Azərbaycanın eks-prezidenti Ayaz Mütəllibov Moderator.az saytına eksklüziv müsahibə verib. Rusdilli oxucuların marağını nəzərə alaraq müsahibənin həm də rus versiyasını təqdim edirik.
Putin Ermənistanda əslində təəccüb doğurmayacaq bir açıqlama ilə çıxış edib ki, biz heç vaxt Zaqafqaziyadan çıxıb getməyə hazırlaşmamışıq. Bu bəyanat hər üç Cənubi Qafqaz respublikasını təhdid etmək deyilmi?
Hər şeydən əvvəl, bu daha çox strateji cəhətdən əhəmiyyətli bir regionda Rusiyanın öz təhlükəsizliyi naminə maraqlarını qorumaq niyyəti barədə xatırlatmadır. Bu nəinki üç Zaqafqaziya respublikalarına, həmçinin Rusiyanın onun ənənəvi təsir dairəsində saxladığı bu bölgədən sıxışdırılıb çıxarılması niyyətlərini gizlətməyən Qərbə də ünvanlanıb. Putinin sözlərinə müxtəlif cür yanaşmaq olar, ancaq bu tarixi mərhələdə təzyiqlə Rusiyanı öz milli maraqlarını dəyişməyə vadar etməyə çətin ki, kiminsə gücü çata. Etiraf etməliyik ki, siyasətçilərin söylədikləri ilə üstüörtülü niyyətləri arasında böyük fərq olur və bunu həmişə nəzərə almalıyıq. Bu halda V.Putin diplomatik etiketi istisna edib və Cənubi Qafqaz regionunda öz ölkəsinin maraqlarına açıq münasibət bildirib. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, müstəqil dövlətlər olmasına baxmayaraq, Cənubi Qafqazda və Rusiya ərazisində yerləşən Şimali Qafqazda yaranan vəziyyəti Rusiyada həmişə birləşmiş damarlar kontekstində nəzərdən keçirirlər.
Azərbaycan hakimiyyətində sanki Türkiyədəki Ərdoğan höküməti kimi bir yanlış anlam var ki, Avropa bizə daha çox möhtacdır, nəinki biz Avropaya. Bu düşüncələri şərh etməyinizi xahiş edirik.
Mən hesab etmirəm ki, bu fikirlərin real əsası var. Son illərdə Azərbaycanın xarici siyasətinin Avropa istiqamətində böyük işlər həyata keçirilib və əminəm ki, bu istiqamət bundan sonra da real məzmunla zənginləşəcək. Azərbaycan rəhbərliyi Avropa Şurasının tərkibində aparıcı Avropa ölkələri ilə ikitərəfli münasibətlərin qurulmasının bütün vacibliyini dərk edir. Belə bir anlam var ki, bizim Avropaya olan münasibətimiz bundan sonra da xarici siyasətimizin prioritet istiqamətlərindən biri olmalıdır. Avropa dəyərlərinə sadiqlik insan fəaliyyətinin bütün sahələrində, xüsusilə mədəniyyətdə təzahür etməlidir. Buna əsas verən odur ki, Azərbaycan cəmiyyəti Avropa mədəniyyətinə çoxdan uyğunlaşmışdır. Bu, avropalıların Heydər Əliyev Fondunun xüsusilə Avropa ölkələrində böyük təbliğat fəaliyyətinə olan münasibətində özünü göstərir. Fond ölkənin XİN-nin Avropa istiqamətindəki fəaliyyətinə bir növ dayaq olur və konkret fəaliyyətlə ona köməklik göstərir. Ona görə də “Avropa bizə daha çox möhtacdır, nəinki biz Avropaya” düşüncəsi bizim maraqlarımıza cavab verə bilməz. Mən başa düşürəm ki, bütün bunlar Avropa demokratik institutlarının diqqətində olan mövcud problemlərə görə ölkəmizin ünvanına olan tənqidi fikirlərə müəyyən dərəcədə olan reaksiyadır. Lakin Avropada Azərbaycanın tərəfdarları da az deyil. Ona görə də onun ayrı-ayrı nümayəndələrinin fikirlərini nəzərə alaraq özümüzü kənara çəkməməliyik.
Azərbaycanın Avropa İttifaqı ilə nəzərdə tutulan assosasiya sazişini imzalamaqdan imtina etməsi Qərbdə antiAzərbaycan ovqatının güclənməsinə təkan verə bilərmi?
