışırdılar. Onların regionda hakim mövqe tutmaları türk dilinin də mövqeyini gücləndirdi. Deyilənləri belə yekunlaşdırmaq olar ki, e.ə. I minilliyin birinci yarısından etibarən Araz çayından cənuba doğru ərazilərimizdə Adərbayqan (Azərbaycan), qısa desək, azəri dili işlədilmişdir. Azəri dili türk dilinin ilkin formalarından idi [1, s.226]. Həmin dövrdə xalqımız türk dilində danışırdı, amma “türk” ifadəsi hələki işlədilmirdi. Azəri adlı tayfanın olması, onların fars mənşəli “azəri dilində” danışmaları ilə bağlı iddiaların heç bir əsası yoxdur, qərəzli tarixçilərin uydurmasından başqa bir şey deyildir. Azəri adlı, ümumiyyətlə, tayfa heç vaxt mövcud olmayıb [5, s.557].

 

Araz çayından şimala doğru ərazilərimizdə də eyni proseslər baş verirdi. Yerli türk tayfaları güclənir, yeni türk tayfaları davamlı şəkildə ölkəyə gəlir, yerlilərlə qaynayıb-qarışırdılar. Burada türk dilinin başqa bir ləhcəsi- arran dili inkişaf edirdi. Ərəb müəllifləri bu dillə bağlı Arran dili, M. Kalankatlı, suriyalı müəllif Zaxari Ritor və digərləri isə həm Arran, həm də Alban dili ifadəsini işlədirdi. Z. Ritor həm də “Arran (Albaniya) diyarı” ifadəsindən istifadə edirdi [1, s.217-220]. 

 

Burada albanlarla yanaşı aran, qarqar, quqar, uti, kaspi, kəngər, sak, massaget, tərtər, sovde, hun, savar, macar və digər türkmənşəli, eyni zamanda udin, leq, ciqb kimi qafqazdilli, maskut, gel kimi irandilli tayfalar yaşayırdı [8, s.142-189].  Əhalinin əksəriyyətini uzaq keçmişdən burada məskunlaşmış albanlar, qarqarlar, utilər və yeni eranın əvvəllərində ölkəyə gələn qıpçaqlar, oğuzlar, hunlar təşkil edirdi [5, s.352]. 

 

Üç məsələyə diqqəti cəlb etmək istəyirik. Birincisi, alban tayfalarının türk mənşəli olması ilə bağlı heç bir şübhə qalmamalıdır. Türklüyünə şübhə edilməyən hun tayfalarının da içərisində alban adlı tayfa olmuşdur [3, s.194]. Azərbaycanın şimallı-cənublu ərazilərinin çox yerində bu gün də alban adında toponimlər qalır. İkincisi, qafqazdilli udinlərlə türkdilli utiləri qarışdırmaq, yanlış fikirlər irəli sürmək olmaz. Onların arasında heç bir əlaqə yoxdur [1, s.149]. Utilər və onların bir qolu olan utiqurlar hun-türk tayfa ittifaqına daxil idilər [5, s.342]. Üçüncüsü, mənbələrə görə Alban hökmdarı Aran Sisakan (sünik), sisakların nəslindən idi. Deməli, Sisakan (Zangəzur, Sünik) əhalisi də Aranın öz tayfasından- aranlılardan (albanlardan) ibarət olmuşdur [5, s.350].

 

Beləliklə, e.ə. IV- y.e. III əsrləri arasında Azərbaycan iqtisadiyyatı uğurla inkişaf edir, meydana gəlmiş iki dövlətimiz əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstərir, vahid ərazi, bir dövlət, ümumi Azərbaycan türk dili, birgə mədəni-mənəvi dəyərlərin formalaşmasına doğru gedir, əvvəlki dövrlərdə əldə olunmuş nəticələri möhkəmləndirirdi…

 

Ədəbiyyat:

 

1. Azərbaycan tarixi, I cild (Z. Bünyadov və Y. Yusifovun redaktəsi ilə). Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994.

2. Azərbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan- XXI əsrin ilk onilliklərinədək). Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, “Bakı Universiteti”, 2014.

3. Qeybullayev Q.A. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994.

4. Kalankatlı M. Albaniya tarixi, II kitab, XII fəsil. Bakı, “Avrasiya Press”, 2006.5. Kalankatlı M. Albaniya tarixi, II kitab, 48 fəsil. Bakı, “Avrasiya Press”, 2006.

5. Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi (ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər). Bakı, “Təhsil”, 2003.

6. Məmmədova F. Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası. Bakı, “Elm”, 1986.

7. Бартольд В.В. Сочинения. Москва, изд.-тво «Восточная литература», 1963, т.II, часть 1.

8. Гейбуллаев Г.А. К этногенезу азербайджанцев, т.1. Баку, «Элм», 1991.

9. Кубарев В.Д. Древние изваяния Алтая (Оленные камни). Новосибирск, «наука», 1979.

10. Халилов М. Антропоморные каменные изваяния Карабаха.- журнал «Азербайджанская археология», № 1-4, 2004.

11. Трог П. «История Филиппа», 41-я кн. Санкт-Петербург, изд-во Санкт-Петербургского Университета, 2005, гл. 1- symposium.ru/ru/node/79.

12. Юсифов Ю.Б., Бабаев И.А. Кавказская Албания в эллинистическую эпоху. В кн.: Причерноморье в эпоху эллинизма// Мат-лы III Всесоюзн. симпозиума по древней истории Причерноморья. Тбилиси, 1985.

13. Ямпольский З.И. О приосхождении храмовой собственности древнего мира. BDU, 1959, № 4.