Əvvəli linkdə: //moderator.az/index.php?xeber=78359
Məhəbbət dastanlarında isə
baş qəhrəman fərddir. Cəmiyyətdə azad sevgi, xoşbəxt həyat, toxunulmaz insan
hüquqları uğrunda, onları pozub tapdalayan hökmdarlara, din xadimlərinə,
tacir-zadəganlara və sadəcə olaraq sosial üstünlüklərə malik rəqiblərə qarşı
dayanan Aşıq Abbaslar, Dədə Kərəmlər, Aşıq Qəriblər, Aşıq Abdullalar, Aşıq
Valehlər və başqalarıdır. Məhəbbət dastanlarında ictimai məzmun nə qədər yüksək
olsa, buradakı hadisələr cəmiyyət həyatının ən müxtəlif cəhətlərini nə qədər
intəhasızlıqla əks etdirsə də, o, epos düşüncəsi səviyyəsinə yüksələ bilmir.
Ziddiyyət və təzadları, əkslikləri qoyulmuş yasaqlıqlar sərhədində əks etdirməklə
kifayətlənir” (13, 340).
Orijinallığı və xeyli məntiqiliyi
ilə seçilən sitatda irəli sürülən müddəaya bir sıra əlavələr etmək, hesab
edirik, yerinə düşər. Əvvəla qeyd edək ki, A.Nəbiyevə qədərki tədqiqatçıların əksəriyyəti
öz əsərlərində “Koroğlu” və “Kitabi-Dədə Qorqud”u, eləcə də adıçəkilən müəllifin
epos adlandıraraq ayırdığı yuxarıda qeyd
olunan digər xalq nəsri nümunələrini dastan hesab edərək, onları qəhrəmanlıq,
bahadırlıq dastanları adlandırmışdır. Lakin iki sinonim sözü ayırıb, hər birini
ayrı-ayrı anlamlarda mənalandırmaqla bir qədər yanlışlığa yol verməsinə
baxmayaraq, A.Nəbiyevin fikrində də həqiqət var. Doğrudan da, müəllifin epos
deyə ayırdığı qədim qəhrəmanlıq, bahadırlıq dastanlarında ümuminin ”“ elin,
tayfanın, xalqın, hətta dövlətin mənafeyi ön plandadır. Lakin bir cəhəti də nəzərə
almaq lazımdır ki, Tufarqanlı Abbasın, Xan Kərəmin, Aşıq Qəribin, Qurbaninin və
b. fərd olaraq uğrunda mübarizə apardığı insan hüquq və azadlıqları, mənəviyyat
azadlığı, sevgi azadlığı özü belə mahiyyət etibarilə yenə birbaşa ümuminin mənafeyinə
xidmət edir. Onların sonda öz arzularına çatıb, butalarına qovuşaraq qalib gəlməsi
cəmiyyətdə haqqın, ədalətin qələbəsi anlamına gəlir. Fərq yalnız mübarizənin
aparılması üsulundadır ki, bunun da obyektiv səbəbləri var. Birincisi dövr,
zaman, həmin dövrlərdə mövcud olan ictimai formasiyalardır. Burada qəhrəmanın
real durumunu, içində yaşadığı quruluşda, cəmiyyətdə, mənsub olduğu dövlətdə
tutduğu mövqeyi, onun hansı səlahiyyətlərə malik olub-olmadığını nəzərdən
qaçırmaq olmaz. Tufarqanlı Abbas, Aşıq Qərib, Qurbani, Xəstə Qasım və başqa məhəbbət
dastanları qəhrəmanları təkcə öz şəxsi mənafeləri uğrunda mübarizə
aparmırdılar. Onlar bir fərd olaraq öz şəxsi istəklərinə, sevgilərinə qovuşmaq
uğrunda mübarizə aparmaqla yanaşı, eyni zamanda cəmiyyətdəki haqsızlıqlara, ədalətsizliklərə
etiraz edib barışmamaqla, bütövlükdə xalqın, cəmiyyətin, hətta dövlətin (aydın
məsələdir ki, dövlətin dayaqlarının möhkəmliyi, hakimiyyətinin uzunömürlüyü
üçün gərəkən ən vacib şərtlərdən biri, bəlkə də birincisi onun haqq, ədalət üzərində
bərqərar olması, qayda-qanunlarının ədalətliyi, xalqın, hər bir fərdin mənafeyini
uca tutmasıdır) mənafeyinə xidmət etmiş olurdular ki, sonda butalarına
qovuşaraq, çaldıqları qələbədən mənsub olduqları xalqa, cəmiyyətə, dövlətə də
bolluca pay düşürdü.
