Azərbaycan Demoktarik Respublikasının ən gənc deputatı və parlamentin ilk katibi olmuş Rəhim bəy Vəkilovun faciəvi taleyinin qaranlıq qalmış bir çox məqamlarına işıq salacaq bir novella Azərbaycan dilinə tərcümə olunur. Dahi gürcü yazıçısı Konstantin Qamsaxurdiyanın “Düşmənlərin dostluğu” adlı bir novellası var. Həmin novella Konstantin Qamsaxurdiyanın Solovki laqerində cəza çəkdiyi müddətdə dostluq etdiyi Rəhim bəy Vəkilov haqqında olan xatirələrindən bəhs edir. Novella, rejissor, müstəqil jurnalist Laçın Məmişov tərəfindən gürcü dilindən rus və Azərbaycan dilinə tərcümə olunur. Bu haqda məlumatı Laçın Məmişov öz facebook səhifəsində paylaşmışdı. Moderator.az-a açıqlamasında isə novella ilə bağlı sualımızı ötən ay cavablandırmamasının səbəbinə aydınlıq gətirib:
“Həmişə sənədli filmlər üçün maraqlı mövzular, şəxsiyyətlər axtarışındayam.
Yeni səhifələr açmaq, yeni cığırlar açmaq üçün daima axtarışadayam. Son
zamanlar Azərbaycanla yanaşı Qafqazın böyük və maraqlı şəxslərinin
bioqrafiyalarını oxuyuram. Konstantin Qamsaxurdiyanın bioqrafiyasını oxumağıma
səbəb isə Avropanın tanınmış rejissorlarının birindən, onun oğlu SSRİ zamanında
dissdent olmuş, Gürcüstanın ilk
prezidenti Zviad Qamsaxurdiya haqqında sənədli film çəkilməsi üçün aldığım təklif
oldu. Zviad Qamsaxurdiyanın bioqrafiyasını oxuduqca, araşdırdıqca istər istəməz atası Konstantin
Qamsaxurdiyanın da zəngin həyat yoluna nəzər salmalı oldum. Bundan əlavə Zviad
Qamsaxurdiyanın oğlu, öz babasının adını daşıyan, Konstantin Qamsaxurdiya ilə
olduqca yaxın dostuq. Həmişə Konstantin onun babası Konstantin Qamsaxurdiyanın
novellalarının birində bir azərbaycanlı haqqında söhbət açıldığını deyirdi. Bir
gün növbəti görüşlərimizin birində öz çantasında bir kitab çıxartdı. Həmin
kitabın ən sonuncu novellasını açıb mənə verdi. Başlığını oxudum “მტრების მეგáƒáƒ‘რáƒáƒ‘ე bu gürcü dilindən tərcümədə “Düşmənlərin
dostluğu” deməkdir. İstər istəməz maraqlı gəldi və soruşdum ki, “burda kim düşmən,
kim dostdur?”
Konstantin öz babasının novellasının ilk
bölümünü oxuyub tərcümə etməyə başladı. Rəhim bəy Vəkilovun adı gələndə,
inanılmaz hisslər keçirdim. Axı cumhuriyyətimizin bütün qurucuları haqqında yetərincə
məlumat olduğu halda, Rəhim bəy Vəkilov haqqında demək olar ki, ətraflı bir məlumat
yox idi. Həmin andan Konstantinin yaxasından əl çəkmədim. Bütün novellanı
oxuyub mənə tərcümə edirdi. Əlavə olaraq özü də şərh edirdi. Pantürkist,
müsavatçı və pantürkizmi Gürcüstana əsrlər böyü Osmanlı hücumlarına görə sevməyən
gürcü millətçisinin hansı şəraitdə dost olması olduqca maraqlı və ibrətamiz bir
dostluqdur. Sonunucu dəfə görüşümüz baş tutanda isə qərara gəldik ki, Azərbaycanın
və Gürcüstanın bu tarixi qəhrəmanlarının qaranlıqda qalmış şərəfli tarixini
mütləq Azərbaycan oxucusuna çatdırmalıyıq. Konstantin Qamsaxurdiya Solovki
laqerində həbsdə olan zaman Rəhim bəy Vəkilovla tanış olurlar. Sonra onların bu
tanışlıqları möhkəm dostluğa çevrilir. Konstantin Qamsaxurdiya həbsdən azad olunandan
sonra Tiflisə qayıdır. Bir neçə il sonra Rəhim bəy Vəkilov azad olunan zaman
ona şərt qoyulur. İstənilən ölkənin paytaxtını seçə bilərsən, tək Bakıdan
başqa. Rəhim bəy Vəkilov Tiflis şəhərini seçir. Tiflisə gələrək dostunu tapır.
