Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi aktual problemə həsr olunmuş "Mənim Elektron hökumətim" mövzusunda müsabiqə keçirir. Moderator.az müsabiqə məqalələrindən birini sizə təqdim edirik. 

06.11.2014     â„–266  //psixogamm.wordpress.com/

Limunət Əmrahlı

psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

ARTPİ-nin doktorantı

1 ay bundan əvvəl, səhər saat 5-00 radələ­rin­də mobil telefo­nu­ma zəng gəldi. Təlaş içində yu­xu­­dan ayıldım. Yaxın rə­fi­qəm idi. Düşün­düm ki, yəqin nə isə bədbəxt hadisə üz verib. Məsələni anladanda sakitləşdim. Təcili Bakıya gəl­mişdi. Avto­vağ­zaldan zəng vururdu”¦

”¦Dünyasını dəyişmiş ba­cısının qızını uşaq­lıq­dan özü böyütmüşdü. Qız qonşu respublikalardan birində dövlət universitetini bitirmişdi. Dip­lomunu təsdiq etdirmək üçün neçə müd­dətdir ki, cəhd göstərirdi. Çox pəjmürdə idi. 430 km mə­sa­­fəsi olan rayon-Bakı yolunda başına gələnlər onu Leylanın təhsil aldığı illərdə yaşadığı çə­tin­liklərdən daha çox üzmüşdü. Bu əhvalat mənə Zəlimxan Yaqubun şerini xatırlatdı: “Bir nazir­li­yin qapısında gözunun yaşını yağış kimi yağdıran qoca bir kişi gördum. Şikayəti Allahın yanına cıxsa da, yu­xa­rı­da oturana çatmırdı:

“...Bu bazarda nə işi var lütlərin
Yeri deyil "maymaqların, kütlərin"
Qullugunda durammasan bütlərin
Kimdi səni bu qapıdan buraxan?...”

Rəfiqəmə “elektron hökumət” haqqında danışdım. Kompüterin yanı­na gətirib istədiyi sor­ğunu // www.E-gov.az portalının köməyi ilə müvafiq nazirliyə göndər­dim. Onu əmin etdim ki, darıxmasın, tezliklə cavab alacaq. Beləliklə, 2 gün qo­nağımız oldu...3-cü gün evimizdə şənlik idi. 2 ildə öz həllini tapmayan problem 2 gündə, kompüter əlaqələri vasitəsi ilə “elektron hökümət” tərəfindən həll edildi. Bir ailənin sevinci yerə göyə sığmırdı, bir gəncin ümidləri dirçəlmişdi.

Yaxın günlərdə facebook səhifələrində RYTN-nin MHM-nin elan etdiyi “Mə­nim elektron hökumətim” müsabiqəsi haqqında yayılmış məlumat diqqətimi cəlb etdi. Müsabiqəyə qoşularaq vətəndaşların “elekton hökümət”ə etimadsız münasibətinin səbəblərini araşÂ­dır­maq qə­ra­rına gəldim. Əvvəlcə vətəndaşların Portaldan istifadəsinə əngəllər yaradan amilləri aydın­laşÂ­dırmaq üçün E-gov.az, “Elektron hökümət” portalı, onun əhatə etdiyi informasiyalar və əlaqələri ilə daha ətraflı tanış oldum. //www.e-gov.az/ porta­lında təs­diq olunmuş xidmətlərin sayı-446, por­ta­la in­teq­rasiya olunanlar - 296, Dövlət sayt­la­rında olan xidmətlər - 475, Portalda olan xidmətlərin sayı isə 381-dir. 38 dövlət qurumu tərəfindən istifa­dəçilərə 272 elektron xidmət  təq­dim edilir. Hər bir dövlət qurumu portal vasitəsilə özünün  elektron xidmətlərini istifadəçilərə “bir pəncərə” prinsipi əsa­sın­da təqdim edir. Araşdırmalar sayəsində bir sıra ümumiləşdirmələr aparıldı. 

 Ã„ “Elektron hökümət” portalındakı xidmətlərin bir çoxun­da problemi operativ həll etmək mümkündür. Bu baxımdan, Rabitə və Yüksək Tex­­nologiyalar Nazirliyinin telefon nömrəsi, küçə adına görə ko­d, poçt indekslərinin və d. məlumatların öyrənilməsini operativ həll et­mək asanlıqla həyata keçirilir. Vergilər Nazirliyinin çağrı mərkəzinin fəaliyyəti ilə bağ­lı təklif etdiyi xidmət­lər üzrə (məsələn, yeni sahibkarlıq fəaliyyətinə başlamaq üçün) əmə­liyyat sistemi­nə də daxil olduq. Sistemlərin fəaliyyəti intensiv və qə­na­ətbəxşÂ­dir. İstisna olaraq  Asan SXM (ASXM) - n aktivləşÂ­dirilməsi üçün tətbiq edi­lən əmə­liyyatlarda mürəkkəblik və ləngimələr mövcuddur.

