Rusiyanın Qafqaz siyasəti

Telman Nüsrətoğlu

İqtisadi, siyasi, geostratejik önəmi və hələ də həll edilməmiş etno-demografiq problemlərindən dolayı potensial konflikt riski altında olan bölgələriylə Qafqaz bu gün formalaşmaqda olan yeni dünya dəngəsində önə çıxmaqdadır. Rusya imperialist iddiaları, xarici siyasətdəki “yaxın çevrə” doktrinası baxımından Qaradəniz və Xəzər ətrafını iqtisadi ”“siyasi, hərbi”“stratejik olaraq tarixi, vaz keçməsi mümkün olmayan bir hakimiyət bölgəsi olaraq görməkdədir.

Rusyanın Ukrayna, Krım ətrafında gedən proseslərdə bütün yaşananları özünü çevrələyən Qərb təhlükəsi, Avrasyada küncə sıxışdırılma və Rus imperialist maraqlarının təhdit altına alınması kimi qəbul etdiyini gördük. Ortada bir də mübarizəsi əsrlərlə davam edən Türkiyə və ümumiyyətlə türk faktoru var.

Rusya kürəsəl güc olma yürüşünə tarixi Türk torpaqlarını işğal edərək Xəzərə, Qaradənizə çıxış əldə etməklə başlamışdır. Post ”“sovet dönəmi yeni müstəqil türk cümhuriyətləri ortaya çıxsa da Rusya üçün yaxın çevrə ölkələrində var olmaq, Rusya Federasyası sərhədləri daxilində var olmaqla paralel olaraq qəbul edildiyi üçün bütün bu coğrafiyalarda Türk ”“Rus rəqabəti də davam etməkdədir. Qarabağ problemi də daxil, bölgədəki bütün məsələlərin həlli Rusyanın Qafqaz siyasətinin təməllərini, olmazsa olmazlarını anlayaraq ona görə siyasət formalaşdırmaqdan keçir.Rusyanın Qafqaz siyasətinin tarixinə göz atmaqla bu gün nə etmək istədiyi haqda da aydın təsəvvürə malik ola bilərik.

Moskovanın Türk coğrafiyalarına doğru genişləməsi davam etdikcə özünə sosyal dayaqlar formalaşdırmaq və işğal etdiyi torpaqlarda qalıcı ola bilmək üçün bölgənin etno-demografiq, dini mənzərəsini də tarixi seyrindən qopararaq dəyişdirdiyini görürük. Bu gün meydana çıxan reallıqlar bu dövlətin zamana yayılan imperialist siyasətinin nəticəsində ortaya çıxıb və biz bu reallıqları, konflikt və qarşıdurma risklərinin siyasi, kültürəl, tarixi təməllərini öyrənmək məcburiyətindəyik.

Unutmayaq ki, Güney Qafqaz eyni zamanda Rusyanın zəif nöqtəsidir. Dəyişən dünya dəngəsində bütövlükdə Qafqazda stabillik və hüzurun təmin olunması üçün bu coğrafiyada yaşayan xalqlara yönəlik Türkiyə və Azərbaycanın birgə strategiya formalaşdırması vacibdir. Bu xalqlarla olan tarixi, kültürəl iqtisadi bağların gücləndirilməsi eyni zamanda Rusyanı da bütövlükdə Türk gücüylə hesablaşmağa, Qarabağ kimi problemlərin həllində Azərbaycanın haqlı tələbini qəbul etməyə sövq edə bilər.

Türkiyənin və Azərbaycanın bölgədəki maraqları, xüsusilə Güney Qafqazın müsəlman xalqlarının birliyinin dəstəklənməsini, onların radikal dini cərəyanlara meyillənmələrinin əngəllənməsini, normal, mötədil bir çizgidə- İslam qardaşlığı çizgisində vəhdətin təmin edilməsinin vacibliyini ortaya qoyur. Tarixi, etnik ve sosio-kültürəl olarak bir-birinə qohum millətlər halına gəlmiş Güney Qafqazda sabitlik və huzur Türkiyəylə, Azərbaycanla əlaqələrin daha da inkişaf etməsinə və bölgə xalqlarının daha müstəqil hərəkət etməsinə səbəb olacaqdır. Qafqazdakı Qarabağ, Osetya, Abxazya kimi problemlərin yaranma səbəbləri və həlli yollarının daha yaxşı anlaşılması için rus işğalı ve bölgənin etno-demografiq həqiqətləri üzərində düşünməkdə fayda var. Qafqaz iç-içə və qarışıq etno-demografiq strukturuyla tarihin bütün dövrlərində etnik ve kültürəl birlik tələb etmiş, bir ”“biriylə qohum olan toplumlar sülh və hüzur içində yaşamışdır.