Kim Qərbdə müəyyən məqsədlə geosiyasi konstruksiyaların formalaşması ilə məşğul olur (məqsəd olmadan orada heç bir iş görülmür), əlbəttə ki, məyus olmalıdır. Amma bu bizi narahat etməməlidir. Əgər Şərqi Avropa ölkələri Assosiasiyasının yaradıcıları altruizm niyyətində deyil, öz maraqları naminə hərəkət edirlərsə, belə olan halda onun tərkibinə daxil olanlara da öz maraqlarını hesablamaq gərəkdir. Bu əhəmiyyətsiz məsələ deyil. Məsələ bundadır ki, Azərbaycan bu vəziyyətdə konkret nələri qazanır və nəyi itirə bilər. Əlbəttə ki, söhbət ilk növbədə iqtisadiyyatdan gedir. Əgər Assosiasiyaya daxil olmaq istehsalın və kənd təsərrüfatı xammalının emalı həcminin azalmasına səbəb olacaqsa, bəs bu itkilərin yeri nə ilə doldurulacaq və işçilər, fermerlər nə işlə məşğul olacaqlar? Onlar öz məhsullarını harada satmalı olacaqlar? Prinsipcə, Azərbaycan özünü təmin edən ölkədir. Bu gün onun bu xüsusiyyəti onun karbohidrogen ehtiyatları sayəsində təmin olunur. Neft və qaz ilə hər şey aydındır. Bu resurslar onlar üçün mövcud olan standartlara uyğundur. Yəni neft və qaz bazarında onların satışını həyata keçirməyə heç nə mane olmur. Yalnız onu əlavə edə bilərəm ki, Azərbaycan iqtisadiyyatın bu sektorunda neft və qaz sahəsi ilə əlaqəli sahələri ”“ neft emalı, neft kimyası, kimya polimerləri və dünyada neft və qazdan istehsal olunan bütün məhsullar üzrə ixtisaslaşdırılmış digər istehsal sahələrini yenidən strukturlaşdırmaq lazımdır. Bu, karbohidrogen ehtiyatlarından istifadənin səmərəliliyini artıracaq. Bunu ona görə etmək lazımdır ki, gələcəkdə hasil edilən neft və qazın həcminin aşağı düşməsindən ölkə iqtisadiyyatına dəyən ziyandan qaçmaq mümkün olsun. Ölkənin aqrar-sənaye kompleksində avro standartların tətbiqi böyük yatırımlar tələb edir. Bəs pulu haradan əldə etməliyik? Neft Fondundan? Bu nə dərəcədə səmərəlidir? Əlbəttə, Avropa Birliyinə daxil olmaq kifayət qədər nüfuzludur. Lakin ölkə iqtisadiyyatı bundan nə qazanacaq? Buna görə Azərbaycandan incimək lazım deyil. Yetər ki, neft və qaz xətlərinin vaxtilə inşası sayəsində o təbii sərvətləri ilə bölüşür. Bu xətt gələcəkdə də inkişaf edəcək. İndikindən fərqli olaraq, Avropa ölkələri bunun müqabilində praktik baxımdan daha geniş spektrdə investisiya qoyuluşunu artıra bilərdi. Bu, ölkə iqtisadiyyatının Avropa standartına keçidi üçün şərait yaradılmasına kömək edərdi. Əks halda iş gözlənilməz çətinliklərlə nəticələnə bilər.
Rusiyada yaşayan azərbaycanlılara qarşı birdən-birə belə bir miqyasda təzyiqlərin başlanmasını Siz nə ilə izah edərdiniz?