Məğlubiyyətlərindən də
eynilə. Odur ki, bizcə, məhəbbət dastanları, yuxarıda deyildiyi kimi, “ziddiyyət
və təzadları, əkslikləri qoyulmuş yasaqlıqlar sərhədində əks etdirməklə kifayətlənir” (13, 340) fikri o qədər də ədalətli
qiymətləndirmə sayıla bilməz. Aşıq Abbasların, Dədə Kərəmlərin, Aşıq Qəriblərin,
Aşıq Abdullaların, Aşıq Valehlərin və b. təmsil olunduqları dövlətdə ümuminin mənafeyi
uğrunda vuruşmaq, öz arzu və ideallarını, ən ədalətli qayda-qanunları bərqərar
etmək üçün elə də böyük səlahiyyətləri, qoşun toplamaq, qılınc çalmaq imkanları
yox idisə də, arxalarında dayanan xəyali fövqəltəbii qüvvələrin köməyi ilə cəmiyyət
və dövlət daxilində haqqın, ədalətin qələbəsi uğrunda mübarizə aparırdılar və
sadəcə, müsbət nəticədə bu qələbədən onların özlərinə də kiçicik bir pay
düşürdü ”“ sevgilərinə, butalarına qovuşurdular. Bu cür dastanlardakı ədalətli
şah, paşa, sultan və s. obrazlar belə dövrün şahlarına, paşa və sultanlarına
ibrət dərsi verərək, onları islah edib, haqq yoluna gətirmək məqsədi güdürdü.
Məhəbbət dastanlarımızın
araşdırılması tarixində tədqiqatçılar tərəfindən onların olduqca müxtəlif səpkili
təsnifatları verilmişdir. İsmayıl Hikmətdən tutmuş akademik Həmid Araslıya,
Feyzulla Qasımzadəyə qədər neçə-neçə önəmli tədqiqatçı, o cümlədən, bu sahədəki
xidmətləri misilsiz olan Məmmədhüseyn Təhmasib də dastanlarımıza fərqli-fərqli
təsnifatlar vermişlər. Professor Təhmasibin təsnifatı ötən əsr üçün onlardan ən
mükəmməl və nisbətən daha yüksək dəyərləndirilməyə layiq olanıdır desək, yəqin
ki, yanılmarıq. Adıçəkilən müəllif əvvəlcə bütövlükdə dastanlarımızı üç əsas
qrupa ayırmışdır:
“I. Qəhrəmanlıq dastanları;
II. Məhəbbət
dastanları;
III. Ailə-əxlaq dastanları” (14, 112).
Bu bölgüdən sonra tədqiqatçı
məhəbbət dastanlarını yenidən öz daxilində yarımqruplara ayıraraq, onların daha
mürəkkəb bölgüsünü aparmışdır:
“1. Məhəbbətlə qəhrəmanlıq
hüdudlarında dayanan dastanlar.
2. Əsl məhəbbət dastanları:
a) nağıllarla bağlı məhəbbət dastanları,
b) qədim eposla bağlı məhəbbət
dastanları,
c) yazılı ədəbiyyatla bağlı məhəbbət
dastanları,
ç) orijinal məhəbbət dastanları.
3. Məcazi məhəbbətə həsr edilmiş
dastanlar:
a) astral dastanlar,
b) rəmzi dastanlar.
III. Ailə-əxlaq dastanları”
(14, 112).
Lakin bu mürəkkəb, pərakəndə
bölgünün toplama və nəşr işlərinin həmin dövrdə qənaətbəxş səviyyədə olmaması
üzündən tam dəqiq və düzgün olmadığını müəllif özü də anlayaraq etiraf
etmişdir.
