İctimai Tədqiqatlar Mərkəzinin rəhbəri, müstəqil araşdırmaçı və hüquqşünas İlqar Altay Polşa prezidenti Lex Kaçinskinin ölümü ilə bağlı aprdığı uzunmüddətli araşdırmanın nəticəsini “Hürriyyət” qəzeti və Moderator.az saytına təqdim edib. İ.Altayın çoxsaylı fakt və inkaredilməz dəmir məntiq əsasında yazdığı bu qiymətli araşdırmanı oxucularımıza təqdim edirik.
Lev Kaçinskinin ölümü və 5 illik müəamma
2010-cu ilin ən ağır faciəsinin,
Polşa prezidenti Lex Kaçinski təyyarəsinin Rusiyanın Smolensk səmasındakı qəzasının
5-ci ildönümü tamam oldu. Bütün sivil dünya Polşa prezidenti, onun xanımı, dövlət
rəhbərliyi də daxil olmaqla 96 şəxsin faciəli ölümünü Polşa xalqı ilə bölüşür.
İldönümü ətrafında Rusiya və Polşa istintaq komissiyalarının daha yeni fərqli nəticələri
ortaya atılır.
Rusiya qəza ilə bağlı məsuliyyətdən imtina edir
Polşa prezidenti də daxil
olmaqla dövlətin rəhbər şəxslərinin təyyarə qəzasının üstündən 5 il keçməsinə
baxmayaraq, bu iş müəmmalı qalır. Bu faciəni araşdıran Polşa və Rusiyanın
istintaq komissiyaları vahid nəticəyə gələ bilmirlər, mübahisəli durum qalır. Səbəb
nədir?
Səbəb, itkinin, faciənin
böyüklüyündə və bu məsuliyyəti üzərinə götürmək narahatçılığındadır. 2010-cu
ildə Polşa kimi böyük bir dövlətin prezidenti başda olmaqla, dövlətin əksər rəhbər
elitası təyyarə qəzasında həlak olub. Bir dövlətin başına gələ biləcək ən ağır tarixi
hadisədir. Qəza həm də, başqa bir dövlətin, Rusiyanın ərazisində səfər zamanı
baş verdiyi üçün məsələ ziddiyyətlidir. Ziddiyyət ondadır ki, Polşa tərəfi qəzada
ağır hava şəraitindəki enişdə öz təyyarə ekipajının günahı oldugunu qəbul edir,
amma Smolensk aeroportu dispetçer idarəçiliyinin, yəni Rusiya tərəfinin də
günahı olmasını iddia edir. Rusiya tərəfi isə, bu faciədə hər hansı günahı üzərindən
atır, qismən də olsa məsuliyyət götürməkdən imtina edir. Bütün məsuliyyət
yükünü Polşa tərəfinin üzərinə qoymaq istəyir.
Dövlətlərarası Aviasiya Komitəsi və Moskvadan gələn sifariş
Təəccüblüdür ki, eyni bir təyyarə
qəzasının araşdırılmasını iki qonşu dövlət ayrılıqda aparır. Maraqlıdır, niyə?
Bu sual əslində Rusiya rəhbərliyinə
ünvanlanmalıdır. Bu qəzanın əvvəlindən işin araşdırılmasını birgə komissiya
aparmalı idi. Ancaq Rusiya ilk əvvəldən bu araşdırmaya xüsusi ehtiyatla
yanaşıb. Onu Dövlətlərarası Aviasiya Komitəsi (rusca-MAK) adlanan quruma
tapşırdı və Polşa tərəfindən bir-iki nümayəndə müşahidəçi qismində cəlb edildi.