K.Qamsaxurdiya ona ev və iş tapır. Lakin Rəhim bəy Vəkilov həmişə İstanbula
köçüb orda yaşamaq arzusunu Qamsaxurdiyaya deyir. Hətta bir dəfə O,
K.Qamsaxurdiyaya birıikdə qaçmağı və İstanbula kommunistlərə qarşı qəzet yaratmağı
məsləhət görür. Lakin Qamsaxurdiya pantürkizmin əleyhdarı kimi bu təkliflə
razılaşmır. Rəhim bəy Vəkilov isə Türkiyəyə tək qaça bilməzdi. Çünki ona zamin
duran dostu K.Qamsaxurdiyanı buna görə güllələyə bilərdilər. Bütün tarixi mənbələrdə
Rəhim bəy Vəkilovun ölüm tarixi 29 fevral 1934-cü ildə Tiflisdə özünü Metex
körpüsünün üstündə güllə ilə vuraraq çaya düşməsi kimi qeyd olunur. Lakin bu
yalan və yanlı bir tarixdir. Əvvəla 1934-cü ildə fevral ayı 28-dən olub.
Sonrası isə Rəhim bəy Vəkilov özünü güllə ilə vurmayıb. Bu “intihar” hadisəsi
isə Metex körpüsündə deyil, indi mövcüd olmayan “Madat adası” deyilən yerdə baş
verib. Əgər baş veribsə də bu da olduqca müəmmalıdır. Meyit yoxdursa, demək nə
cinayət nə də intihar yoxdur. Bir sözlə,
sənədli film üçün Zviad Qamsaxurdiyanın izinə düşüb, Konstantin Qamsaxurdiyanın
izinə çıxdıq. Konstantın Qamsaxurdiya isə məni həmişə düşündürən, faciəvi bir həyatı
olmuş, Azərbaycan tarixnin şanlı qəhrəmanlarından biri olan qazaxlı Rəhim bəy Vəkilovun
izinə çıxartdı. Novellanı oxuduqca, tərcümə etdikcə yeni suallar meydana
çıxırdı. Olduqca maraqlı bir əsərdir. Orda elə hadisələr cərəyan edir ki, bəzən
qəhərlənirdim, gözlərim dolurdu. Beləliklə novellanın tərcüməsi ilə yanaşı
araşdırmaya başladım. Zaqafqaziya və Moskva arxivlərinə verdiyim sorğuların
cavablarını gözləyirəm. Ümid edirəm ki, Rəhim bəy Vəkilovun həyatının əslində
necə olmasını, əsl həqiqəti tapacağıq. Amma hələlik isə öz həmvətənlərimə 28
may Respublika günü münasibəti ilə təbrik olaraq, bu xoş sürprizin xəbərini
vermək istəyirəm. Cavabı bu baryam gününə bütün ictimayyət üçün saxlamışdım. Novella rus dilinə tərcümə olunub. Hal-hazırda
redaktə işləri yekunlaşır. Tezliklə Azərbaycan dilində tərcüməsini də
tamamladıqdan sonra, böyük ehtimal ki, dərc olunması üçün maliyyə məsələsini həll
edib, tariximizin yeni bir səhifəsini açacağıq. Və ən nəhayəti onu da qeyd etmək
istəyirəm ki, novellaya və araşdırmalarımız zamanı əldə etdiyimiz yeni faktlara
əsasən sənədli film çəkmək haqqında qərar vermişəm. Allahdan bu yolda mənə və
yardımçı olan hər kəsə kömək olmağı üçün çoxlu dualar edirəm. Qoy bu da mənim Rəhim
bəy Vəkilovun nakam ruhunu sevindirmək
üçün tövhəm olsun. Şərqdə ilk demokratik respublikanı quran qəhrəmanların
ruhu çox güman ki, ölkəmizdə bu gün
avtoritar rejim hökm sürməsi, Müsavatın və ümumilikdə cümhuriyyətin adı ilə
spekulyasiları görürlər, duyurlar və Azərbaycan üçün çox narahatdılar. Mən axirət
dünyasına da ruhlara da inanıram. Və istəyirəm ki, nə vaxtsa yolumuz oralara
düşəndə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Fətəli xan Xoyski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Rəhim
bəy Vəkilovun qabağında başı ağağı, üzüqara qalmayım.”