Əvvəli bu linkdə: //moderator.az/index.php?xeber=78121
Digər tərəfdənsə, unutmaq
olmaz ki, aşıqlığın özünəməxsus ədəb-ərkan qaydaları var və bunlardan, bəlkə də,
ən birincisi təvazökarlıq məsələsidir. Ustad aşığın özündən əvvəlki hər hansı
xalq qəhrəmanı, eləcə də ustad sənətkar haqqında neçə-neçə dastan yaratması
onun təvazökarlığına heç bir xələl yetirmir. Lakin özü haqqında geninə-boluna
danışaraq dastan yaratması haradasa öyünmək, qürrələnmək anlamına gəldiyi üçün
ustadın təvazökarlıq edərək, özü ilə bağlı dastan yaratmağı, düzüb-qoşmağı
şagirdlərinə, özündən sonra gələn aşıqlara buraxması, həvalə etməsi, fikrimizcə,
daha ağlabatan ehtimal variantıdır. Müasir zamanımıza nisbətən yaxın dövrlərdə
yaşamış Miskin Abdalın, Aşıq Alının, Aşıq Ələsgərin və digərlərinin özləri
haqda heç bir dastan yaratmamalarının məlum olması da bu fikri söyləməyə bizə cəsarət
verir. Bundan əlavə, “Abbas−Gülgəz”, “Qurbani”, “Xəstə Qasım”, “Aşıq Qərib”,
“Əsli və Kərəm” və s. məhəbbət dastanlarımıza heç bir başqa aşığın adının daxil
edilməməsi də, güman ki, onları düzüb-qoşan aşıqların ustadlarına sədaqətləri
ilə yanaşı, onların klassik dastançılıq ənənəsini qoruyaraq, öz ədəb-ərkan
qaydalarını gözləmələrindən, təvazökarlıqlarından irəli gəlmişdir
Bir daha vurğulayaq ki, bizə elə gəlir,
istedadlı insanların, böyük şəxsiyyətlərin, Tufarqanlı Abbas, Qurbani və bu
kimi saz-söz nəhənglərinin öz adları ilə bağlı dastan yaratmaları, məclislərdə
özlərindən danışmaları qətiyyən ağlabatan görünmür. Qurbaninin özü haqda deyil,
misal üçün, mürşidi adlandırdığı Şah İsmayıl Xətai haqqında dastan (hətta
dastanlar!) yaratmasını iddia etmək, bizcə, daha inandırıcıdır. Qaldı professor
Məmmədhüseyn Təhmasibin yuxarıda göstərdiyimiz kəskin və kinayəli sualına (“Məgər
süjetli, konfliktli, surətli, səciyyəli, aşiqli, məşuqəli, “bağlama” və
“açma”lı, “duvaqqapma” və ustadnaməli dastan yaratmaq kiçik şeirlər, qoşmalar
yaratmaqdan çox asandırmı ki, bu ikincini ustadlara, birincini isə təsadüfi
“naməlum”lara bağlayırıq?” (14, 20), burada bəzi incə məqamlara fikir verək.
Əvvəla, folklorşünaslıq elmimizə olduqca dəyərli töhfələr vermiş, xüsusən
dastanlarımızın toplanıb yazıya alınması, nəşri, tədqiqi sahəsindəki xidmətləri
misilsiz olan görkəmli bir professorun qoşma və gəraylılarımızı “kiçik şeirlər”
adlandıraraq aşağılaması, onları yaratmağın asan olduğunu söyləməsi acı təəssüf
hissi doğurur. Bizcə, əksinə, gözəl, poetik qoşmalar, gəraylılar yaratmaq ”“ az
sözlə böyük mətləblər ifadə etmək sənətkardan daha böyük istedad, məharət tələb
edir, nəinki dastan yaratmaq. Yüz-yüz ustad aşıq yüz-yüz dastan yaratsın,
fikrimizcə, yenə Qurbaninin təkcə aşağıdakı sətirləri daha qiymətli mənəvi sərvətimiz,
daha dəyərli sənət incimizdir:
“Qurbanı olduğum, bağa gəl,
bağa,
O gözəl hüsnündən bağa
nur yağa.
Dərib, dəstə-dəstə taxar
buxağa,
Bənövşə qız iylər, qız bənövşəni”
(3, 85).
Digər tərəfdənsə,
dastanın canını-qanını, özəyini elə bu “kiçik şeirlər” ”“ qoşma və gəraylılar təşkil
edir. Ustad aşığın qoşma və gəraylıları, təcnisləri əsasında dastan yaratmaq,
hesab edirik, hazır materialdan (daş, qum, sement və s.) ev tikmək kimi bir
şeydir.