Komitənin işi isə, Rusiya Prokurorluğu və İstintaq Komitəsinin istintaqı nəzdində
aparıldı. Hadisə yerindən götürülən bütün dəlil sübutlar, şahidlər Rusiya tərəfdə
qaldı. Və yalnız, 6 aydan cox araşdırmadan sonra Rusiya tərəfi öz yekun nəticəsini
elan etdi. Dövlətlərarası Aviasıya Komitəsi-DAK (MAK) bəzən Beynəlxalq Aviasiya
Komitəsi kimi səslənir. Ancaq rəsmi adından da göründüyü kimi bu, yalnız 11 postsovet respublikası arası təşkilatdır.
1991-ci ildə yaradılıb, MDB məkanında aviasiya hadisələrini araşdırır. Həmin Komitə
Moskvada yerləşir, rusiyalı mütəxəssislərdən ibarətdir və Moskvanın da istək və
tapşırıqları üzrə fəaliyyət göstərir. Bu komitənin fəaliyyətini dəqiq təhlil
etsək, onun bu illərdəki işi Rusiya istehsalı olan təyyarələrin defekt və nasazlığını
ört-basdır etmək və qəzalarda günahı ya insan (ekipaj), ya da hava şəraiti
faktorunun üzərinə yönəltmək olub. Nə olur-olsun, Rusiyanın aviasiya texnikasının
imici qorunsun.
Dispetçer məntəqəsinə təzyiq
Bu barədə müstəqil araşdırma
aparıb, müxtəlif səfərlər etmiş şəxs kimi Lex Kaçinski təyyarəsi qəzasında əsas
səbəbi nədə görürəm?
Belə qənaətdəyəm ki, Lex
Kaçinski və onun rəhbərlik etdiyi dovlət rəhbərliyi elitası Polşa və Rusiya
dövlət hakimiyyətləri arasındakı siyasi ziddiyyətin qurbanı olub. Bunu yəqin
etmək üçün məsələnin texniki tərəfindən
siyasi tərəfinə doğru getmək lazımdır. 10 aprel 2010-cu ildə kəskin dumanlı şəraitdə
prezident təyyarəsini idarə edən ekipajın səhvi və pilot kabinəsinə girib onun
işinə müdaxılə edən yüksək ranqlı dövlət nümayəndələrinin günahı var, bu
danılmaz həqiqətdir. Ancaq burada məsələnin
daha böyük günah yüklü Rusiya tərəfi var. Yaxınlarda Polşa tərəfinin istintaq
komissiyası öz açıqlamasında qəzada polşalı pilotlarla bərabər rusiyalı
dispetçerlərin də günahını qeyd edib. Ancaq mən düşünürəm ki, Polşa tərəfin bu
açıqlaması da yarımçıqdır. Çünki dərin araşdırmada, həmin şəraitdəki qərar qəbulunda
rusiyalı dispetçerlərin işinə də mütəmadi olaraq “yuxarıdan”, komandanlıq və
Moskvadan daima təsir və təzyiq olunduğu məlum olur. Bu isə, aviasiyada yolverilməzdir.
Yəni, şübhələr Rusiya tərəfin daha yuxarı qatlarına yönəlir. Görünür ki, Polşa
tərəfi indiki Ukraynaətrafı ziddiyyətli bir dövrdə Rusiya ilə münasibətləri
daha da kəskinləşdirmək istəmir.
Bu qəzada aeroport
dispetçerləri və ümumiyyətlə Rusiya tərəfinin baiskarlığını nə dərəcədə qiymətləndirərmək
olar?
“Özünüz baxın, istəyirsiniz enin, istəmirsiniz, yox!”