Ä Son günlərdə bəzi bankların təklif etdikləri E-xidmətlər də vətəndaşlar tərə­findən ma­raqla qarşılanır. Bu sırada Bank of Baku, Access Bank və UniBank E- xidməti vasitəsi ilə elekt­ron arayışlar sisteminə keçmişdir, lakin xidmətlərin keyfiyyəti hələlik lazım olan səviyyədə deyil. 

Ä Bir sıra nazirlik, komitə və idarələrin  səhifələrində əməliyyatları asanlıqla aparmaq müm­kün olmur. 30.10.2014-cü il tarixdə Qeydiyyatsız E-xidmətlərə aid olan bir sıra səhifələrdə “Xid­mət müvəqqəti olaraq dayandırılmışdır” xəbərdarlığı ilə qarşılaşdıq. O cümlədən, Əmək və Əha­li­nin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi təklif et­diyi 3 xidmət: məşğulluq orqanları vasitəsilə iş ax­tarışı, işsiz­lik müavinətinin məb­ləğinin hesablanması karkulyatoru, sosial müavinətlərin və təqaüdlərin he­sab­lanması karkul­yatoru “susurdu”.  

Ä Bəzi nazirlik və idarələrin təklif etdikləri xidmət sahələri əhalinin daha az  his­səsini ma­raqlandıran məsələlərlə bağlıdır. Məsələn, Portalda Dövlət Miqrasiya Xid­məti üzrə bir xidmət növü təklif olu­nur ki, o da vətəndaşlıqdan imtina etmək haq­qın­dadır. Halbuki vətəndaşÂ­lıq­dan imtina edən­lərin sayı az, almaq istəyən­lərin sa­yı isə daha çoxdur. Eləcə də, miq­rantların qeydiyyata alınması üzrə xidmətlərin də Portalda yer alması, onlayn xidmətinin təşÂ­kili işini xeyli asanlaşdırardı. 

ÄPortalın papulyarlığını azaldan əsas səbəblərindən biri də qurumlar tərəfindən  lazım olan xidmətlərin elektronlaşdırılmaması, yaxud xidmətin fasilələrlə, zəif təşkilidir. Təhsil Na­zir­liyinin təklif etdiyi Qeydiyyatsız E-xidmətlərə üzrə 1 xidmət növünün sıhifəsində isə bu sözlər yazılıb: “İstifadəçi girişi üçün qeydiyyatdan ke­çərək istifadəçi adı və şifrə əldə etməlisiniz”. Da­ha bir analoji vəziyyət Səhiyyə Na­zir­liyinin “Peyvəndlərin aparılması barədə SMS-in gön­də­ril­məsi” xidməti üzrə­dir. Ədliyyə Nazirliyinin soyadın, adın və ata adının dəyişdirilməsi üçün elek­t­ron müraciət üçün də əlavə maneələr, əməliyyatlar tələb olunur.

Belə aydın olur ki, sadə vətəndaşlar üçün Portal üzrə əməliyyatların aparılması bir çox koq­nitiv çətinliklər yaradır.Ona görə də hər bir nazirlik Portalda yerləşdirdiyi səhifələrində maarif­ləndirici və isti­qamət­lən­dirici informasiyalar verməli, beynəlxalq simvollarla yanaşı, milli mədə­niy­yətlə bağlı, vətəndaşlar tərəfindən daha aydın anlaşılan simvollardan da istifadə edilməlidir.  Digər problem xidmət qiymətlərinin yüksək olmasıdır. Əməliyyatlar üzrə hər hansı xid­mətdən istifadə etmək üçün cəmi bir dəfə pul ödənildiyi halda, uzun prosedurdan keçmək lazım gəlir. Ona görə də vətən­daşlara saytdan bir­dəfəlik istifadə imkanı yaradılmalı, aşağı qiymətlə abunə sis­temi tətbiq edilməlidir.

Göründüyü kimi, “Elektron hökümət” Portalından istifadə zamanı, bir tərəfdən ope­ra­tiv və ucuz xidmətin göstərilməsi, digər tərəfdən koqnitiv əməliyyatların aparılmasında çətinliklər  möv­­cuddur. Bunlar cəmiyyətdə “elekt­ron hökümət”ə passiv münasibətin 3 sə­bə­bini mü­əy­yən­ləşÂ­dir­məyə imkan verdi.  