Məmmədhüseyn Təhmasibin o dövr üçün məqbul
sayılan təsnifatını yüksək qiymətləndirən digər tədqiqatçı professor A.Nəbiyev
isə 2006-cı ildə nəşr edilmiş “Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” dərsliyində məhəbbət
dastanlarımızın nisbətən sadələşdirilmiş və daha ağlabatan təsnifatını
apararaq, öz bölgüsünü məntiqi cəhətdən geniş izahatlarla əsaslandırmağa
çalışmışdır. Adıçəkilən müəllifin təklif etdiyi bölgünü qısa şəkildə təqdim
edirik:
“Məhəbbət
dastanları:
Nağıl motivləri əsasında
yaranan dastanlar.
Adi məhəbbət dastanları.
Avtobioqrafik dastanlar;
aşiq-məşuq dastanları;
butalanma yolu ilə
yaranan dastanlar.
ç) Tacir-zadəgan həyatı və
yazılı ədəbiyyatdan gəlmə süjetlər əsasında yaranan dastanlar.
3. ənənəvi süjetlər əsasında
yaranan məhəbbət dastanları” (13, 350-351).
Qeyd edək ki, bu bölgünün
özündə də həddən artıq mürəkkəblik və ümumiləşdirmədə təfərrüata varıb, çox
xırdalıqlara enmək hiss edilir. Özündən əvvəlki bölgülərdən bir sıra üstünlükləri
olmaqla yanaşı, günümüz üçün tam məqbul sayıla bilməyəcək cəhətləri də çoxdur.
Lakin buna baxmayaraq, müəllifin geniş izahatlarla öz bölgüsünün professor Məmmədhüseyn
Təhmasibin bölgüsündən daha üstün və düzgün hesab etdiyi cəhətlərini əsaslandıran
qeydləri maraq doğurur və ağlabatanlığı ilə seçilir. Onlardan bəzilərini burada
göstərmək, fikrimizcə, yersiz deyildir.
A.Nəbiyev əvvəlcə qeyd
edir ki, ümumiyyətlə, məhəbbət dastanları “iki əsas mənbədən qaynaqlanıb,
dastanlaşma prosesi keçirmişlər. Birincisi, məlum ən məşhur nağıllar aşıqların
repertuarına düşməklə məhəbbət dastanı kimi işlənmişdir. İkincisi, aşıqlar
eşitdikləri, şahidi olduqları aşiq və məşuqların məhəbbəti əsasında dastanlar
qoşub-düzmüşlər. ...Ona görə də məhəbbət
dastanlarını qəhrəmanlıqla məhəbbət hüdudlarında dayanan və ya əsl məhəbbət
dastanları kimi qruplara ayırmaq məqbul deyildir. Çünki məhəbbətlə qəhrəmanlıq
hüdudlarında dayanan dastanlar nağıl motivləri əsasında aşıq repertuarında elə əsl
məhəbbət süjeti kimi dastanlaşma mərhələsi keçərək cilalanmışlar” (13,
353-354).
Hesab edirik ki, sitatda
irəli sürülən irad məntiqlidir. Lakin göstərilən, təklif edilən yeni variant o
qədər də məqbul deyil. Çünki burada da xeyli mürəkkəblik və təfərrüatavarma
hiss olunur. Düzdür, tədqiqatçının apardığı yeni bölgüdə ikinci qrupda məhəbbət
dastanları vahid başlıq altında verilmişdir. Lakin bu qrupun daxilindəki
yarımqruplar sayca çoxluq təşkil edir və bölgü qeyri-dəqiq aparılaraq, necə deyərlər,
çox xırdalanmışdır. Məsələn, “adi məhəbbət dastanları” deyə adlandırılan
yarımqrupa hansı dastanların daxil edildiyi və bu cür adlandırmanın nə dərəcədə
ədalətli olması şübhə doğurur. Bundan əlavə, “aşiq-məşuq dastanları” və
“butalanma yolu ilə yaranan dastanlar” adlı iki yarımqrupun ayrılmasına da,
fikrimizcə, ehtiyac yoxdur. Həm də “butalanma” sözü yerinə düşmür, əslində,
“butaalma” olmalıdır. Bunların hər ikisi hətta eyni qrupda da verilə bilərdi.