Üstəlik, hələ dastandakı
qıfılbəndlər, bağlama və açmalar da dastan qəhrəmanı olan ustad aşıqların özlərinə
məxsusdursa və hər bir qoşmanın, gəraylının, təcnisin, müxəmməsin, qıfılbəndin,
bağlamanın, açmanın ən azından qısa tarixçəsi (yurd yeri) məlumdursa (aydındır
ki, ustadlar əksər hallarda əksər şeirlərinin, digər ustad və ya ustad olmayan
aşıqlarla qabaqlaşıb, deyişmələrinin, başlarına gələn əhvalatların, maraqlı,
qeyri-adi hadisələrin tarixçəsini ən azından öz şagirdlərinə açıqlamış,
danışmış olurlar), daha burada həmin ustad haqqındakı dastanı yaratmaq üçün
hansı böyük istedad və məharət tələb oluna bilər ki, dastanı yaratmaq yüksək sənətkarlıqla
gözəl poeziya nümunələri ”“ dəyərli sənət inciləri yaratmaqdan asan olsun?!
İkinci bir tərəfdənsə,
Qurbanidən, Tufarqanlı Abbasdan və b. sonra gələn aşıqları təsadüfi “naməlum”lar
adlandırmaq üçün də əlimizdə heç bir əsas yoxdur və buna haqqımız çatmır. Çünki
bu cür dastanları həmin ustadlardan sonra yaşayıb-yaratmış istənilən görkəmli
ustad aşıq (və ya aşıqlar) quraşdırıb, mükəmməl dastan halına gətirmiş və təvazökarlıq,
etika xatirinə öz adlarını gizli saxlamış ola bilər.
Professor Məmmədhüseyn Təhmasib,
“bizcə, “Qurbani” elə Qurbaninin, “Abbas−Gülgəz” də elə Abbasın özü tərəfindən
yaradılmış dastanlardır” (14, 20-21) mülahizəsinə söykənəcək, dayaq olaraq
sovet aşıqlarını misal göstərib, dastanın ustad aşığın özü tərəfindən
yaradılması yolunun ən əsaslı yol olduğunu yazır: “H.Araslının göstərdiyi
üçüncü yol, yəni “daha doğrusu, dastanı aşıq özü yaradırdı” (2, 13) yolu və
F.Qasımzadənin “ustad aşıqlar haqqında sevgi dastanları bəzən onların özləri tərəfindən,
həyatda ikən yaradılırdı” (12, 137) qeydi isə, fikrimizcə, dastan
yaradıcılığında ən əsaslı yol olmuşdur ki, indi də sovet aşıqları tərəfindən
davam etdirilməkdədir” (14, 21). Hesab edirik, bu barədə də bir qədər ətraflı və
dərindən düşünmək lazımdır. Birincisi, sovet aşıqlarının yaratdıqları dastanlar
keyfiyyətcə klassik məhəbbət dastanlarımızdan müqayisəyə gəlməyəcək dərəcədə fərqlənir,
aşağıda dayanır. Onların əksəriyyətində istifadə olunmuş qoşma və gəraylılar da
poetik cəhətdən olduqca zəif və sönük şeirlərdir. Bu dastanların nəsr − təhkiyə
hissəsi şeir hissəsini üstələyir və ondan yüksəkdə dayanır. Bugünkü faktlara əsasən
dastanda şeirlərin nəsr (hadisə və əhvalatlar, macəralar), yoxsa nəsrin şeirlər
xatirinə yaradılmış olması problemi hələ tam həllini tapmış olmasına
baxmayaraq, sovet dövründə yaradılmış məhəbbət dastanlarında surətlərin həddindən
artıq zəifliyi, sönüklüyü onu göstərir ki, sözügedən dastanlarda istifadə
olunan şeirlərin əksəriyyəti süjet xəttinin, uydurulan hadisələrin, bir sözlə,
nəsr hissənin xatirinə yaradılıb. Başqa sözlə desək, yəni dastan şeirlər əsasında
deyil, şeirlər dastan əsasında yaradılıb. Bu yanlış üsulla isə, bizə elə gəlir, heç vaxt uğurlu, dəyərli sənət əsəri yaratmaq
mümkün ola bilməz. Çünki şeir yazmaq istəyəndə yazılmır, zamanı yetişəndə özü doğulur. Əgər şeir zəif alınıbsa,
fikrimizcə, hökmən müəllif özünü zorlayıb, ilhamın gəlməsini, şeirin doğulma
zamanının yetişməsini gözləməyib. Sovet aşıqları da, görünür, dastan yaratmaq həvəsinə
düşüb, nələrinsə naminə özlərini zorlayaraq, məqsədli şəkildə yazılmış sönük
şeirlər, bəsit qoşma və gəraylılarını fikirləşdikləri, uydurduqları hadisələrə
uyğunlaşdırmışlar. Bir daha vurğulayırıq: bu yanlış yol, üsul, bizcə, klassik məhəbbət
dastanlarımızın yaranma üsulunun qətiyyən
davamı ola bilməzdi. Professor Təhmasibinsə bu incə məqamı nəzərdən
qaçırması sadəcə təəssüf doğurur.
