Keçmiş xarici iqtisadi əlaqələr naziri Qüdrət Quliyev sentyabrın 25-də Qazaxıstanın Aktau şəhərində Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının 5-ci Enerji Konfransında iştirak və "Xəzər regionunda iqtisadi əməkdaşlığın perspektivləri" mövzusunda çıxış edib.
Həmin çıxışı Moderator.az eksklüziv olaraq oxuculara təqdim edir:
"01 Yanvar 2015-ci il tarixdən dünyanın iqtisadi və siyasi xəritəsində yeni bir beynəlxalq qurum öz səllahiyyətlərinə başlayacaqdır. Bu Belarusiyanın, Qazaxstanın və Rusiyanın birgə təsis etdikləri Avrasiya İqtisadi İttifaqıdır (Aİİ).
Gömrük İttifaqı və daha sonra Avrasiya
İqtisadi İttifaqı öz yaranma kökləri ilə
Köhnə Avropanın İkinci Dünya Savaşından sonra ayağa qalxması/ dirçəlişi tarixini
xatırladır.
O zaman, 1957-ci
ildə, Qərbi Avropanın altı dövləti (Qərbi Almaniya, Fransa, İtaliya, Hollandiya,
Belçika və Lüksemburq) Italiyanın paytaxtı Rimdə Ümumi Bazar təşkilatını təsis etdilər. Bir qədər sonra Ümumi Bazar Avropa İqtisadi Birliyinə çevrildi.
1993-cü ildən Avropa İqtisadi Birliyi Avropa Birliyinə (AB) çevrildi. Bu gün AB 28 dövləti birləşdirən, 300 milyon əhalisi olan və Dünyanın ümumi daxili məhsulunun 23%-ni
verən geosiyasi bir ittifaqdır.
Avrasiya
İqtisadi İttifaqının geosiyasi perspektivləri daha da
böyükdür. Bu İttifaq böyük coğrafi məkanına, hədsiz təbii ehtiyyatlarına və
humanitar potensialına əsaslanaraq Avropadakı sələfinin bənzəri olmaq və hətta
ondan da qüdrətli bir dünya gücünə çevrilmək iqtidarındadır.
Geostrateşi müstəvidə Aİİ-nın gələcək inkişafı onun Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) ilə münasibətlərini necə bacarıqla qura bilməsindən, bölgənin adı gedən təşkilatlara üzv olmayan dövlətləri ilə ikitərəfli və çoxtərəfli formatda əməkdaşlığı nə qədər səmərəli edə biləcəyindən çox asılı olacaqdır. Demokratik idarəçilik və əməkdaşlıq prinsiplərinə sadiq olmaq, tolerant və şəffaf münasibətlər qura bilmək, bölgə dövlətlərinin və digər xarici dövlətlərin geosiyasi maraqlarını nəzərə almağı bacarmaq inteqrasiya proseslərinin müvəffəqiyyətli irəliləyişini təmin edəcəkdir.
Keçən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq Xəzər
Dənizi bölgəsində iqtisadi və ticari əməkdaşlığın beynəlmiləlləşdirilməsi,
dünyanın transmilli şirkətlərinin bölgənin neft və qaz ehtiyyatlarının
istismarına və bölgüsünə cəlb edilməsi bölgədə inteqrasiya proseslərinə tamam fərqli
bir format vermiş oldu.
Nəticədə
xarici kapital bölgənin karbohidrogen ehtiyyatlarının istismar edilməsində möhkəm
mövqelərə sahib oldu. Xarici investisiyalar və yüksək texnologiyalar bölgənin
neft və qaz sənayesinin dirçəlməsində müstəsna bir rol oynamağa başladı. Regionda humanitar, sosial təkamülə təkan
verdi.
Hal-hazırda bölgə dövlətlərinin
iqtisadiyyatında xarici sərmayənin həcmləri çox möhtəşəm rəqəmlərlə hesablanır.
“Rosstat”ın
məlumatına görə 2013-cü ildə Rusiya Federasiyasının iqtisadiyyatına
qoyulan xarici sərmayənin ümumi həcmi
385 milyard ABŞ dolları təşkil
etmişdir və bu əvvəlki illə müqayisədə 10.1% yüksək olmuşdur. Azərbaycanın, Qazaxstanın və Türkmənistanın
iqtisadiyyatında bu rəqəm cəmdə 100
milyard ABŞ dolları həddini aşmışdır.
20
sentyabr 2014-cü il Azərbaycan beynəlxalq konsorsiumla “Cənub Qaz Dəhlizi” transmilli qaz kəmərinin
tikintisinə başlamaq haqqında müqaviləyə imza atdı. Bu hadisə bir daha bölgədə
iqtisadi əməkdaşlığın bundan sonra da transmilli formatda davam edəcəyinə dəlalət
edir.
Bütün bunlarla yanaşı, xarici kapitalın daha çox
karbohidrogen sənayesinə yönəlməsi bölgənin getdikcə xammal, neft və qaz
ixracatçısı statusunu möhkəmləndirməyə xidmət edir. Və belə bir durum müsbət
perspektiv kimi qəbul edilə bilməz.