  F Etnopsixoloji xüsusiyyətlər

Türk xalq­larında “kişi sözü”nün yükü həmişə ağır olub: kişi söz verdi, ona əməl etməlidir. Əsrlər boyu formalaşmış verbal ünsiyyət formalarından qopmaq, can­sız ekrana gözünü dikib vir­tual siqnallardan, şifrələrdən cavab gözləmək entik ste­reo­tiplərlə ya­şayan insanlar üçün inan­dı­rıcı görünmür. Digər tərəfdən, azərbaycanlılarda “ağsaqqal”a hörmət bəsləmək, həlli çətin mə­sə­lələri “ağ­saq­qal” məs­lə­hə­ti ilə həll etmək adətimizdir. Vətəndaşlar hesab edirlər ki, hansısa problemin həlli üçün dövlət mə­muru ilə birbaşa əlaqə qurmaq daha realdır, nəinki ona “kişi sö­zü” verə bilməyən “virtual məmur”la. Bu baxımdan onlar “real məmur, yoxsa “virtual məmur”  se­çimi arasında vurnu­xur­lar.

F Postsovet dövrünün insanına xas olan səciyyəvi xüsusiyyətlər

Başqa bir səbəb hazırda cəmiyyətin əsas hissəsini təmsil edən “postsovet in­­sanı”na xas olan xüsusiyyətlərdir. İ.L.Y.Qоzmаn vахtilə еyni təfəkkür tərzini mə­nim­səmiş pоstsоvеt insаnının şəÑ…siyyətini təhlil еdərək bir sırа mаrаqlı fikrlərlə irəli sürür (Гозман Л.Я. Психо­ло­гические аспекты тор­мо­жения социальных из­ме­нений // Воп­ро­сы психологии, 1988, â„– 6, с.5-15). Belə ki, pоstsоvеt insаnındа özünü qаbаrıq gös­tərən spеsifik kеyfiyyətlər vаr: pаssivlik, ətаlət­li­lik, öz hüquqlаrını qоruyа bilməmək, əlаc­sız­lıq hissi və s. O, öz im­kаnlаrını düzgün qiymət­lən­dirə bilmir, bаşqа­lа­rınа təsir göstər­mək imkаnınа mаlik оlmа­mаsı qənаətindədir. Özünü­müdаfiə möv­qеyi tutur, dinа­mi­kа­dаn qаlır, ic­timаi prоsеs­lərə rеаksiyа vеrmə­məyi dа­hа məq­­­bul sа­yır.

FŞəxsiyyətdə yeni dəyərlərin formalaşmasındakı çətinliklər.

M.Ə.Sabir hələ 100 il əvvəl dövrün yeniliklərinə biganə qa­la­nlara xitabən deyirdi:

“... Yaşamaq istər isək dəhrdə əmniyyət ilə,

Еlmə, fənnə, üdəbayə baxalım nifrət ilə,

Uyalım fitnələrə əldəki vəhşiyyət ilə,

Yatalım bəstəri-qəflətdə uzun müddət ilə.

Püxtəlikdən nə yеtər, biz hələ xam оlmalıyız!

Yaşamaq istər isək sırf əvam оlmalıyız! ...”

Göründüyü kimi, daha bir amil fərdlərin özünüinkişaf, özünüfəallaşdırma və özünüyarat­ma maraqları ilə bağ­lıdır. Bunun üçün onların şəxsiyyəti yeni ənənələrlə forma­laşÂ­dırılmalıdır.

Bəs vəziyyətdən çıxış yolu nədədir? “Elektron hökü­mət”Â­in xidmətlərindən səmərəli isti­fadə etmələri üçün vətəndaşlarla idarə­etmə strukturları arasındakı virtual münasibətlər sis­te­minə yeni kontekstə baxılması vacibdir. Bu­nun üçün 3 istiqamətlərdə dəyişmələr getməlidir.  

ÂŒ Vətəndaşlarda yeni dəyər- motivasiya sahəsi formalaşır.

ŸŞəÑ…siyyətin tabe olduğu dövlət qurumları ilə bağlı dəyərlərin istiqаməti və iеrаrÑ…iyаsı də­yişir. “Bunu filankəs həll edə bilər” mövqeyi - “Bu­nu özüm də həll edə bi­lə­rəm” möv­qeyi ilə əvəzlənir.

Ÿ Uğurlar əldə etmək istədiyi fəaliyyət sahəsində çalışmaq üçün özünəgüvənliyi artır “Əgər filan yerdə çalışsam filankəs mənə dayaq olar” yanaşÂ­masına deyil - “Filan yerdə çalışsam filan qabiliyyətimlə uğur qaza­na­ram” yanaşÂ­masına üstünlük verilir.

Ÿ İdarəetmə orqanları ilə bağlı qiymətləndirmə mеyаrlаrı, gözləmələr dəyişir. “Filan­kə­sə zəng etdirim, məni yaxı qarşılasın” yanaşmasından - “Problemi fi­lan cür təq­dim etsəm mə­sələni köklü şəkildə həll edə bilərəm” yanaşmasına keçilir. 