Yeri gəlmişkən onu da
qeyd edək ki, sovet ideologiyası mədəniyyətimizin, mənəviyyatımızın bütün sahələri
kimi, ədəbiyyatımızı, folklorumuzu da öz təbliğat-təşviqat maşınının tərkib
hissəsinə çevirmişdi. Şair və yazıçılarımız kimi, aşıqlarımızı da müxtəlif
adlar, mükafatlar, qonorarlar və s. vasitələrlə öz tərəfinə çəkib, şirnikdirərək,
istədiyi istiqamətə yönəldirdi. Artıq bu dövrdə şair şeirini, yazıçı roman,
povest və hekayələrini, dramaturq dram əsərini, aşıqsa qoşmasını, dastanını təmənnalı
şəkildə yaradırdı. Ad almaq, şöhrət qazanmaq, dolanışığını təmin etmək əsər
yaratmağın başlıca məqsədlərinə çevrilmişdi. Təbii şəkildə, təmənnasız, məqsədsiz
halda öz-özünə dəyərli sənət əsərlərinin yaranmasına imkan verilmirdi. Qarşıya
olduqca gülünc, mənfur tələblər qoyulmuşdu. Məsələn: şairsənsə bu mövzuda
şeirin, yazıçısansa nəsr əsərin, aşıqsansa dastanın olmalıdır və s. Əvəzindəsə
səni mükafatlar, adlar, imtiyazlar, nə bilim nələr gözləyir və s. Abbas
Tufarqanlının, Xəstə Qasımın, Qurbaninin dövründə isə belə şeylər yox idi.
Onların şeirləri zamanı gələndə özləri doğulurdu. Ən mümkün variant budur ki, həmin
şeirlər məclis-məclis, el-el, oba-oba yayılıb, dildən-dilə düşərək, təbii şəkildə
özlərinə əhvalat, hadisə və rəvayətlər, macəralar toplayır, son nəticədə isə
sonrakı dövrdə yaşayıb-yaradan ustad aşıqlar tərəfindən təmənnasız olaraq
sistemləşdirilib, mükəmməl dastanlara çevrilirdi. Beləliklə, bütün bu qeydlər
söyləməyə imkan verir ki, dastan yaradıcılığında ən əsas, aparıcı üsul məhəbbət
dastanlarımızın ustad aşıqların şeirləri − qoşma, gəraylı, təcnis, qıfılbənd,
bağlama, açmalarından, sevgi-məhəbbət macəralarından, başlarına gələn qeyri-adi
hadisə və əhvalatlardan, onların haqqında el-oba içində dolaşan rəvayətlərdən və
s. istifadə edilməklə onlardan sonra gələn aşıqlar tərəfindən yaradılması
üsuludur.
Lakin məhəbbət
dastanlarımızın araşdırılması məsələləri bütün bu qeyd olunanlarla da
yekunlaşmır. Bu mövzuda daha bir çox müəlliflərin müxtəlif, özünəməxsus mülahizələri
mövcuddur. Və bu mülahizələrin də, fikrimizcə, heç biri məhəbbət dastanlarının
yaranma yolları, təsnifatı, bir sıra digər xarakterik xüsusiyyətləri ilə bağlı
birmənalı, yekun qənaət hesab edilə bilməz. Əgər bu mümkün olsaydı, artıq məhəbbət
dastanlarının araşdırılması prosesi başa çatmış olardı. Lakin bununla yanaşı, hər
bir fikir, mülahizə, bölgü, qruplaşdırma, təsnifat özlüyündə nə dərəcədə
ağlabatan olub-olmamasından asılı olmayaraq, qiymətləndirilməyə, hətta alqışlanmağa
və folklorşünaslıq elmimizdə bu sahədə irəliyə doğru növbəti addım kimi dəyərləndirilməyə
layiqdir. Bu baxımdan AMEA-nın müxbir üzvü, BDU-nun “Folklor” kafedrasının
müdiri, professor Azad Nəbiyevin də fikir və mülahizələri, təsnifat, müddəa və
qənaətləri özünəməxsusluğu ilə seçilir.
“Alp Ər Tonqa”, “Şu”,
“Oğuz Xaqan”, “Ərgənəkon”, “Manas”, “Alpamış”, “Maaday Qara”, “Kitabi-Dədə
Qorqud”, “Koroğlu” kimi qədim türk xalq nəsri nümunələrini epos
adlandıraraq, məhəbbət dastanlarımızdan
ayıran müəllif fikrini belə əsaslandırır ki, “eposda bütün elat hamını birləşdirən
vahid bir məram ”“ elin, tayfanın şərəf və ləyaqətinin qorunmasına səfərbərdir.
Belə nümunələrdə baş qəhrəman döyüşən, vuruşan, öz mənliyini, bütövlüyünü, vətəninin
sərhədlərini, məişət və birgəyaşayış qaydalarını, əxlaq və rəftar normalarını
qoruyub saxlamaq üçün hər cür cəfalara dözməyə hazır olan bütöv tayfa, eldir,
xalqdır...
Ardı gələn sayımızda
Cəmilə Çiçək (İsbəndiyarova)
AMEA Folklor İnstitutunun doktorantı