İttifaqın dağılması nəticəsində respublikalar arasında iqtisadi əlaqələr pozulduqda insanları müxtəlif ölkələrə üz tutmağa məcbur edən kütləvi işsizlik baş verdi. Azərbaycandan gedənlərin çoxu Rusiyada yerləşib. O vaxtdan bəri onların sayı illər keçdikcə ondan ötrü artmışdı ki, Azərbaycan diasporunun timsalında siyasi xarakter amili möhkəmlənmişdi. Eyni zamanda Azərbaycan-Rusiya münasibətlərində də təbii ki, Azərbaycanın xeyrinə bu amilin əhəmiyyəti artmışdı. Vurğulamaq istəyirəm ki, Rusiyada, xüsusilə Moskvada, bütövlükdə əmək miqrantları, xüsusilə də azərbaycanlılar haqqında mənfi rəy tədricən artırdı. Yerli səviyyədə bu fikir genişləndi ki, əmək miqrantları Rusiyaya yığılır, rusların iş yerlərini əllərindən alır və onların hesabına zənginləşirlər. Əslində isə əmək miqrantları, bir qayda olaraq rusların görmək istəmədiyi işlərə yiyələnirdilər. Bu ağır əmək şərtləri ilə insan əməyinin istifadə sahələri, eyni zamanda Rusiyada bu gün və yaxın gələcəkdə də kifayət qədər gərgin olaraq qalacaq demoqrafik vəziyyətdəki qüsurları kompensasiya edirdi. Əgər 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanın öz vətəndaşlarını işlə təmin etmək imkanları yox idisə və hakimiyyət işləməyə gedənlərin həm özünü, həm də qohumlarını saxlamağı ilə kifayətlənirdisə, indi tədricən düşünmək lazımdır ki, elə bir vəziyyət yarana bilər ki, Azərbaycandan olan əmək miqrantları ölkə rəhbərliyi üçün siyasi təzyiq vasitəsinə çevrilə bilər. Ona görə də hesab etmək olmaz ki, Rusiyada azərbaycanlılara münasibət mənfiyə doğru gözlənilmədən dəyişib. Konkret olaraq, söhbət Rusiya rəhbərliyinin postsovet məkanında Rusiyanın başladığı inteqrasiya proseslərində Azərbaycanı görmək istəməsindən gedir.
Uzun illər Moskvada yaşamısınız, dövlət siyasəti bəllidir, bəs Rusiya elitası bir millət olaraq ermənilərə daha çox simpatiya bəsləyir, yoxsa azərbaycanlılara?
Əslində bu gün Rusiyanın Ermənistana olan münasibəti Azərbaycana nisbətən daha üstündür. Burada yeni heç bir şey yoxdur. Rusiya və Ermənistan münasibətləri qədimdir və bununla fərqlənir ki, ermənilər bütün dövrlərdə öz maraqları naminə Rusiya imperiyasının qüdrətindən istifadə etməyə çalışmışlar. Bu zaman onlar, necə deyərlər, bu işi görməyə tənbəllik etmirdilər və uğurlar qazanırdılar. Onların münasibətlərinə müəyyən dərəcədə din müsbət təsir göstərirdi. Nə deyirsən de, ermənilər dini amildən həm keçmiş əsrlərdə, həm də indi məharətlə istifadə etmişlər. Özü də təkcə Rusiyada deyil, digər xristian dininə etiqad edən dövlətlərdə də bu baş verir. Bu xristian birliyindən ən çox biz azərbaycanlılar XIX-XXI əsrlərdə zərər çəkmişik. Azərbaycanlıların ənənəvi yaşayış ərazisində kifayət qədər ermənilərin yerləşdirilməsini buna misal göstərmək olar. Əslində, XX əsrin əvvəlində sovet hakimiyyəti tərəfindən Azərbaycan torpaqlarında erməni dövləti yaradılıb. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, birinci dünya müharibəsi ərəfəsində rus-türk hərbi münaqişəsi zamanı Türkiyənin Şərqi Anadolu ərazisində erməni muxtariyyəti yaratmaq cəhdi baş tutmayanda, XX əsrin əvvəllərində yerli əhalisi azərbaycanlılar olan ərazilərdə erməni dövləti yaradıldı. Amma bu artıq çoxdan tarixə çevrilib. Tarixi təcrübədən istifadə edərək bu gün qarşıda duran vəzifələr barədə düşünmək lazımdır. Fürsətdən istifadə edərək oxuculara onu xatırladım ki, Azərbaycan-Ermənistan qarşıdurması tarixində ilk dəfə olaraq M.Qorbaçov tərəfindən Dağlıq Qarabağ və onun ətraf rayonlarında qanunsuz hərbiləşdirilmiş dəstələrin tərksilah edilməsi və pasport rejiminin yoxlanılması haqqında onun elə öz fərmanının diplomatiya yolu ilə reallaşdırmasına nail ola bildik. Nəzərdə tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində erməni əhalisi ilə birlikdə 24 kənd yaraqlılardan azad edildi. Şaumyan kənd rayonunun adı dəyişdirildi. Erməni əhalisi olan yüksəklik kəndi Çaykənd azad olundu və bu gün orada Ermənistandan qaçqın düşmüş azərbaycanlılar yaşayır. Yeri gəlmişkən, ermənilər SSRİ-nin birinci və sonuncu prezidentinin belə bir sanksiya verməsinə, əməliyyat həyata keçirilməsinə təəccüblənmişdilər. Ona görə də demək olar ki, bu hamı üçün bir olan Allahın iradəsi sayəsində mümkün olmuşdur. Sadəcə, Rusiya ilə işləmək lazımdır. Daha şikayət etməməliyik ki, o ermənilərə daha yaxşı münasibət bəsləyir, nəinki biz azərbaycanlılara.