Dumanlı hava şəraitində təyyarənin
enmə idarəçiliyi aeroportdakı dispetçer komandası üzərinə düşür. Yəni, təyyarə
tamamilə dispetçerin hərəkət və ya hərəkətsizliyindən asılı qalır. Təyyarəni isə,
məhv etmək üçün mütləq deyil ki, onu “Buk” tipli raketlə, ya qırıcı təyyarə ilə
vurub salasan. Bilirsiniz, dinc məqsədlə yaradılmış sərnişin təyyarəsinin özü bəzən
dəhşətli bombaya çevirlir. Bunun üçün onun sadəcə təyinatını zərərli tərəfə yönəltmək
lazımdır. Bunu isə ya pilotlar, ya da görünməz havada şəraitində yerdəki idarəçi
dispetçerlər, ya bilərəkdən, ya da səhlənkarlıqdan edə bilər. Dispetçer idarəçiliyində
sərbəst qərarverməyə hətta, yuxarı komandanlıqdan belə, hər hansı kənar müdaxilə
maneçilikdir və qəti yolverilməzdir. Nəzərə alaq ki, Smolensk aeroportu hərbi
statusludur, dispetçer və bütün qulluq personalı hərbçidirlər, onlarin həmin qəza
anında bütün fəaliyyətinin hərbi komandanlığın və oradan da Moskvanın nəzarəti
və diktəsi altında aparılması faktlarla təsdiq olunur. Dispetçer heyəti
Kaçinski təyyarəsinin eniş idarəçiliyində real şəraitlə komandanlıq təzyiqi
arasındakı sıxıntıda qalmışlar. Öz qətiyyətsizlikləri və inamsızlıqları ilə əvvəlcə,
pilotları çaş-baş salmışlar. Və sonda çətin, görünməz dumanlı şəraitdə
“yuxarıdan” gələn etinasız əmrə əsasən prezident təyyarəsi pilotlarına aviasiya
tarixində görünməmiş absurd qərarlarını söyləmişlər: “Özünüz baxın, istəyirsiniz
enin, istəmirsiniz, yox!”. Bunu mən özüm,
araşdırmam zamanı smolenskdəki həmin “Severniy” adlı aeroport yerləşən hərbi şəhərcikdəki
əlaqəli hərbçi zabitlərlə söhbətimdə yəqin etdim.
Dəvətsiz qonaq və bunu həzm edə bilməyən Putin
Faciənin səbəbi kimi həmin
dövrdə Polşa və Rusiya rəhbərliyi arasındakı kəskin ziddiyyətdə daha konkret səbəb
nədən ibarət idi?
Moskva, daha konkret, Putin
həmin zaman Kaçinskinin Smolenskə səfərinin qəti əleyhinə idi. Niyə? Putin Konstitusiyaya
uygun, prezidentliyi müvəqqəti Medvedyevə vermişdi. Prezidentlik üçün bərk
darıxırdı. Baş nazir vəzifəsində olsa belə, hərdən ölkənin birinci şəxsi kimi
manevrlər edir, Rusiya və dünya ictimaiyyəti gözündə qalmaq istəyirdi. Bəzən
prezidentə aid tədbirləri özü aparırdı. 1940-cı ildə SSRİ NKVD-si tərəfindən
Smolensk yaxınlığındakı Katın kəndi ərazisində qətlə yetirilmiş minlərlə polşa
zabitinin faciəsinin 70 illiyinin anımı kimi yüksək tədbiri də özü aparmaq
fikrinə düşdü. Belə bir yüksək tədbir hər iki ölkənin prezidenti tərəfindən
aparılmalı idi. Ancaq, Putin baş nazir olaraq tədbiri Polşanın o zamankı baş
naziri Tuskla aparmaga qərar verdi, onu dəvət etdi. Digər tərəfdən, o dövrdə əsl
barışmaz demokrat Lex Kaçinski artıq, Putinin apardığı siyasət əleyhinə kəskin
çıxışlar edirdi. 2008-ci ildə Rusiya hərbisinin Gürcüstana hücumu zamanı
Saakaşvilini açıq dəstək üçün xüsusi reyslə Tiflisə gəlmişdi. O zaman baş nazir
