Keçmiş xarici iqtisadi əlaqələr naziri Qüdrət Quliyev Moderator.az-a açıqlamasında “Yeni iqtisadi siyasətdə azad zonaların əhəmiyyəti” adlı çox maraqlı bir iqtisadi analiz ortaya qoyub:
"Keçən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Çin Xalq Respublikası, Sinqapur, Malayziya, Türkiyə, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri kimi dövlətlərdə milli iqtisadiyyatı əsaslı şəkildə reforma etməkdə Azad İqtisadi zonaların (AİZ) müxtəlif modellərindən əhəmiyyətli dərəcədə istifadə etmişlər. AİZ hesabına milyardlarla xarici investisiyaları vaxtı ilə geridə qalmış kənd təsərrüfatına və sənaye sahələrinə cəlb etməyi bacarmış bu ölkələr hal-hazırda dünyanın ərzaq və sənaye malları istehsalı və ixracatı sahəsində ən ön yerləri tutmaqdadırlar.
Xəzəryanı dövlət başçılarının 28 sentyabr tarixli Astarxan zirvə toplantısında gündəmə gələn əsas iqtisadi inkişaf və inteqrasiya mövzularından biri də məhz AİZ ilə bağlı oldu. Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayevin təklifi ilə Xəzəryanı bölgəni vahid AİZ-ə çevirmək haqqında maddə Astarxan zirvə Sammitinin yekun sənədində öz əksini tapmış oldu. Bu addımı atmağın əsas səbəbi SİB-lərin son illər Gömrük İttifaqı çərçivəsində vermiş olduğu böyük səmərə idi.
Hələ 1995-96 illərdə AR Xarici İqtisadi Əlaqələr Nazirliyi BMT İnkişaf Proqramı ilə birlikdə Sumqayıtın sənayə potensialını yenidən qurmaq və inkişaf etdirmək, davamlı inkişafı təmin etmək naminə burada xüsusi AİZ yaradılması təklifi ilə çıxış etmişdi. Lakin müəyyən səbəblərdən bu proje həyata vəsiqə ala bilmədi.
Dövlət Statistika Komitəsinin son açıqlamalarına görə ölkəmizin əhalisinin sayı artıq 9 milyon 500 mini keçmişdir. Əmək qabiliyyətli əhalinin sayı 4.6 milyon nəfər olmuşdur(?).
Respublikada dövlət sektorunda məşğulluqla əhatə olunan əmək qabiliyyətli əhalinin sayı bir milyon nəfərə yaxınlaşmışdir. Qeyri dövlət sektorunda məşğulluğun səviyyəsi dövlət sektoru ilə müqayisədə təqribən 2 dəfə aşağı olmuşdur.
Ən maraqlısı da odur ki, əhalinin 41% -nin cəmləşdiyi kənd təsərrüfatlarında, meşəçilik və balıqçılıq sahəsində məşğulluğun həddi ümumi əmək qabiliyyətli əhalinin yalnız 3% qədərini təşkil etmişdir.
Sadalanan rəqəmlər ənənəvi olaraq kənd təsərrüfatı ölkəsi olmuş Azərbaycanda aqrar-sənaye sahələrinin daha əsaslı və daha sürətli inkişaf etdirilməsi zəruriliyini ortaya qoyur. Dövlətin bu sahədə gördüyü işlərin əhatəsi və həcmi son on ildə nəzərə çarpacaq dərəcədə böyük olmuşdur. AR-da kənd təsərrüfatına və aqrar sənaye sahələrinə yönəldilmiş dövlət yatırımları bir neçə milyard manat təşkil etmişdir.
Prezident İlham Əliyevin 2014-cü ilin aprelində imzaladığı “Aqrar sahədə idarəçiliyin inkişafı və əsaslı reformaların sürətləndirilməsi haqqında” Fərmanı da dövlətin bu sahəyə ayırdığı diqqətin təzahürüdür.
Lakin zaman daha yüksək sürət və daha böyük templər tələb etməkdədir. Bu sürəti, bu templəri qarşılamaqda nəzərdən qaçırdığımız bəlkə də yeganə təsirli vasitələrdən biri ”“ məhz Sərbəst İqtisadi Bölgələrdir.