Bu səbəbdən xarici investisiyaların
diversifikasiya edilməsi, onların ağırlıq mərkəzinin sənayenin müxtəlif qeyri
neft və qaz sahələrinə, tətbiqi elmin, yüksək texnologiyaların inkişafına yönəldilməsi
tələbatı aktual olaraq hələ də qalmaqdadır.
Dünyanın qlobal ərzaq problemləri ilə üzləşdiyi
bir dövürdə xarici investisiyaların və neft gəlirlərinin regionun kənd təsərrüfatı
və aqrar sənaye sektorunun yenidən qurulmasına və inkişafına yönəldilməsi
strateji məna kəsb edir.
Lazımınca ölçülüb-biçilmiş liberal ticarət rejimi yaratmaqla, qısa
müddətdə Türkiyə, İran, Çin, Avropa və
Latın Amerikasında kənd təsərrüfatı məhsulları yetişdirilməsində
və ərzaq malları istehsalında yer tapmış ən müasir texnologiyaları Xəzər bölgəsinə
və bütövlükdə Avrasiya regionuna transfer etmək mümkündür.
Azərbaycan
Respublikası son illərdə bu sahədə sanballı nailiyyətlər əldə
edə bilmişdir. Bu təcrübənin region ölkələrində tətbiq edilməsi yaxşı nəticələr
verə bilərdi.
Tam avtomatlaşdırılmış və yüksək texnoloji xətlərlə
təmin edilmiş müasir istilikxanalarda (səralarda) bütün il boyu yüksək və
keyfiyyətli məhsul götürmək mümkündür.
Müasir Türkiyədə belə səralar yüz min hektara
yaxın sahələri əhatə edir və maya dəyəri yüksək olmayan meyvə və tərəvəzin
yetişdirilməsinə xidmət edir. Səraların hesabına Türkiyə hər il 12 milyon ton pomidor istehsal edir və
bu göstəriciyə görə dünyada ikinci yerdədir. Yüksək texnologiyaların tətbiqi il
boyu hər hektardan 200-300 ton tərəvəz məhsulları götürməyə imkan verir.
Yeni və yüksək məhsuldarlığı təmin edən
texnologiyaların tətbiq edilməsi kənd
bölgələrinin demoqrafik mənzərəsini də xeyli yaxşılaşdıra bilər. Kənd əhalisini
torpağa bağlayar, işsizliyin və əhalinin şəhərə axınının qarşısını almış olardı.
Xəzəryanı ölkələr arasında kooperasiya və ticarət xeyli artmış olardı. Əhalinin
ərzaq təhlükəsizliyi üçün möhkəm zəmanət yaranardı. Nəticədə, region ərzaq
malları idxalatçısından, ərzaq mallarının ixracatçısına çevrilə bilərdi.
Xəzər hövzəsi ölkələri öz coğrafi mövqeyinə, təbii
və iqlim şəraitinə görə turizmin və sanator-kurort istirahət ocaqlarının
yaradılması və inkişaf etdirilməsi üçün çox əlverişlidir. Son zamanlar Xəzəryanı ölkələrdə bu sahədə görülən işlər daha yaxşı ümidlər yaradır.
Xəzər sahillərində müasir turizm şəhərlərinin və infrastrukturunun yaradılması davamlı iqtisadi-sosial inkişaf baxımından, qeyri neft və qaz sahələrinin inkişafı baxımından çox önəmli bir məsələ olaraq gündəmdə qalır. Yeni turist şəhərləri həm yeni iş yerləri və işsizliyin azaldılması, həm xarici turizm hesabına valyuta daxilolmalarının nəzərəçarpaçaq dərəcədə artması, həm də ÜDM strukturunda qeyri-neft sektorunun payının yüksəlməsi demək olacaqdır.
Hazırda Xəzəryanı ölkələrin hamısında ÜDM 50%-dən çoxu neft və qaz ixracının payına düşür.
Sahilboyu
turizm şəhərlərinin yaradılmasında Xüsusi Sərbəst Bölgələrin bir təsirli texnologiya kimi tətbiq edilməsi
səmərəli olardı. Turizm yerli özəl və xarici sərmayə hesabına, dövlət büdcəsinə
yük olmadan inkişaf edə bilərdi.
Ümumiyyətlə, Xəzər regionu ölkələrinin gələcək
davamlı inkişafında Xüsusi sərbəst
iqtisadi bölgələrin rolu əvəzedilməzdir. Belə sərbəst bölgələr logistika mərkəzlərinin,
mal və nəqliyyat terminallarının infrastrukturunun inşası və inkişafına, regional əməkdaşlığın sürətlənməsinə
və möhkəmlənməsinə sanballı töhfə verə bilər.