Tuskla Kaçinski arasında həm də bir soyuqluq vardı. Görünürdü ki, Tusk Rusiyaya,
Smolenskə səfərini prezidentlə heç də, razılaşmadan etmişdi. Çünki, Putin-Tusk
birgə Katın yadetmə mərasimindən bir neçə gün sonra prezident Kaçinski qəflətən,
dəvətsiz, qeyri-rəsmi olaraq bütün Polşa rəhbərliyi elitasını götürüb Smolenskə,
Katın faciəsinin yadetməsinə gəldi. Görünürdü ki, Polşanın vacib milli-mənafe səviyyəli
tədbirindən kənarda qalması Kaçinski kimi səmimi vətənpərvər prezidentə bərk
toxunmuşdu. Belə bir hal, dövlətlərarası münasibətlərdə görünməyən təəccüblü
bir hadisə idi. Təbii ki, Kaçinski prinsipiallığı və inadkarlığı hikkəli Putində
qıcıq yaratmalı idi. Və Kaçinski onun gözündə, onun hakimlik etdiyi məkana dəvətsiz,
icazəsiz özbaşına gələn, onun bir neçə gün əvvəlki dövlətin yüksək şəxsləri
adından keçirtdiyi təntənəli tədbirini heçə endirən arzuedilməz şəxs idi. Hətta,
prezident Medvedyev belə, Putinin təzyiqi altında qalaraq Moskvadan cəmisi 300
km aralıdakı Smolenskə gəlib, qonşu ölkənin prezidentini qarşılamağa cürət etməmişdi.
Görün indi, yazıq Smolensk aeroportu hərbçi dispetçerləri və onların hərbi rəhbərləri
hansı “kapriz” və hikkə təzyiqi altında olublar!
Nəticə
Polşa prezidentini qəbul
edən dispetçer komandası daimi təzyiq və qorxu altında, çaşqın və qeyri-müəyyən
vəziyyətdə olub. Dispetçerlər və aeroportun rəhbərliyi Moskva tapşırıqları icrası
ilə hərəkət etməklə, təyyarəni qəbul etməkdə qəti son qərara sahib ola bilməyiblər
və pilotları da anlaşılmaz çaşqın bir vəziyyətə salıblar. Moskvanın sonradan iddia
etdiyi kimi, dispetçerlərin guya pilotlara hava şəraitinə görə əlavə ehtiyat
aeroporta enmə təklif etməsi və pilotların tabesizlik göstərərək mütləq enmə cəhdi
absurddur. Aviasiya tarixində ola bilməz ki, qəbul edən aeroport qəti “yox” dediyi
halda təyyarə bunu iqnorə edib eniş etsin. Belə şey ola bilməz! Hətta açıq hava
şəraitində belə, təyyarə qəbul edilmə razılığı olmadan hava limanına eniş edə
bilməz. Mümkün deyil bu. Yaxın günlərdə Məkkəyə ümrə ziyarətinə gələn İranlı zəvvarlarla
dolu təyyarənin son anda Ciddə hava limanına enişinə Səudiyyə Ərəbistanı icazə
verməyib. Təyyarə dönüb, qayıdıb. Bu bir misal deyil, bu bir qanundur,
labüdlükdür.
Lex Kaçinski təyyarəsi
enişin mümkün olmadığı çətin dumanlı hava şəraitində, son eniş anına qədər yaxına
gətirilərək, ən son anda pilotlara “özünüz qərar verin” deyilərək talenin
ümidinə buraxılmışdır. Bu nə deməkdir? Bu, arzuedilməz prezident təyyarəsinin oynadılıb,
çaşdırılıb, tələyə salınlb məhv edilməsi və sonra, tamamilə sudan quru
çıxılması üçün, xüsusi xidmət orqanlarından ötrü əla təxribat metodudur. Tər-təmiz
işdir və bu metodda heç, “BUK” yer-hava raketinə, beynəlxalq qınaq və
skandallara da ehtiyac yoxdur. Vəssalam.
PS.Təqdim edilən fotolar araşdırma müəllifinə məxsusdur.
