Tanınmış təhsil eksperti, əməkdar elm xadimi, professor Şahlar Əsgərov Moderator.az-a İslam dünyasının Qərbə elmdə uduzmasının səbəblərini göstərən maraqlı analitik məqalə göndərib. Onu hissə -hissə oxuculara təqdim edirik:

Əvvəli bu linkdə---moderator.az/index.php?xeber=80027

Əbu Reyhan əl Biruni

Əbu Reyhan Biruni ömrünün son saatlarını yaşayanda bir tələbəsi onu ziyarət edir. Tələbə onu salamlayanda səsindən tanıyır və deyir: Sən filankəs deyilsən? Tələbə -“bəli” deyir. “Mənə deyilənə görə sən İslamın miras hüququnda dolaşıq bir məsələnin cavabını tapmısan” ”“ belədimi?  Tələbə: “ey Əbu Reyhan, indi sağlamlıq haqda düşünmək ...” dedim. Sözümü kəsdi: “Bunu bilməyərək ölməkdənsə, bilib ölmək daha xeyirli deyilmi səncə?” ”“dedi.  

Zünnun əl Misri

Sufiliyi, vəlayəti ( mürşid ”“mürid  bağlarını) və sufi vəllərini orda-burda inkar edən bir dəliqanlı gənci ədəbə dəvət etmək üçün böyük ustad Zünnun əl Misrinin (796 -859) yanına gətirirlər. Moizələrində uca Yaradanı  “insan oğlunun Tək və Mütləq Dostu, Sevgilisi” adlandıran bu sufi ustadı barmağındakı qiymətli daşa malik üzüyünü çıxarıb, həmin gəncə uzadır və deyir:

      Bunu adi bazara (İ bazar) aparıb, bir altun sikkəyə sat.

Bazarda heç kəs bu üzüyə heç gümüş sikkə də vermədi. Çarəsiz gənc Zünnunün yanına qayıdıb durumu ona söylədi.

Bu səfər Zünnun ona dedi ki, üzüyü mücəvhərlər (II bazar) satılan bazara çıxarsın.  Qızıl- zinət əşyaları satılan bazarın sərrafları min altun sikkə təklif etdilər. Eyni mala iki müxtəlif  bazarda  fərqli qiymətlərin qoyulması təcrübəsi gənci çaşdırdı. Gənc böyük sufinin yanına qayıtdı və olanları danışdı. Zünnun ona belə dedi:

- Sufiliyin və o yolu tutub gedənlərin dəyəri ondan anlayanlara yaxşı bəllidir. Arif olmayanların aşağalaması ilə onlardan heç nə əskilməz. Sənin onlara verdiyin dəyər isə elminin və idrakının dayazlığından qaynaqlanır. Elə buna görə də o qara bazarda bu nadir üzüyə verilən qiymətdən zərrəcə fərqlənmir.

Çingiz xan

Çingiz xan Buxaranı fəth edəndə atını şah sarayının pilləkəninə sürür. Bütün bəylər, zədəganlar, tacirlər gəlib səmənd atın ayağından öpürlər. Əllərini qurşağına qoyan 5-6 nəfər isə başları ilə fatehi salamlayırlar və gəlib atın ayağından öpmürlər. Çingiz xan soruşur: bəs onlar niyə gəlib atı öpmədilər?  Deyirlər ki, onlar daolardır-alimlərdir.

Əmir Teymurun vəsiyyəti

İslam mədəniyyəində alimin və müəllimin nüfuzu çox böyük idi. Bir çox padşahlar, şahlar, sultanlar zaman -zaman nüfuzlu alimi ziyarət ediblər. Bu insanlar dünyasını dəyişəndə, həyatlarının son anlarında da, vəsiyyətlərində də alimi yada salıblar.  Əmir Teymur dünyasını dəyişəndə vəsiyyət edir ki, məni Seyid Bərkənin ayağı altında basdırın... 

Mü­səl­man ra­si­o­na­list fik­ri­nin gör­kəm­li nü­ma­yən­də­lə­ri İbn Si­na, Fə­ra­bi, Bi­ru­ni, Tu­si və digərləri dün­ya tə­bi­ət­şü­nas­lıq və fəl­sə­fi bi­lik­lər sis­te­mi­nin in­ki­şa­fı­na əhə­miy­yət­li də­rə­cə­də tə­sir gös­tər­mişÂ­lər.