İslamiyyətin bu bölgədə yaşayan xalqlar arasında yayılmasıyla bu din coğrafiyamızda zəngin etnik mozaikanı birləşdirən bir dəyər rolunu oynamış, əsrlərdir, Qafqaz xalqları müsəlman kimliklərini əsas dəyər olarak önə çəkərək imperialist hücumlara qarşı birgə müqavimət göstərmişlərdir. Başda M. Ə. Rəsulzadə olmaqla XX əsr Azərbaycan aydınlarının müdafiə etdikləri Qafqaz Birliyi tezisi də əslinda rus totalitarizminə və bölgədə həyata keçirilmək istənilən etnik-demografiq, dini təxribatlara qarşı bütün Qafqaz xalqlarında bir birlik, müqavimət və müstəqil yaşam şüuru formalaşdırmağı hədəfləməkdəydi. Bu birliyin alternativi isə Rusyanın imperialist maraqları çərçivəsində Qafqazda yaratdığı yeni durumla etnik ve kültürəl təməlli konfliktləri qızışdıraraq buralarda at oynatması və beləcə hər kəsi öz idarəsi altında almasıdır.

Sovet dövlətinin dağılmasından sonra Rusyanın birbaşa düyməyə basmasıyla Qafqazda etnik çatışmaların baş verdiyini gördük. Bölgədəki stratejiq mövqeyi, zəngin neft ve gaz rezervləriylə Qafqazın lideri olmaq potensialına sahib Azərbaycanın və önəmli tarnzit ölkə mövqeyiylə Gürcüstanın formalaşmağa başlayan yeni dünya düzənində aktiv rol alma ehtimalları, əlbəttə ki, Qafqazda həyati əhəmiyyətli maraqları olan Rusyanı qorxutmaqdadır.

Azərbaycan Qafqazda , Orta Asyada, Balkanlarda əsrlərlə dabam edən rus-türk nüfuz mübarizəsi baxımından da stratejik önəmə sahibdir. Üstəlik, rus dövlət hafizəsində də türk varlığı, əsrlərdir, əsas təhdid ünsürü olaraq da yer almaqdadır.

Rusyanın coğrafi mövqeyi və hazırkı etnik ”“dini mozaikası göz önündə canlandırılanda bu narahatçılıq daha yaxşı anlaşılır. Sovet sonrası müstəqilliklərini elan eden türk cümhuriyətləri və onların sahib oldukları təbii zənginliklər,Türkiyəylə əlaqələrin inkişafı Rusyanın arzulamadığı proseslərdir. Bu mənada Rusya üçün bütövlükdə Qafqazda varlığını qoruya bilmək üçün Azərbaycan və Gürcüstanda var olmaq, bu iki ölkəni nəzarət altında tutmaq vacibdir. Tarixi Azərbaycan torpaqlarında Rusyanın qurduğu Ermənistan dövləti və erməni amili adı altında təcavüzkarlığın sürdürülməsi də Azərbaycanı cilovlamaq məqsədinə xidmət edir.

Qarabağ probleminin Rusyanın əlində Azərbaycana daima təsir edəcək milli dövlətçiliyi savaş, yeni ərazilərin işgalı riskiylə təhdid edərək Moskvaya bağlı hala gətirəcək bir riçaq olaraq tutulduğu sirr deyil. Eləcə də Güney Osetya və Abxazya da Gürcüstanın müstəqilliyinin və dövlətçiliyinin başının üstündə asılan demokl qılıncıdır.

Bu günkü statüs-kvonu; Rusyanın bölgə üzərindəki niyətlərini daha yaxşı anlamaq üçün Qafqazın işğalından sonra Çar Rusiyasının bölgədə həyata keçirdiyi siyasətə də əsas çizgiləriylə toxunmaq lazımdır. Çünkü Çar Rusyasının bu bölgəni işgal etdikdən sonra həyata keçirdiyi müstəmləkəçi köç və asimliyasiya siyasəti etnik və dini konfliktlər baxımından daha təhlükəli Qafqaz həqiqətini ortaya çıxarmış , potensial konflikt riski daşıyan problemlər meydana gəlmişdir. Güney və Quzey Qafqazdakı bu potensial konflikt bölgələrinin tarixi- sosioloji təməllərini anlamaq üçün də bir az geriyə qayıtmaq lazımdır.

