Keçmiş xarici iqtisadi əlaqələr naziri Qüdrət Quliyev son zamanlar gündəmdən düşməyən məsələyə- Azərbaycan Avrasiya İttifaqına qoşulmalıdırmı, ondan imtina etməlidirmi dilemmasına aydınlıq gətirməyə çalışıb...

Uzun zamandır Avrasiya Gömrük Birliyinin və Avrasiya İttifaqının yaranması ilə bağlı söz-söhbətlər, hətta dedi-qodu səngimək bilmir. Yeni işıq üzü görməkdə olan bu təşkilatlara hərə bir don geyindirir.  Amma kimsə postsovet məkanında dirçəlməyə başlayan bu təşkilatlanmanın yeni olduğu qədər, köhnə və tarixi olduğunun fərqində deyil... 

Məsələ burasındadır ki, yeni yaranmaqda olan Avrasiya İttifaqı XX əsrin ortalarında meydana gəlmiş Ümumi Bazar və Avropa İqtisadi Birliyi kimi tanınan beynəlxalq əməkdaşlıq təşkilatlarının sələfi olmaq ərəfəsindədir. Bu həmin Ümumi Bazar və Avropa İqtisadi Birliyi idi ki, illər keçdikdən sonra müasir Avropa Birliyinə çevrilmiş oldu. 

 

Ümumi Bazar(ÜB) Avropada malların, işlərin və xidmətlərin sərbəst hərəkətinə zəmanət verən bir təşkilat kimi həyata vəsiqə almışdı. ÜB yaradılması haqqında əsas saziş 1957-ci ildə Avropanın altı ölkəsi (Qərbi Almaniya, Fransa, İtaliya, Hollandiya, Belçika və Lüksemburq) tərəfindən Rimdə imzalanmışdı. 

 Nə qədər qəribə olsa da, Ümumi Bazarın yaradılması haqqında sazişin meydana gəlməsinin səbəbkarı Avropa Kömür və Polad İttifaqının komersiya fəaliyyəti və müsbət təcrübəsi idi. 

O dövrün kömür və poladı Avropa üçün indinin karbohidrogen məhsulları qədər strateji bir məsələ idi.

 ÜB üzv dövlətlər arasında inteqrasiya proseslərini əvvələr misli görünməmiş dərəcədə gücləndirmiş oldu və bu proseslər sonradan Avropa İqtisadi Birliyinin, daha sonra 1992-1993 illərdə Avropa Birliyinin  yaradılmasına gətirib çıxardı.

Post sovet məkanında  Avrasiya İttifaqının (Aİ) yaradılması da yüz illərlə bu məkanda tarixi qonşuluğu, sıx iqtisadi və sosial münasibətləri  olmuş  gənc suveren dövlətlər arasında inteqrasiya proseslərinə təkan verə biləcək qədər aktual olan bir məsələdir.

Başlanğıcda hər şey çətin və əlçatmaz olur. Avrasiya İttifaqının yaradılması ətrafında mövcud olan gərgin prosesləri, KİV -lərdə dərc olunan qərəzli fikirləri mənfi hal kimi qəbul etmək doğru olmazdı. Əksinə, bütün bunlar Aİ ətrafında gedən proseslərin əhəmiyyətinə və sağlam əsaslı başlanğıca dəlalət edir.

Hətta QR Prezidenti Nursultan Nazarbayevin (hətta çıxışının konteksti xarıcındə belə) səsləndirilmiş olan “Qazaxstan öz suverenliyi üçün təhlükə hiss etsə, o zaman biz Avrasiya İttifaqından çıxmağa qərar vermək hüququnu özümüzdə saxlayırıq” kimi fikirlərini də mənfi deyil müsbət hal kimi qəbul etmək doğru olardı. Bu faktın özü Aİ ”“da cərəyan edən bərabər hüquqlara, demokratiya və şəffaflığa bir nümunə ola bilər.

Azərbaycanda Aİ-na münasibət birmənalı deyil. Əgər KİV materiallarına-rəylərinə istinad etməli olsaq, Azərbaycanda ictimai rəyin daha çox ölkənin müstəqil, ittifaqsız inkişafına üstünlük verdiyini, həm də Qərblə inteqrasiyaya meylliliyin daha güclü olduğunu görərik.

 

Amma yaddan çıxarmaq olmaz ki, KİV ictimai rəy dediyimiz aysberqin yalnız görünən hissəsidir.

