Ölkəmizdə siyasi
partiyaların ictimai fikirə təsir mexanizmləri və imkanları zəiflədikcə vətəndaşların
baş verən prosesləri özlərinin təhlil edərək adekvat nəticələr çıxarması
yaranmış situasiyada alternativ axtarışlarının nəticəsi kimi meydana çıxır.
Amma bütün hallarda insanlar öz düşüncələrini başqalarının da təsdiq etməsini
istəyirlər və bu təbii ehtiyac onların qərarlarının qətiləşməsində həlledici
rolu oynaya bilir.
Kütləvi informasiya vasitələri hələ də özü haqqında
formalaşmış “hakimiyyətin danışan dili” düşüncəsini darmadağın edə bilmədiyindən
gərəkli etibar sahibi deyil. Ona görə də, onun nəyisə təsdiq və ya inkar etməsi
müstəqil tərəfin fikri kimi qəbul edilmir. Belə bir dönəmdə müstəqillik
dövrünün məhsulu olan, fəal vətəndaşların toplaşdığı ictimai birliklərin ”“ daha
doğrusu, qeyri-hökumət təşkilatlarının çəkisi və rolu artmış olur. Dövlət müstəqilliyinin
əldə edilməsi ilə yalnız onu öz yanında görən insanlar QHT-lərə güvənməkdədir.
Siyasi intriqaların cəmiyyəti cana doydurduğu bir vaxtda köməyə ehtiyacı
olanlara az-çox əl tutmağa çalışan vətəndaş cəmiyyətinin bu institutları
ictimai fikrin inam bəslədiyi çevrələrdir.
Əgər fikir versək görərik ki, yeni müstəqillik əldə
etmiş ölkələrdə cəmiyyətlərə Qərbin müdaxiləsi də məhz QHT sektorundan
başlayır. Qərbdə də, təbii ki, bizim cəmiyyətlər üçün yeni yaranan, hələ
“çirkaba bulaşmamış”, mahiyyətcə də vəzifəsi ictimai mənafeləri müdafiə etmək
olan bu qurumların fəaliyyətini və gücünü qiymətləndirirlər. Lakin cəmiyyətin
inamı və rəğbəti sonsuz deyil. Ona görə, QHT-lər də cəmiyyətin bu etibarından
sui-istifadə edərək özünü nüfuzdan salmamalıdır. Təəssüf ki, son vaxtlar vətəndaş
cəmiyyətinin klassik məzmun-mahiyyətini dərk edə bilməyən bəziləri bu sahəyə
eybəcərliklər gətirməkdədir. Məsələ burasındadır ki, bu sfera nə qədər
qanunların gücü ilə tənzimlənsə də, bir o qədər də yazılmamış qanunlarla nizama
salınır. Deməli, burada mənəvi, əxlaqi kateqoriyalar kifayət qədər vacibdir və
üstünlük təşkil etməlidir.
Vətəndaş cəmiyyətinin istər daxilində, istərsə də
onun cəmiyyətlə münasibətlərini tənzimləyən əsas vasitələrdən biri əxlaqi-mənəvi
mədəniyyətdir. Bu səbəbdən də vətəndaş cəmiyyətinin aparıcı fiqurlarının özləri
kifayət qədər əxlaqlı, milli-mənəvi dəyərlərə bağlı şəxslər olmalıdır.
Ənənəvi cəmiyyətlərdə əxlaqi-mənəvi mədəniyyətin
formalaşması, mənəvi tərbiyə funksiyasını din icra edir, ənənəvi cəmiyyətlərin
dağılması, demokratik, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyətinin yaranması zamanı
bu vəzifəni rasional əxlaq yerinə yetirir.
Qeyd etmək lazımdır ki, son dövrlərin diqqət mərkəzində
olan və həssas münasibətlə əhatələnən vətəndaş cəmiyyətlərində özünütənzimləyən
münasibətlər sistemi iki sferadan formalaşır: vətəndaş cəmiyyətlərini təşkil edən
fəal insanların özlərinin davranışlar məcmusundan və onu izləyən vətəndaşlarla
münasibətlərin cəmindən.
Sistemin birinci tərəfi tələb edir ki, şəxs özü əxlaqlı
olmalıdır. Bu da başa düşüləndir. Çünki cəmiyyətin qayğıları ilə məşğul olan və
fəaliyyət sahəsi də təmənnasız xidmətə söykənən insan başqa cür ola da bilməz.