Dünya praktikasında bir iş yerinin açılması üçün çəkilən xərclərin ümümi həcmi orta olaraq 10 000 ABŞ dolları civarında hesablanır. Azərbaycanda əmək qabiliyyətli əhalinin 41%-dən çoxunun (təqribən 2 milyon nəfərin) yaşadığı kənd yerlərində əsaslı və təsirli məşğulluğu təmin etmək, davamlı inkişafa nail olmaq üçün dövlətə ən azı 20 milyard dollar sərmayə gərək olardı.
Dövlət büdcəsini bu ağır yükdən azad etmək və Azərbaycan kəndinı sürətli inkişaf müstəvisində yenidən qurmaq üçün kənd rayonlarında Sərbəst İqtisadi Bölgələr yaradılması labüddür. Bu bölgələr iki istiqamətdə, kənd yerlərinin ənənəvi həyat və təsərrüfat ukladına uyğun diversifikasiya edilərək yaradıla bilər.
Birinci istiqamətdə AİZ-lər kənd təsərrüfatının və aqrar-sənaye potensialının inkişafını nəzərdə tutmalıdırlar. İkinci istiqamətdə SİB-lər, parallel olaraq, kənd yerlərində müasir/qabaqcıl, ekoloji baxımdan sağlam yüngül sənaye sahələrinin yaradılmasına yönəldilməlidirlər. Söhbət elə SİB modelindən gedir ki, onun sayəsində hər bir Azərbaycan kəndi qisa zamanda özünün aqrar və yüngül sənayə müəssisələrinə yiyələnmiş olsun. Kənddə işsizlik bir sinif kimi ləğv edilsin.
SİB ölkənin kənd təsərrüfatında və aqrar-sənayə sektorunda əsl inqilaba bərabər bir layihə ola bilər. Təbii ki, bu işlə peşəkarlar və təcrübəli mütəxəssislər məşğul olacağı təqdirdə. Bu elə bir milli layihə olmalıdır ki, eyni zamanda həm daxili, həm də xarici sərmayələr üçün açıq olsun və dünyanın ən son və qabaqcıl texnologiyalarını/təcrübəsini Azərbaycana transfer etmiş olsun.
Sərbəst Bölgələrin dövlətə verəcəyi fayda yalnız büdcədən kənar milyard manatlarla mənfəət ilə ölçülməyəcəkdir. Bu layihə kəndlərin həm iqtisadi, həm də sosial görkəmini köklü surətdə dəyişə biləcək yeni iqtisadi siyasətin əsası olacaqdır. SİB həm də bazar iqtisadiyyatı müstəvisində kənd üçün ən yaxşı və ən təsirli kooperasiya formatı və yüksək məşğulluq deməkdir.
Nəticədə kəndlərimiz Avropa kəndlərinə bənzər dəyişəcək və inkişaf edəcəkdir. Ölkənin demoqrafik xəritəsi/demoqrafik vəziyyəti köklü və pozitiv surətdə dəyişəcəkdir. Kənddə işsizliyin ləğv edilməsi, 100 il bundan öncə Azərbaycanda savadsızlığın ləğv edilməsi (Likbez) kimi tarixi əhəmiyyətə malik olacaqdır. Gənclərin iş və çörəkpulu dalınca Bakıya və başqa iri şəhərlərə axını səngiyəcəkdir.
Dövlət idxalı əvəz edə biləcək aqrar-sənaye və yüngül sənaye infrastrukturunun ağırlıq mərkəzini kənd yerlərinə keçirməklə, kənd təsərrüfatı və gündəlik istehlak məhsullarının bolluğuna nail olacaqdır. Məhsulların maya dəyəri aşağı düşəcəkdir, bu da həm daxili bazarda bol və ucuz məhsullar, həm də qonşu ölkələrə ixracın həcminin artması demək olacaqdır.
Və ən nəhayət, kənd təsərrüfatında məşğulluq indiki 3%-dən 50%-ə, bəlkə də daha çox yüksələ biləcəkdir. Ölkənin Ümumi Daxili Məhsulunun strukturunda neft və qaz istehsalı və ixracı get-gedə mövqelərini aqrar-sənaye və yüngül sənaye sahələrinin xeyrinə dəyişəcəkdir. Azərbaycan regionda bütün sahələrdə öz təhlükəsizliyini, əhalinin ən yüksək rifahını, iqtisadiyyatın və sosial sahələrin davamlı inkişafını təmin etmiş yeganə ölkəyə çevriləcəkdir."