 Yeni təfəkkür tərzi formalaşır. İnsаnlаr özlərini işdə, ünsiyyətdə, ictimаi, еl­mi, siyаsi və yа­rаdıcı fəаliyyətdə müasir insana verilən yeni tələblər və normalar kontekstində kəşf еdirlər. Bu­nu “yеni tə­fəkkür” kimi sə­ciy­yələn­di­rən Ə.Ə.Əli­zаdə problemin həllini cəmiyyətin аpаrıcı sа­həsi оlаn təhsildə, mədəniyyətdə də­­yişmələrin bаş vеrməsində, vətəndaşlаrdа öz işinə yеni mü­nа­sibətin fоrmаlаşÂ­mа­sındа görür. 

ÂŽ Koqnitiv quruluşların yaranması.Digər mühüm amil müasir insanın konqitiv fəaliyyə­tinə verilən tələblərdir. Koqnitiv fəa­liy­yətinin səmərəli nəticələri fərdlərin sahib olduqları koq­nitiv quruluşla bağlıdır.

“Elektron hökümət”lə əlaqələr zamanı əməliyyatların  

aparılması üçün vacib olan koqnitiv quruluşlar 

Şəkildə verilmiş model, fikrimizcə, elektron hökümət və vətəndaşlar ara­sın­dakı əlaqələrin ləngiməsi, sürətlə geniş kütlələri əhatə etməməsinin səbəblərini ifadə edir. Aydın olur ki, bu lən­gi­mədə daha çox psi­xoloji amillər özünə yer alır. Elek­t­ron hökümətin xidmətlərindən səmərəli şəkildə yararlanmaq üçün isti­fa­dəçilər aşağıdakı koqnitiv bacarıqlara sahib olmalıdırlar.  

Ÿ  texnoloji səriştə: elektron əməliyyatlar zamanı hüquqi tərəflərini diq­qət mərkəzində saxlayaraq dövlər qurumları ilə operativ, dəqiq, sis­temli əlaqələr qurmaq;   

”¢   virtuаl yаrаdıcılıq: elektron hökümətlə əlaqələr zamanı komputer tex­nolo­giyalarını bil­mək, tərtib olunan sənədləri kodlaşÂ­dırmaq, simvollaşdırmaq, estetik tələbləri, dil qaydalarını, qrammatik tələbləri göz­ləmək, məzmunu aydın ifadə etmək;   

”¢   koqnitiv özünüfəallaşdırma: elektron əməliyyatların yerinə yetirilməsi zamanı id­rak proses­lə­ri­nin operativ, dəqiq, mərkəzləşdirılmiş və əlaqəli fə­aliyyətini tən­zim­ləmək, əməliyyat­la­rın icrası üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən proseslərarası əlaqələrin yeni formalarının yaranma­sı­na səy göstərmək, toxunma, görmə və eşitmə qavrayışının ver­diyi informasi­yala­rın digər əqli funksiya­lar­la əlaqə­si­ni təmin etmək bacarığına sahib olmaq; 

”¢   koqnitiv funksiyalar: ali psixi funksiyalar, hafizə, diqqət, psixomotor ko­­­orddinasiya, dil, təfək­kür, bələdləşmə, planlaşdırma və ali psixi fəaliy­yətə nəzarət etmək;  

”¢    süni intеllеkt: özünün zəif biliklərinə və məhdud informasiyalarına baxmayaraq elekt­ron-intellek­tual sistemlərin köməyi ilə, süni yollarla özündə süni intellekti formalaşdırmaq;

”¢    yеni stеrеоtiplər: elektron əməliyyatların yerinə yetirilməsini təmin edən avtomatlaşmış  psixomotor vərdiş və bacarıqlara yiyələnmək. 

Bütün bunlar, şübhəsiz ki, fəallaşma tələb edir. Fəаllаşmаq üçün insаn sо­siаl prоsеslərə düzgün qiy­mət vеrməli, pеrspеktivlərə inаn­mаlı, öz mövqеyini оrtаyа qоy­mаqdаn çəkinməməli, insаn аzаd­­lığı ilə bаğ­lı dünyа və ölkə səviyyəsində qəbul еdil­miş аktlаrı əsаs tu­tа­rаq öz hüquq­lаrını müdаfiə еtməyi bа­cаrmаlıdır. Fəаllаşmаnın ən sivil yоlu bəşəriyyətin texnoloji mədə­niy­yəti­nə əsaslanan “elektron hökümət”lə birbaşa, maneəsiz, intellektual qaydada və peşəkar əla­qə­lərin qurulmasıdır. Beləliklə, əhalidə E-hökümətdən istifadə tələbləri artdıqca, onun çatışmaz­lıq­larının aradan qaldırılmasına diqqət də artacaq. O zaman hazırda bizə alçatmaz görü­nən hökümət əlçatan hökümət olacaq!