Rusiyada, Qazaxıstanda, Belarusda, Ukraynada və başqa ölkələrdə yaşayan, iqtisadi və ticari fəaliyyətlə məşqul olan milyonlarla azərbaycanlıların və onların ailə üzvlərinin arasında sosial sorğu aparılsaydı, mənzərə tamam başqa şəkil alardı.  

Avrasiya İttifaqı ilə bağlı ictimai rəyə mənfi təsir göstərmiş amillərdən biri də Rusiya ilə Ukrayna arasında meydana gəlmiş münaqişə oldu. Bu münaqişə yəqin ki, rəsmi Bakını Aİ ilə bağlı ciddi düşünməyə sövq etmiş oldu.

ABŞ və Avropa Birliyi Ukrayna hadisələrində Rusiyaya sanballı bir badalaq gəldilər. Bu elə bir badalaq oldu ki, Ermənistan istisna olmaqla, Zaqafqaziya və Orta Asiya respublikaları ilə münasibətlərində Rusiya üçün izsiz ötüşməyəcəkdir.

Bütün bunlarla belə, Köhnə Avropa öz indiki hüdudlarında 300 milyonluq əhalisi və dünyanın ümumi daxili məhsulunun (ÜDM) 23%-nə sahib olaraq kifayət qədər qənaətbəxş görünür.  

Avropa qədər əhalisi olan,  Şərqdə, Qafqazlarda və Orta Asiyada yerləşən post sovet ölkələrinə gəldikdə isə, onlar malik olduqları təbii ehtiyyatlar baxımından Avropa Birliyi ölkələrindən dəfələrlə zəngin olsalar da, dünya ÜDM  yalnız 15% vermək gücündədirlər. Post sovetlərin ÜDM strukturunda əsas yeri əvvələr olduğu kimi yenə də neft ”“qaz və digər xammal resurslarının  ixracı tutur.

Bu da bizim ana həqiqətimiz! Bu həmin həqiqətdir ki, nəinki Azərbaycanı, post sovet məkanında yerləşən digər ölkələri də Avrasiya İttifaqı ilə bağlı ritorik bir sual qarşısında qoyur “olmaq, ya olmamaq?!”. 

 Azərbaycan Respublikasına (AR) Avrasiya İttifaqında üzvlük lazımdırmı? Bu Azərbaycanın suverenliyi və iqtisadi müstəqilliyi üçün təhlükə mənbəyi ola bilərmi? Aİ-də üzvlük AR-nın strateji müttəfiqləri saydığı ABŞ və AB ilə münasibətlərinə xələl gətirə bilərmi?

Fransuz Şarl Moris Toleyran deyirdi ki, “ən yaxşı casus ”“ məntiqdir”. Əgər məntiqin minbərindən bu gün dünyada baş verənlərə nəzər salsaq və ya ən yeni tarixə ekskursiya etsək, onda haqqında danışılan mövzu  ilə bağlı izaha ehtiyac qalmayacaqdır.

Fikir verin,  Birinci və İkinci Dünya Savaşlarında düşmən səngərlərdə bir-birinə qarşı savaşan Almaniya, Fransa, İtaliya, Hollandiya, Belçika birdən-birə necə oldu ki düşmənçiliklərini unutdular və indiki Avropa Birliyinin anası sayılan Ümumi Bazarda vahid bir ittifaqda birləşdilər?

2014 ”“cü ilin yazında Parisdə fransuz və alman xalqlarının həmrəyliyi və dostluğu şərəfinə ucaldılacaq nəhəng monumentin təməl daşının qoyulmasını necə qiymətləndirmək olar? Bu cür jest fransızların nəyinə gərək idi? Məgər onlar İkinci Dünya Savaşı illərində alman faşistlərinin vəhşiliklərini, fransız şəhərlərini, kəndlərini necə viran qoyduqlarını və fransızları necə qətlə yetirdiklərini belə tez unutdular? Əlbəttdə ki unutmayıblar və unutmayacaqlar.

Məsələ milli maraqlardan, iqtisadi və enerji təhlükəsizliyindən gedəndə, Qədim Avropa müttəfiqləri ilə birlikdə daima vahid geopolitik platformadan ustaliqla çıxış etməyi bacarır. 

Xəzər regionunda, Yaxın və Orta Şərqdə, Afrikada AB dövlətlərinin əməkdşlıq prizmasından hadisələrə qiymət vesrsək, doğrudan da güclü geosiyasi və strateji bir ittifaq gözümüz önündə canlanır. 