Əslində Rusların Xəzər bölgəsinə olan marağı qədim dönəmlərə qədər uzanmaqdadır. X. və XI. əsrlərdə Kiyev knyazlığı dönəmində Ruslar Xəzər bölgəsinin təbii zənginlikləriylə maraqlanmağa başlamışlar. Rusyanın Qafqaz siyasətinin formalaşmasında bu bölgədə yaşayan xalqlarla olan ticarət də önəmli rol oynamışdır. İbn Fadlan, X. əsrdə qələmə aldığı seyahatnaməsində Xəzərlərin İtil şəhərində qurulmuş olan bazarlarda Ruslara rast gəldiyini yazmaqdadır. Hətta Rusların, 944 ”“də Quzey Azərbaycanın ən böyük şəhərlərindən olan Bərdəni yağmaladıqları da bilinməkdədir. 16.əsrə gəldiyimizdə Ruslar Xəzər dənizində ticaret filotları qurmuşlar və Ağqoyunlular dönəmindən sonra isə Azərbaycan coğrafyasında get-gedə güclənmişlərdir.

Səfəvilərlə Ruslar arasında xüsusiylə Şamaxı üzərindən ticaret aktif bir şəkildə davam etmişdir. Ruslar Avropalıların da Rusya vasitəsiylə Doğuyla əlaqə qurmaq niyətində olduğunu və onların da doğu ticarətinə maraq göstərə bildikleri üçün bu avantajlarından istifadə etmişlər. IV İvan dönəmində bəzi İngilis şirkətlərinin Moskova”™dan icazə alaraq Xəzərin o tayına ticarət səfərləri təşkil etdikləri bilinməkdədir. Elə bu dönəmdən etibarən də Ruslar, öz xarici siyasət doktrinaları istiqamətində strategiyalar formalaşdırmaqla Osmanlını bölgədən çıxartmanın planlarını qurdular.

Bu strategiyada ilk əngəl Astarxan Xanlığıydı. Astaraxana xəritədə baxdığımızda dönəmin doğu ve batı ticarətini birləşdirəcək qovşaq nöqtəsi olduğu açıqca görülməkdədir. Rusların bölgəyə hâkim olması yolundakı ən böyük maneyələrdən biri də, Müsəlman olan bölgə xalqının Osmanlı”™ya təbii bağlılıq və simpatiyasının olması, Rusların isə xiristian inancına ait olmalarıydı. Daha sonraları Müsəlman olan dağlı xalqlarının müqəddəs cihat adı altında Rus işğalına qarşı dirənişinin bir əsrə qədər davam etdiyini nəzərə aldıqda din faktorunun münasibətlərdə müəyənləşdirici bir amil olduğu daha yaxşı anlaşılmaqdadır. Qazan və Astarxan xanlıqlarının işğalıyla birlikdə Moskvanın Güney Qafqaza doğru genişlənən hərəkatının qapıları da açılmış oldu. Rusya Güney Qafqazda daimi dislokasiyalı hərbi bazalar qurdu və buradan da Qafqazın qəlbinə doğru irəliləməyə davam etdi.

Pyotrun XVIII əsrin əvvəllərində başlatmış olduğu Xəzər yürüyüşlərində iştirak edən zabit və kəşfiyatçıların raportlarında Rusyanın bölgədə qalıcı ola bilməsi üçün yeni dini ”“etnik coğrafi dizayn həyata keçirilməsinin vacib olması haqda qeydlərə rast gəlinir. Rusya bölgədə özünə bağlı xiristian əhali reallığını meydana gətirmək üçün buranın etnik xəritəsiylə oynamaqla yanaşı etniq fərqlilıklərin reallığında suni sərhədlər və torpaq ixtilafları çıxarmaqla bütün yerli etniq grupları özündən asılı vəziyətə gətirmənin də yollarını araşdırmağa başlamaışdır. Bu gün Qafqazda baş verən bütün ixtilafların təməllərinə baxdığımızda işğal sonrası Rusyanın etno- demoqrafiq planlarının, yenidənqurma hərəkətlərinin əsas səbəb olduğunu görürük.