20 noyabr terrorunun ildönümündə professor Rafiq Əliyevin saytımıza bir açıqlaması vardı ki, bu qəza baş verməsəydi, Azərbaycanın inkişaf vektoru indikindən fərqli olardı. Siz bir az da dəqiqləşdirə bilərsinizmi, o vaxtkı komandanızla Qarabağı işğaldan azad etmək həmin dövrün geopolitik şərtləri daxilində mümkün idimi?
Bəli, biz Qarabağ probleminin həllinə məhz ona görə yaxın idik ki, 1991-ci ilin aprel”“iyun aylarında Dağlıq Qarabağ və ona bitişik olan Şaumyan kənd rayonunun demilitarizasiyasını həyata keçirmişdik. Münaqişə dövründə ilk dəfə olaraq, qarşıdurmanı dayandırmaq və münaqişəni sülhlə qurtarmaq üçün 1991-ci ilin iyulunda Bakıya mənimlə görüşə Xankəndidən beş nəfər gəlmişdi. Şərtləşmişdik ki, onlar Ermənistan prezidenti ilə də danışacaqlar və sonra biz müvafiq sənəd tərtib edərək onu imzalayacağıq. Bizə niyyətimizin gerçəkləşməsi qismət deyilmiş, FHDK prosesə mane oldu. Məlumdur ki, 1991-ci ilin avqust ayından etibarən 1991-ci ilin dekabrında SSRİ-nin dağılmasına gətirib çıxaran mərkəzdənqaçma meylləri gücləndi. 1991-ci il dekabrın 8-də Belovejskaya meşəsində üç slavyan respublikası - Rusiya Federasiyası, Belorus və Ukrayna SSRİ-nin yaradılması haqqında 1922-ci il tarixli aktı ləğv edərək eyni vaxtda Müstəqil Dövlətlər Birliyinin yaradılması haqqında (MDB) qərarı elan etdilər. Biz ikinci dəfə Xocalının, erməni yaraqlıların işğal etdikləri digər Azərbaycan kəndlərinin geri alınmasının iki addımlığında idik. Bundan başqa biz Dağlıq Qarabağı sülhə məcbur edə və münaqişəni sülh sazişi ilə başa vura bilərdik. Bu əməliyyatı Azərbaycanı sonradan tərk edəcək 23-cü motoatıcı diviziya ilə birgə 1992-ci il martın 6-da həyata keçirməli idik. Həmin gün AXC respublika Ali Sovetini blokladaya aldı və məni istefam barədə şifahi bəyanat verməyə məcbur etdi. Hakimiyyətə gəlməyə nail olan AXC-nin “coşqun fəaliyyəti” Azərbaycanın 7 rayonunun gələcəkdə itirilməsinin qarşısının alınması üçün işlərin həyata keçirilməsinə mane oldu.
- Bəlkə də bu suala bir neçə dəfə cavab verdiyinizdən Sizi bezdirib, ancaq lütfən ən yaxın tariximizi hər kəsin bilməsi üçün çox önəmlidir, Siz 92-ci ilin 14 mayında yenidən prezident kürsüsünə yiyələndikdən sonra postunuzu qoruya bilsəydiniz doğrudanmı Rusiyanın köməyi ilə Şuşanın geri qaytarılması real idi? Rusiya hansı məntiqlə müstəqilliyini həzm edə bilmədiyi Azərbaycana belə bir jest etməliydi? Elə isə sirr deyilsə, qarşılığında istədiyi güzəştlər hansılar idi?