Hadisələrin gedişi onu göstərir ki, Qərb Azərbaycanın Avrasiya İttifaqında mümkün üzvülüyünə qısqanc münasibət sərgiləməkdədir. Belə qısqanc münasibətdən Qazaxıstan da yan keçməyibdir.  Bunun bir səbəbi odur ki, ABŞ və AB  nəhəng enerji projeləri ilə bağlanmış olduqları post sovet ölkələrini hər hansı bir iqtisadi, regional ittifaqda deyil, daim öz yanlarında görməyə üstünlük verirlər. İkinci bir səbəb isə Rusiya Federasiyası ilə bağlıdır. Qərbin planlarında Rusiyanın post sovet məkanında yeni ittifaq yaratması qəbul olunmaz bir aksioma kimi görünür. 

Bununla belə, əgər Azərbaycan Avrasiya İttifaqına üzv olmaq qərarı verərsə, Qərbin bu faktı udmaqdan başqa çarəsi qalmayacaqdır. Avrasiya İttifaqının tam hüquqlu üzvü olan Qazaxstanın timsalında olduğu kimi.

Qərb enerji daşıyıcılarının böyük strateji və alternativ nəqliyyat dəhlizinə çevrilmiş Azərbaycandan vaz keçə bilərmi?! Bu dəhlizdən vaz keçməyin Gürcüstan və Avropanın Qara Dəniz hövzəsi ölkələri üçün nə kimi ağır iqtisadi və sosial fəsadlar verəcəyi hamıya gözəl bəllidir.

Məntiqin o biri üzünə nəzər salaq. ABŞ və AB islam dövlətləri ilə əməkdaşlıq və ticarət etməyi, bununla bərabər dünyada “islam fundamentalizminə” qarşı mübarizə aparmağı , həm də İsrailin qüdrətli müttəfiqi olmağı bacarır. Onların dostları və müttəfiqləri sırasında həm Səudiyyə Ərəbistanı, həm də İsrail vardır. Bunlar Yaxın Şərqin dini, dünyagörüşü, geosiyasi mövqeyinə görə bir-birinə zid olan iki fərqli dövlətləridirlər. 

Belədirsə, o zaman Azərbaycan və Orta Asiya ölkələrinin də, siyasi quruluşlarından asılı olmayaraq Qərb və Şərq, Şimal və Cənub qonşuları ilə hərtərəfli iqtisadi və ya siyasi ittifaqlar yaratmasında qəbahət axtarmağa dəyməz.

 Avrasiya İttifaqının meydana gəlmə səbəblərinin məntiqi, siyasi və tarixi köklərini elə yuxarıda sadalanan misallarda və suallarda tapmaq çətin deyildir.  

Bir şey aydındır ki, Avrasiya İttifaqı həm köhnə, həm də yeni olan, tarixin sınağından keçmiş Ümumi Bazar və Avropa İqtisadi Birliyinə bənzər mötəbər beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıq təşkilatı olmaq iddiasındadır. 

Avrasiya İttifaqını keçmiş SSRİ-nin bərpası kimi qələmə vermək doğru deyildir. Çünki, müasir dünyanın görünən və görünməyən geosiyasi oyun qaydaları, Avrasiya İttifaqına üzv olacaq dövlətlərin dünya birliyi tərəfindən qəbul edilmiş suverenlik statusları vardır. 

Avrasiya İttifaqının gələcəkdə həm iqtisadi, həm sosial baxımdan, həm də demokratiya və insan haqlarının aliliyi baxımından qüdrətli bir dünya gücünə çevrilməsi perspektivləri daha real sayıla bilər.

Avropa yarım əsr öncə Ümumi Bazarda və Avropa İqtisadi Birliyində birləşərək İkinci Dünya Savaşının çöküntülərindən çıxdı/ucaldı və dünyanın 28 millətini özündə birləşdirən güdrətli dünya gücünə çevrildi.

30 il bundan öncə nəinki keçmiş sovet respublikaları, hətta Avropa İqtisadi Birliyi belə Çin Xalq Respublikasının seçdiyi iqtisadi inkişaf modelini seçə bilərdilər. Amma bunu başarmadılar. Çin başardı və dünyanın super gücünə çevrildi.

İndi tarix yeni bir imkan, yeni bir yol sərgiləməkdədir. Avrasiya İttifaqı postsovet məkanı ölkələri və onların qonşuları üçün gələcəyə gedən böyük yoldur. Yolu gedə bilənlər fəth edirlər.