Qazan və Astarxan xanlıqlarının işğalı sonrası kilsə -dövlət ittifaqı tatarlar, başkurdlar, çuvaşlar, udmurtlara qarşı yönəlmiş işgəncə və zülümlərlə həyata keçirilinən asimilasiya, xiristiyanlaştırma siyasəti yürütdü. Bu haqda elə Rus tarixçiliyində onlarla elmi iş, bu məsələnin ayrı ayrı aspektlərini ortaya qoyan əsərlər qələmə alınmışdır. Onlardan sonra sıra Güney Qafqazın müsəlman dağlı xalqlarındaydı.Burada da əsas hədəf bu xalqların İslamiyətlə bağlarını qoparmaq, asimiliyasiya etmək və tarixi kültürəl dəyərlərindən uzaqlaşdırmaqdı.İşğal sonrası birbaşa çarın himayəsində qurulmuş olan məhşur Osetin komissiyası və Qafqazda Pravoslavlığı Yayma Cəmiyətinin fəaliyətləri bütün Qafqazın müsəlman dağlı xalqlarının xristiyanlaşdırılmasını əsas hədəf olaraq qarşıya qoymaqdaydı.

Türkmənçay müqaviləsindən sonrasında Osmanlının şərq vilayətlərindən və İrandan yüz minlərlə erməninin gətirilərək Azərbaycan torpaqlarına yerləşdirilməsi yenə Qafqaza tam hakim olmaq strategiyasının tələbiydi. Pyotrdan bu yana Rus dərin dövlət çevrələrində Qafqazda növbəti xiristian dövlətinin qurulması qızğın bir şəkildə müzakirə edilməkdə, bu dövlətin Bakıda, Dərbənddə, Gilanda, yoxsa Mazandaranda qurulması istiqamətində təkliflər ortaya atılmaqdaydı. Bu məsələdə yenə də əsas rol ermənilərə verilməkdəydi. İrəvan xanlığının işğalından sonra isə Osmanlının şərq vilayətləriylə də bağlı Rusyanın planlarının həyata keçirilməsi baxımından bu yeni xiristian dövlətinin İrəvan xanlığının torpaqlarında qurulması qərarlaşdırılmışdır.

Rusyanın Azərbaycanla bağlı planları bu böyük projenin həyata keçirilməsiylə də yekunlaşmırdı. Rusya Muğan ”“Mil projesiylə də 1 milyondan artıq rusu Quzey Azərbaycan topraqlarına yerləşdirərək burdakı Türk-müsəlman varlığına birdəfəlik son qoymaq istəyirdi. Birinci dünya müharibəsi və ardınca baş verən bolşevik inqilabı Azərbaycanı bu qorxunc aqibətdən qurtardı. Ancaq Sovet dövründə də gizli yürüdülən imperialist siyasət bu torpaqlarda davam etdi. Sovet dövründə Qarabağda olduğu kimi bir sıra yerlərdə yaradılan muxtariyətlər, süni sərhədlərlə bölünən şəhərlər, qəsəbələrlə potensial ixtilaf strategiyası yürüdülmüşdür.

İki qardaş xalq olan Osetinlər və İnquşlar misalında Rusyanın siyasəti daha yaxşı anlaşılmaqdadır. Tarixən Tərək çayının sol sahilində İnquşlar sağ sahilində isə Osetinlər qardaşlıq mühiti içində yaşamışlardır. İndi Vladiqafqaz şəhəri süni sərhədlərlə İnquşlar və Osetinlər arasında bölünmüş bu iki qardaş xalq arasında ayrılıq toxumları əkilmişdir. İnquşlarla Osetinlərin Priqorodnı uğrundakı mübarizəsi hələ də davam etməkdədir. İllər boyu qardaşca birlikdə yaşayan Gürcülərlə Abxazların arasındakı problem də Rus siyasətinin bir nəticəsidir. İllər boyu ruslar Qafqazda bütövlükdə müsəlman gücünü, türk gücünü parçalayaraq, zəyiflədərək, onlar arasındakı birliyə mane olaraq hakimiyətinin davamlılığını təmin etmişdir.

Bu gün tarixdə yaşanılan bu proseslərin arxa planını yaxşı idrak etməklə, süni şəkildə bir-birinə qarşı qoyulmuş xalqların birliyini təmin etməklə Türkiyə, Azərbaycan və Gürcüstanın Qafqazın bütününə yönəlmiş birgə siyasətiylə bu oyunu pozmaq mümkündür.