Regional əməkdaşlığın
sürətləndirilməsində və möhkəmləndirilməsində Xəzər Əmtəə Birjasının yaradılması da
böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əmtəə birjasını Avrasiya
İttifaqı və Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı çərçivəsində yaratmaq xeyli səmərəli
olardı. Xəzər Əmtəə Birjasına beynəlxalq status
verməklə, Rubl və Yuani ilə
birlikdə Xəzəryanı ölkələrin valyutaları ilə birbaşa mübadilə aparılması təmin
edilərdi.
Xəzər regionunun dünyanın transmilli nəqliyyat
dəhlizi olaraq yeri və rolu öz əhəmiyyətini hələ də saxlamaqdadır. “Qədim İpək Yolu” proqramı çərçivəsində
görülmüş tarixi işlər göz qabağındadır. Amma davamlı inkişaf üçün mövcud olan
ehtiyyatlar daha da çoxdur.
Xəzər regionu ölkələrinə malların vı xidmətlərin
hərəkətini təmin etmək və artırmaq üçün yeni alternativ nəqliyyat dəhlizləri
lazımdır. Belə dəhlizlər həm də gələcəkdə baş verə biləcək hər-hansı geosiyasi
risklərdən sığortalanmaq naminə çox vacibdir.
Belə nəqliyyat dəhlizlərindən biri Şimal-Cənub Dəmir Yolu Dəhlizi
olmalıdır. Uzunluğu 5 min km olan bu
nəqliyyat dəhlizi Rusiya, Azərbaycan və
İran ərazilərindən keçərək Baltikanı
Fars Körfəzi ilə birləşdirməlidir.
Bakı-Tbilisi-Kars
dəmir yolu xətti ilə birləşəcək bu dəhliz Avropadan Asiyaya, Yaxın və Orta Şərqə, hətta
Hind-Çinə kimə və əks istiqamətdə malların və xidmətlərin həcmini və səviyyəsini
xeyli yüksəltməyə qadir olacaqdır. Yaddan çıxarmamalıyıq ki, hələ Sovet
İttifaqı dövründə bu dəhliz qeyd olunan istiqamətdə daşınan yüklərin 60%-ni təmin edə bilirdi!
Regional nəqliyyat dəhlizlərini tamamlayacaq
daha bir layihə də gündəmə gəlməlidir.
Xəzər Dənizinin
altından keçən Azərbaycan və Türkmənistan sahillərini birləşdirən, uzunluğu
325 km olan Trans Xəzər Tuneli
dünyanın nəqliyyat xəritəsində əvəzi olmayan unikal bir hadisəyə çevriləcəkdir.
Trans Xəzər
Tuneli hər il milyardlarla gəlir verə biləcək, bölgənin
iqtisadi və sosial mənzərəsini xeyli yüksəldəcək bir layihədir. Bu layihə yalnız beş Xəzəryanı dövlətin birgə
iradəsi, müştərək imkanları və istismarı
sayəsində müvəffəqiyyətlə həyata vəsiqə ala bilər.
Trans Xəzər Tuneli həm də Xəzər regionu ölkələrinin
iqtisadi və geostrateji maraqlarına cavab verən, bölgədə kollektiv təhlükəsizliyi,
sülhü və əməkdaşlığı təmin edə biləcək tarixi bir layihə olacaqdır.
Bu layihə nağıl və ya fantastikaya bənzəsə belə,
dünya təcrübəsində analoqu olan bir hadisədir. Kontinental Avropanı Böyük Britaniya ilə birləşdirən və uzunluğu 51
km olan La-Manş Tuneli, İstanbulun
Bosforda Asiya və Avropa qoltuqlarını birləşdirən və uzunluğu 13.6 km olan Marmaray Tuneli artıq dünya təcrübəsinə
çevrilmişlər.
Trans Xəzər Tuneli bölgənin və dünyanın ekoloji problemlərinin çözülməsi baxımından da
böyük əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Yalnız elektrik və alternativ enerji ilə
çalışacaq bu tunel Xəzər Dənizi ilə gəmi və bərə nəqliyyatı ilə karbohidrogen
daşınmalarına, dənizin yanacaqla çirklənməsinə son qoyacaqdır. Xəzərin fauna və
florasının qorunmasında misilsiz imkanlar yaranacaqdır.
Xəzər regionu ölkələrinin gələcək inkişafı, Xəzərdə
inteqrasiya proseslərinin keyfiyyətcə yeni və münbit mərhələyə qalxması xeyli dərəcədə
Xəzəryanı ölkələrin siyasi rəhbərlərinin mövqeyindən, onların uzaqgörən siyasi
iradəsindən asılıdır.
Xəzəryanı
beş dövlətin xalqları ölkələri arasında mümkün ola biləcək əməkdaşlığı yalnız
alqışlayacaqlar.
Xəzər əməkdaşlıq və inteqrasiya üçün daim açıq
bir bölgə olmalıdır.
Xəzəryanı ölkələrin sülh, dostluq, əməkdaşlıq
və inteqrasiya məsələlərində fəth edəcəkləri zirvələr isə yetərincədir.