Əl-Qə­zə­li­n he­sab edir­di ki, hə­qi­qət me­ya­rı haq­da mə­sə­lə­də «ürək­də inam» ki­mi ba­şa dü­şü­lən din möv­qe­yin­də dur­maq la­zım­dır və «bi­li­yin hə­qi­qi­li­yi» me­ya­rı ”“ din əsl bi­lik, hər bir əsl bi­lik isə din­dir.

Mü­səl­man el­mi ənə­nə­sin­də hu­ma­ni­tar «ina­nan» dü­şün­cə tər­zi özü­nün spe­si­fik prin­sip­lə­ri­nə əsas­la­na­raq mən­ti­qi tə­fək­kü­rə qar­şı çı­xı­r. «İna­nan tə­fək­kü­rün» ak­si­o­ma­tik əsa­sı­nı nü­fuz prin­si­pi təşÂ­kil edir. Bu­na gö­rə də bə­zi təd­qi­qat­çı­lar be­lə tə­fək­kü­rü av­to­ri­tar tə­fək­kür ad­lan­dı­rır­lar. Be­lə çı­xır ki, mü­səl­man el­mi­nin «əs­lin­də fər­qlən­di­ri­ci cə­hə­ti av­to­ri­tar və ra­si­o­nal əsas­la­rın bir­ləşÂ­mə­sin­dən iba­rət olan va­hid me­tod sə­ciy­yə­lən­di­rir».      

Təd­ris üsul­la­rı­nın müx­tə­lif­li­yi haq­da nə de­mək olar? Bu və ya di­gər təd­ris üsu­lu­nun öz­gün­lü­yü öz ifa­də­si­ni nə­də ta­pır­dı?  Prof.H.Quliyev  gös­tə­rir ki, bu su­al­la­ra ca­va­bı həm bi­lik sa­hə­si­nin öz xü­su­siy­yət­lə­rin­də, həm də mü­əl­li­min fə­a­liy­yə­tin­də, onun şəx­siy­yə­ti­nin key­fiy­yət­lə­rin­də, yə­ni məhz mü­əl­li­min nü­fu­zu­nu şər­tlən­di­rən amil­lər­də ax­tar­maq la­zım­dır.

Bəs necə oldu ki, bu cür bünövrəsi olan mədəniyyət və elm ocaqları bu gün çox miskin görünür?

Misal üçün  dəqiq elmlər sahəsində İbn əl- Hasan (965-1039), ( Avropada Алhасaн,  və ya  Алгазен adı ilə tanınır) optika sahəsində 7 cildlik monoqrafiyası  Avropa elminə, xüsusi ilə Pocer Bekonun, Leonardo da Vinçinin, İohan Keplerin və hətta İsaak Nyutonun  inkişafına təsiri böyük olmuşdur. İbn əl - Hasanın “Optika kitabı” uzun müddət Avropa elmi düşüncəyə təsiri böyük olmuşdur. “Göz işıq şüalandırmır, obyektlərdən gələn şüaları qəbul edir”  fikrini ilk dəfə o demişdir.  Onun bu kitabı  və digər əsərləri  belçikalı elm tarixçisi  George Sartona  (1884”“1956) əsas vermişdir ki, onu ”dahi müsəlman fiziki və  optika sahəsində bütün zamaların isə ən böyük tədqiqatçısı” kimi xarakterzə etsin. 1572 - ci ildə latın dilində  “Optika kitabı”  Bazeldə sərgidə təqdim edilmişdir.

Qərb alimləri etiraf edirlər ki, Kopernikin göy cisimlərinin hərəkəti ilə bağlı aldığı elmi nəticələr ondan qabaq Nəsrəddin Tusi tərəfindən söylənilmişdir.  Üstəlik, qərblilərin etirafına görə Aristoteli və digər qədim yunan filosoflarının əsərlərinə onlara İslam mədəniyyəti yenidən vermişdi.  Bizi əhatə edən havanın təzyiqinin olduğunu ilk dəfə  İbn al ”“Haysam söyləmişdir. 

Yuxarıdakı qısa şərhdən göründüyü kimi, müsəlman dünyası  bəşəriyyətin inkişafında  cərəyan edən hadisələrdə obyekt yox, subyekt kimi iştirak edib və orta əsrlərdə havayı çörək yeməyiblər...

Onlarla belə misallar çəkmək mümkndür. Bəs onda səbəb nədir ki, İslam dünyası (57 ölkə və 1450 milyon insan)  bu gün elm və tərəqqidə bu qədər geri qaır?  Maraqlıdır, İslam dünyasında elm tənəzüllə üğrayanda Qərb dünyasında müasir təbiətşunaslığın tərəqqisinin başlamasının səbəbi nədır?

