Iranla “Böyük altılıq” ölkələri arasında əldə edilən nüvə razılaşması bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da ciddi müzakirələrə səbəb olmaqdadır.
Maraqlıdır, İrana qarşı tətbiq
edilən sanksiyaların aradan qalxması bu dövlətin regiondakı aktivliyinin yüksəlməsinə,
bölgə dövlətləri, eləcə də Azərbaycana təzyiqlərinin artmasına səbəb ola bilərmi?
Bununla bağlı
Moderator.az saytı və “Hürriyyət” qəzetinə açıqlama verən “Atlas” Araşdırmalar
Mərkəzinin rəhbəri, politoloq Elxan Şahinoğlu öncə İrana qarşı tətbiq edilən
sanksiyalar tarixinə nəzər saldı:
“İrana qarşı sanksiyalar əslində
30 ildir ki, mövcuddur. İran İslam İnqilabından, yəni 1979-cu ildən sonra
İranın Qərb və ABŞ ilə münasibətləri kəskinləşdi. İran daxilində insan haqları,
demokratiya ilə bağlı problemlər meydana çıxdı. Bu səbəbdən də İrana qarşı müxtəlif
sanksiyalar tətbiq edilməyə başladı. Amma 2000-ci ilin əvəllərindən başlayaraq
İran həm də nüvə silahı əldə etməyə çalışdı ki, bundan sonra Amerika və Avropa
ölkələri İrana qarşı daha sərt sanksiyalar həyata keçirdi. Təxminən 10 ildir
ki, İranla Qərb ölkələri arasında danışıqlar gedirdi. Danışıqlar prosesi
zamanı, hətta 2-3 il bundan öncə İsrail və ABŞ-ın İrana hava zərbələri endirməsinin
mümkünlüyü ilə bağlı fikirlər səslənirdi. Təəssüflər olsun ki, bu məsələdə Azərbaycanın
da adı hallanırdı. Bəzi Qərb ölkələri və İsrail mətbuatı yazırdı ki, guya Azərbaycan
ərazisindən İrana qarşı istifadə oluna bilər. Bu fikirlər isə İrandakı hərbçilərin,
din xadimlərinin Azərbaycanı hədəfə götürməsinə sanki əsas verirdi. Azərbaycanın
adı bu şəkildə hallanırdı. Ona görə indiki razılaşma bizə də rahat nəfəs almağa
şərait yaradır”.
E.Şahinoğlunun qənaətincə, İranla “Böyük altılıq” dövlətləri arasındakı razılaşmanın Azərbaycan üçün bir çox müsbət cəhətləri mövcuddur:
“Birincisi,
əgər sanksiyalar ortadan qaldırılsa, bölgədə siyasi münasibətlərdə bir yumşalma
olacaq. İranla Azərbaycan arasındakı gərginlik də azala bilər. İkincisi,
ABŞ-İran münasibətləri normallaşmağa başlayacaqsa, bu o deməkdir ki, İranın
Rusiyadan asılılığı da azalacaq. Yəni İran-Rusiya ittifaqı da zəifləyəcək. Bu
da Azərbaycanın xeyrinədir. Çünki İran-Rusiya ittifaqı hər zaman Azərbaycanın
maraqları əleyhinə olub. Üçüncü, sanksiyalar aradan qaldırılandan sonra İran
qazının Avropaya daşınması məsələsi aktuallaşacaq. İran üçün ən münasib variant
Azərbaycan və Türkiyənin boru xətləri ilə, TAP və TANAP vasitəsi ilə bunu
reallaşdırmaqdır ki, bu da ölkəmizin xeyrinədir”.
Politoloqun sözlərinə görə,
İrana qarşı tətbiq edilən sanksiyaların aradan qaldırılmasının əsas mənfi nəticəsi
dünya bazarında neftin qiymətinin daha da ucuzlaşması ola bilər: “Baş verənlərin
ziyanlı tərəfi odur ki, sanksiyalar ortadan qaldırılandan sonra Iran dünya
bazarına daha çox neft çıxaracaq ki, bu da neftin qiymətinə mənfi təsir edəcək.
Artıq indidən, bu xəbər yayılandan sonra neftin qiyməti 5 dollar da aşağı
düşüb. Amma bu, yalnız İranla bağlı bir məsələ deyil, digər amillərin də burada
rolu var. Biz isə bu prosesə hazır olmalıyıq”.
Ekspertin fikrincə, İran-Qərb münasibətlərinin inkişafı İran daxilində demokratikləşmə prosesini sürətləndirə bilər ki, bu da Azərbaycanın maraqlarına cavab verir:
“Hesab edirəm
ki, bundan sonra İran daxilində də ciddi proseslər gedə bilər. İranda azərbaycanlıların
rolu arta bilər. Əgər İranın Avropa və ABŞ-la münasibətləri normallaşırsa,
İranın daxili demokratikləşmə prosesləri də sürətlənməlidir. Bu da bizim
xeyrimizədir. Biz istəmirik ki, İran Azərbaycan torpaqlarını işğal edən bir
dövlətlə - Ermənistanla çox sıx münasibətlərə malik olsun. Biz istəyirik ki,
İran dövləti Azərbaycanın haqlı marağını nəzərə alsın”.
E.Şahinoğlunun bildirdiyinə görə, İran hətta danışıqlar prosesinin gedişində belə regiondakı aktivliyini azaltmadı:
“Hətta danışıqların getdiyi bir zamanda belə İranın bölgədəki
aktivliyini hiss etməmək mümkün deyildir. Təsəvvür edin ki, İran Livanda
aktivlik göstərir. Orada Hizbullaha maliyyə və silah verir. Onun vasitəsi ilə
İsrailə zərbələr endirir. İran Suriyada Əsəd rejimini dəstəkləyir. Əsədin bu
gün hələ də hakimiyyətdə qalmasının əsas səbəblərindən biri İranın ona verdiyi
dəstəkdir. İraqa nəzər salın. Vaxtilə ABŞ Səddam Hüseyni ona görə devirdi ki,
İraqda elə bir hökumət formalaşdırsın ki, həmin hökumət Qərblə əməkdaşlıq
etsin. Amma şiələr İraqda çoxluq təşkil etdiyi üçün onlar hakimiyyəti
formalaşdırdılar və İranla müttəfiq oldular. İran üç dövlətdə öz maraqlarını
qoruya bilir ki, bunlar Livan, Suriya və İraqdır. Indi dördüncü dövlət də peydə
olub ki, bu dövlət də Yəməndir. Yəməndə də İrana rəğbət bəsləyən qruplar fəallaşıblar.
Sanksiyalar ortadan qaldırılandan sonra İranın imkanlar daha da genişlənəcək.
Bu isə daha çox Səudiyyə Ərəbistanı və İsraili narahat edir”.
Politoloqun fikrincə, hazırkı durum ABŞ-ın özü üçün də kifayət qədər mürəkkəbdir:
“Mövcud situasiya
ABŞ üçün də çətindir. Barak Obama bir tərəfdən İranla bağlı sanksiya məsələsini
həll etməlidir. Lakin daxildə də ona qarşı güclü müxalifət var. Konqres İrana
qarşı sanksiyaların aradan qaldırılmasını istəmir. Bütün hallarda hesab edirəm
ki, iyunun 30-na qədər nüvə probleminin həlli ilə bağlı yekun sənəd
imzalanacaq”.
Seymur Əliyev