Ona görə, bu fəaliyyət sahəsi prinsipcə özü yüksək əxlaq, mədəniyyət tələb edir
və bunlarla həmahəng fəaliyyətlə vəhdətdədir.
İnsanlar çalışdıqları sahələrdəki fəaliyyətləri ilə
özləri üçün cəmiyyətdə bir obraz formalaşdırmaqdadır. Çox maraqlıdır ki, son
dövrlər köbələk kimi artan şou-biznes əhli, müğənnilər haqda heç də yaxşı
olmayan ictimai fikir formalaşmaqdadır. Müğənni olmaq istəyirsənsə, “səsin
olması vacib deyil”, “həyat yoldaşından boşanmalı”, “qısa geyinməli”,
“dedi-qodulara qoşulmalı” və “sponsor tapmalısan” fikirləri həqiqi sənətkarları
da hörmətdən salır. QHT liderləri bax bu cür ictimai qənaətdən qorxmalı və ona
rəvac verəcək hərəkətlərdən uzaq olmalıdır. Əks
halda onlar cəmiyyətə təsir güclərini, mexanizmlərini itirmiş olarlar.
Sistemin ikinci tərəfinə, yəni vətəndaş cəmiyyətinin
liderlərinin insanlarla münasibətlərinə gəldikdə isə burada düzgünlük, sözə
bütövlülük, ədalətlilik əsas dəyər olmalıdır. Vətəndaş cəmiyyətinin liderləri
“almaqdan” deyil, “verməkdən” həzz almağı bacarmalıdırlar. Onlar cəmiyyətə daha
çox fayda verəndə ləzzət almalıdırlar, bu onların həyat meyarı olmalıdır. Nəinki
gördükləri işin müqabilində daha çox maddi gəlirlər əldə etdikdə sevinməlidirlər.
Çox təəssüf ki, biz son dövrlər bəzən bu tendensiya ilə qarşılaşırıq. İmkan
vermək olmaz ki, QHT sektoru “qovulmuşların” at oynatdığı, dəyərlərin
alınıb-satıldığı alver məkanına, ara düzəldənlərin oylağına çevrilsin.
Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, vətəndaş cəmiyyəti
institutlarının fəaliyyətinə obyektiv qiymət verilməsi üçün cəmiyətin özünün də
əxlaqi-mədəni səviyyəsi yetərli səviyyədə olmalıdır. Əhalinin mənəvi səviyyəsi
yüksək olmadıqda qanunların mahiyyəti, onlara əməl olunmasının mədəniyyət
olduğu dərk olunmur. Bu zaman vətəndaş cəmiyyətlərinin hərəkətləri də adekvat
başa düşülmür. Camaat ancaq qadağa prinsipi ilə yaşayanda vəhşiləşmə, mütiləşmə,
şəxsiyyətsizləşmə baş verir. Bu zaman əyrilik, qanunları pozmaq qəhrəmanlıq, əxlaq,
mənəviyyat isə geridə qalmaq kimi qiymətləndirilir. Bir sözlə, əhalinin keyfiyyəti
aşağı düşür. Vətəndaş cəmiyyəti institutları cəmiyyəti məhz bu çatışmazlıq
sindromundan xilas etmək üçün səfərbər olmalı, bilavasitə daimi olaraq özünü təkmilləşdirməli,
əxlaqi-mənəvi dəyərlərə bağlılığını artırmalıdır. Aparılan maarifləndirmə işlərinin
əsas hədəfi də buna yönəlməlidir.Ona görə də ilk növbədə özlərinin davranışlar
sistemi yüksək əxlaq normaları çərçivəsində olmalıdır. Çünki hələ vaxtilə dahi
sərkərdə Napaleon deyirdi ki, ən yaxşı əmr şəxsi nümunədir. Ona görə də vətəndaş
cəmiyəti institutlarının cəmiyyətə dediklərini öz əməlləri təsdiq etməli,
bunlar arasında zərrə qədər də olsa fərq olmamalıdır.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında QHT-lərə
Dövlət Dəstəyi Şurasının yardımı ilə həyata keçirilən layihələrin də əsas qayəsini
cəmiyyətin və qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətinin əxlaq qaydalarına
uyğunlaşdırılması təşkil etməlidir. Yəni elə layihələr həyata keçirmək lazımdır
ki, insanlar qanunların tələb etdiyi qadağa prinsipi ilə deyil, əxlaq
normalarının verdiyi icazə sistemi ilə münasibətlərini tənzimləsinlər.