MÜASIR ISLAM DÜNYADA ELM

“Hər bir xalq nə qədər təhsilli və vətənpərvərdirsə, onda  filosofluq etmək də bir o qədər asandır; buna görə də dövlət üçün həqiqi filosoflara malik olmaqdan böyük səadət yoxdur”.

                                                                                                             Rene  Dekart 

Fizika  sahəsində  No­bel mü­ka­fa­tı­ lauerantı  pa­kis­tan­lı  Əbdüs Sə­lam “İde­al­lar və ger­çək­lik­lər” ki­ta­bın­da ya­zır:  

“Orta əs­rlər­də el­min ağır­lıq mər­kə­zi İslam dün­ya­sın­da idi”. O zamanlar İslam dünyası  dünyada cərəyan edən hadisələrdə obyekt  kimi yox, subyekt kimi çıxış edirdi. Konstantinopolun fəthi buna bariz misaldır. Ancaq son 5 əsrdə İslam dünyası geriləyərək, dünyəvi proseslərin obyekinə çevrilib.

Qərbdə elm iqtisadiyyata güclü təkan verir. İslam dünyasında elmin iqtisadiyyata təsiri zəifdir. Qərbdə elm güc sayılır, Şərqdə bu düşüncə də zəifdir. Qərbdə elmdən iki əllə, Şərqdə isə bir əllə, özü də bir ölkədə sağ , digərində sol əllə yapışırlar. XXI əsr elmə, texnologiyaya əsaslanır. İslam dünyasında bu hiss olunmur. Elmi müəsissəyə rəhbər İslam dünyasında təyin olunur, Qərbdə isə demokratik seçim üstünlük təşkil edir. Gənclər elmin dalınca getməyə həvəs göstərmirlər. Orta əsrlərdən fərqli olaraq bu gün dünyada gedən bütün proseslərin subyekti Qərb, obyekti isə Şərqin islam dövlətləridir. Bu təzadlar Şərqdə elmin geriqalmasına əyani misallardır.

Geriliyi aydın görmək  üçün son 200 ildə bəşəriyyətin keçdiyi iki sənaye inqilabına diqqət yetirmək kifayətdir. Bu inqilabların birincisinin möcüzəsi maşını, gəmini, təyyarəni və s. hərəkətə gətirən mühərrikdir. İkinci inqilabın möcüzəsi isə intellektual gücümüzü artıran kompüterdir. Nə birinci, nə də ikinci inqilabın bərqərar olmasında və bu möcüzələrin yaradılmasında İslam dünyası iştirak edə bilməyib.

                                                                       Çagrışlar

Sənaye inqilabının və onun möcüzələrin yaradılmasında Şərq niyə iştirak edə bilməyib kimi suallar çoxdur.  Bunun kimi bir çox suallara amerikalı kimyaçı, 1999- cu ilin kimya üzrə Nobel mükafatı alan misirli Əhməd Zevayl “Gələcəyə addımlar” kitabında da cavab axtarır.

Əhməd Zevaylin sualları

Bütün elmlərin açarı sual işarəsidir. 

Onore de Balzak

Əhməd Zevayl “Gələcəyə addımlar” kitabında yazır: “Mənim doğulduğum ölkə - ilk insan sivilizasiyalarından birinin vətəni olmuş, nəsillərin əvəzlənməsində yaradıcılıq və öyrənmə ruhunu qoruyub saxlamışdır.

Altı min ildən çox tarixi boyu Misir fasiləsiz inkişaf etmiş, müxtəlif mədəniyyətlərin cizgilərini özünə hopdurmuşdur: firon sülalələri erası, Ptolomeylər erası, Roma və xristian, indi də müsəlman və kopt mədəniyyətləri eraları. Özümə suallar verirəm: misirlilərə nə olub? Niyə Misir inkişaf etmiş ölkə ola bilmir? Ã–lkələrə və xalqlara yüksəlişlərin və tənəzüllərin xas olduğunu nəzərə alsaq, Misir öz şöhrətli günlərinə qayıdacaqmı?  Başqa ölkələr - Hindistan, Çin, Cənubi Koreya bir çox sahələrdə böyük tərəqqiyə nail olmuşlar. Bəs Misir niyə nail olmasın?"