Daha sonra, məhəbbət dastanlarımızın bir çoxunun dastan qəhrəmanı olan ustad
aşığın özü və ya ondan sonra gələn hər hansı bir aşıq, yaxud aşıqlar tərəfindən
yaradılması dəqiq məlum olmadığından, hesab edirik, “avtobioqrafik dastanlar”
adlı yarımqrup ayırmaq da məntiqli görünmür. Eləcə də “tacir-zadəgan həyatı və
yazılı ədəbiyyatdan gəlmə süjetlər əsasında yaranan dastanlar” adı altında
bölgü aparmaq, bizcə, məqsədəuyğun deyil. Çünki mövzu çox xırdalanmış olur. Nəhayət,
“Ənənəvi süjetlər əsasında yaranan məhəbbət dastanları” adı altında tədqiqatçının
yeni üçüncü bir qrup təklif etməklə buraya hansı qəbil məhəbbət dastanlarımızı
aid etmək fikrində olduğu aydınlaşmır. Çünki o, bundan əvvəlki yarımqruplarda
artıq buraya aid edilə biləcək dastanlara gen-bol yer ayırmış olur.
Folklorşünaslığımızın, eləcə
də məhəbbət dastanlarımızın müasir dövrümüzdə dəyərli araşdırıcılarından olan
professor Füzuli Bayatın da dastanlarımızın təsnifatı ilə bağlı özünəməxsus
qeydləri maraq doğurur. “Dastan xalqın özü tərəfindən söylənən sözlü tarixidir;
şifahiləşmiş, ümumiləşdirilmiş, anaxronizmlərlə, sürüşmələrlə dolu tarixidir”
(5, 256) deyən müəllif dastanlarımızın olduqca qısa, lakonik bölgüsünü
aşağıdakı şəkildə aparır:
“1. Qəhrəmanlıq
dastanları;
Məhəbbət dastanları;
1a. Qaçaq dastanları;
2a. Dini-irfani dastanlar” (5,256-266).
Qeyd edək ki,
folklorşünaslıq elmimizin, o cümlədən, məhəbbət dastanlarımızın bu bölmədə
adlarını çəkdiyimiz əksər araşdırıcılarının fikir və mülahizələri, məhəbbət
dastanlarının yaranma yollarını, onların təsnifatını müəyyənləşdirmək istiqamətində
irəli sürdükləri təkliflər, müddəalar hər biri özlüyündə əhəmiyyət daşıyır və
bütün bunlar ən böyük həqiqətə, reallığa daha da yaxınlaşmaq istiqamətində
atılan addımlar kimi yüksək dəyərləndirilməyə layiqdir.
Hələliksə araşdırmalar, tədqiqatlar,
fikir mübadilələri, mübahisələr və s. davam etməkdədir. Bizim fikrimizcə isə,
indiki vəziyyətdə dastanlarımızın təsnifatı ilə bağlı professor F.Bayatın
apardığı bölgü ilə xeyli böyük ehtimalla razılaşmaq daha məqsədəuyğundur. Lakin
buna baxmayaraq onu da qeyd edək ki, xüsusən məhəbbət dastanlarımızın daha ədalətli,
daha məntiqəuyğun, dəqiq bölgüsü növbəti tədqiqat əsərlərində ortaya
qoyulacaqdır. Bu mənada gələcək araşdırıcıların üzərinə daha böyük məsuliyyət
düşür.
İşin elmi yeniliyi: Məqalədə klassik məhəbbət dastanlarının araşdırılma tarixi və irəli
sürülən müddəalara məntiqi-tənqidi münasibət ortaya qoyulur.
İşin elmi nəticəsi: Məqalədə klassik məhəbbət dastanlarının araşdırılma tarixi elmi-nəzəri
müstəvidə xroniki ardıcıllıqla izlənilərək, ətraflı saf-çürük edilmiş, tənqidi
münasibət və yeni elmi-mənqidi qənaətlər əldə edilmişdir
Cəmilə Çiçək (İsbəndiyarova)
AMEA Folklor İnstitutunun doktorantı