Abdüs Səlamın müracəti

 XX əs­rdə müsəlman aləminin yetişdirdiyi nəhəng alim­lə­rin­dən bi­ri də 1979-cu il­də fi­zi­ka üz­rə Nobel mükafatı almış  Abdüs Səlam da bu sualları yaşayıb və çıxış yolunu bütün müsəlman dövlətlərinin başçılarına, din xadimlərinə, zəngin insanlara müraciət etməkdə görüb və onlara elmə  kömək üçün çağrış edib: 

“”¦ona görə yox ki, bu, bizim müqəddəs kitabımızda Allah tərəfindən buyrulub, ona görə yox ki, bunu Həzrəti Peyğəmbərimiz bizə məsləhət görür, ona görə yox ki, elm iqtisadiyyatdır, elm gücdür, elm silahdır. Ona görə ki, Qərb alimləri qarşısında xəcalət tərimizi silək. Bizlər hətta xəstələnəndə onların "aspirin"-indən, "pensilin"-indən istifadə edirik”. Təbii sual: biz xəcalət tərimizi niyə silə bilmirik?

Əbdüs Sə­lam “İde­al­lar və ger­çək­lik­lər” ki­ta­bın­da geriliklə bağlı fikirlərini belə ifadə edir: 

“1980-ci il­də Dün­ya Ban­kı tə­rə­fin­dən nəşr olun­muş və təh­sil alan­la­rın əha­li­nin için­də fa­i­zi­ni gös­tə­rən sta­tis­tik gös­tə­ri­ci­lə­rə bax­saq gö­rə­rik ki, İslam öl­kə­lə­ri nə­in­ki in­ki­şaf et­miş, hət­ta in­ki­şaf et­mək­də olan öl­kə­lə­rin or­ta sə­viy­yə­si­nə çat­maq üçün xey­li yol qət et­mə­li­dir. İslam öl­kə­lə­rin­də tə­bi­ət el­mlə­ri və hu­ma­ni­tar elm­lər sa­hə­lə­rin­də təh­sil alan tə­lə­bə­lə­rin sa­yı haq­qın­da də­qiq və eti­bar­lı mən­bə­lər ol­ma­dan qə­ti qə­rar ver­mək çə­tin­dir. Tə­əs­süf ki, mə­nim mü­şa­hi­də­lə­ri­mə gö­rə, hu­ma­ni­tar el­mlə­rə nis­bə­tən tə­bi­ət el­mlə­rin­də və­ziy­yət da­ha acı­na­caq­lı­dır. İnki­şaf et­miş öl­kə­lə­rin no­ma­la­rı­na əsa­sən, or­ta he­sab­la ¼ və 1/3 ara­sın­da də­yi­şən say­da tə­bi­ət el­mlə­rin­də təh­sil alan - üs­tə­lik, çox aşa­ğı sə­viy­yə­də tə­lə­bə­miz var. 

 Be­lə­cə, çox az say­da mü­səl­man də­qiq el­mlə­ri öy­rə­nir. Bi­zim işi­miz tə­lə­bə­lə­ri­mi­zi mək­təb­də da­ha çox də­qiq və tex­ni­ki el­mlə­ri öy­rən­mə­yə sövq və təşÂ­viq et­mək­dən iba­rət ol­ma­lı­dır. Bu­na na­il ol­maq üçün mək­təb­lər­də də­qiq el­mlə­rin təd­ri­si­nə da­ha çox üs­tün­lük ver­mə­li­yik. Yük­sək sə­viy­yə­li mü­əl­lim­lə­rə və key­fiy­yət­li təd­ris lə­va­zi­mat­la­rı­na eh­ti­yac var. Və bəl­kə də ən əsa­sı gənc tə­lə­bə­lər və şa­gir­dlər ara­sın­da qa­bi­liy­yət­li və is­te­dad­lı olan­la­rın itib-bat­ma­ma­sı üçün on­la­rın təşÂ­viq edil­mə­si va­cib­dir. Sırf mad­di çə­tin­lik­lər üzün­dən be­lə it­ki­lər çox tez-tez baş ve­rir. Ai­lə­lər el­mdə ka­ye­ra sa­hi­bi ol­maq üçün uzun il­lə­rin la­zı­mi xər­clə­ri­ni ödə­yə bil­mir­lər”.

Bu fikri Nobelçi Ə. Zevayıl da vurğulayır: 

“Ölkə iqtisadiyyatının bütün sahələrində texniki bazanın dəstəklənməsi üçün texniki məktəblərin həm sayı, həm də nüfuzu artırılmalıdır”. Bu fikri inkişafımız üçün zəruri sayıram.  

                                                            Fərrux Səlimin   çağrışı

Ardı var...