Təşkilatın mövcud doktrinasına əsaslanaraq hakimiyyətin inqilabi yolla ələ keçirilməsinə üstünlük vermiş AXC-nin mənə təzyiqi olmasaydı, həmin tarixi kəsimdə, hətta postsovet şəraitində belə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması real idi. Şuşanın ələ keçirilməsi barədə söz-söhbət ümumiyyətlə olmamışdı. Qarşımızda heç kim heç bir şərt qoymamışdı. Bu zaman biz milli ordunun yalnız kağız üzərində mövcud olduğu bir vaxtda MDB Baş Komandanlığının tərkibinə daxil olmaq barədə təklifə getməli idik. Bu hadisələr 1991-ci ilin dekabrı və 1992-cu ilin fevralı ərəfəsinə, yəni SSRİ dağıldıqdan sonra yeni geosiyasi reallıq şəraitində Müstəqil Dövlətlər Birliyinin yaradılması dövrünə düşürdü. Məlumdur ki, Rusiya Federasiyası beynəlxalq birliyin artıq keçmiş subyekti olan SSRİ-nin süqutundan sonra onun varisi oldu. Amma əgər SSRİ, onda vahid dövlət kimi Rusiya Federasiyası öz təhlükəsizliyini təmin edirdi, bu mənada, İttifaq dağılandan sonra sərhədsiz oldu. Bu zaman SSRİ vahid dövlət kimi öz təhlükəsizliyini təmin edirdisə də, amma Rusiya Federasiyası İttifaq dağılandan sonra sərhədsiz qalmışdı. Onun perimetri üzrə keçmiş müttəfiq respublikaların timsalında müstəqil dövlətlər yaranmışdı. Rusiya rəhbərliyi qarşısında problemlərlə dolu bir vəziyyət yaranmışdı. Öz sərhədlərini qaydaya salmaq üçün hansı vasitələr və nə qədər vaxt lazımdır? Rusiya hansı yolla öz təhlükəsizliyini təmin etməlidir? Başqa ölkələrin Rusiyanın təhlükəsizliyinə zərər vura biləcək hərbi-strateji obyektlərin yaradılması üçün MDB üzvü olan ölkələrin ərazilərinə girməsindən Rusiya özünü necə qorumalıdır? Belə məsələlər müəyyən mərhələdə MDB ölkələrinin fəaliyyətinin əlaqələndirilməsini tələb edirdi. Məhz bu məqsədlə MDB-nin müvafiq institutları, o cümlədən MDB Baş Komandanlığı yanında müdafiə nazirləri Şurası yaranmışdı. AXC-nin təzyiqi altında biz bu Şuranın tərkibinə daxil olmadıq, çünki digər variantda Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirmək mümkün olmazdı. Azərbaycan üçün çox məsuliyyətli bir dövrdə, yəni özümüzü müstəqil qorumaq imkanlarımız olmadığı bir şəraitdə, MDB kollektiv təhlükəsizlik sisteminə daxil olamaqdan imtina etməyimiz, əlbəttə ki, Rusiya rəhbərliyində müvafiq reaksiya doğurmaya bilməzdi. Yadımdadır, həmin gün Rusiya prezidenti B.Yeltsin mənə zəng edərək xahiş etdi ki, respublika silahlı qüvvələrinin (dediyim kimi, onlar o vaxt mövcud deyildi) MDB kollektiv təhlükəsizlik sisteminə daxil olmasından imtina edilməməsi barədə onun xahişini deputatlara çatdırım. B.Yeltsin onda mənə bildirdi: "Mən bilirəm ki, indi siz deputatlar qarşısında çıxış edirsiniz, ona görə də zəng etdim ki, xahişimi onlara çatdırasınız". O eyni zamanda bildirdi ki, Xankəndidə yerləşən 366-cı motoatıcı alayın buraxılması haqqında tapşırıq verib. Məlumdur ki, bizim deputatlar, xalqın qulluqçuları öz razılığını vermədilər. Rus dilində belə bir deyim var: "политика еÑÑ‚ÑŒ иÑкуÑÑтво возможного". Yəni bu, siyasətdə məqsədəyönlü fəaliyyət göstərməklə elə bir şərait yaratmaq bacarığıdır ki, həmin şəraitdə arzuedilməz imkanlar öz real xarakterini itirir, həqiqətə çevrilə bilmir və əvəzində arzuedilən imkanlar real xarakter alaraq həqiqətə çevrilir. Biz MDB-nin bütün institutlarında heç olmasa müvəqqəti olsa da iştirak etməli idik ki, bizim imtinamızın gələcək mənfi nəticələrinin qarşısını ala bilək. Məhz bunu əsas tutaraq, silahlı qüvvələrin məsləhət əsaslarla MDB Baş Komandanlığının tərkibinə daxil olması haqqında sazişin imzalanması hüququnun mənə verilməsini deputatlardan xahiş etmişdim. Elə bu qaydada, korporativ maraqlara əsaslanaraq mənimlə mübarizə aparan müxalifət, həmin dövrun belə deyək parlamenti Azərbaycan Respublikasının MDB-yə daxil olması haqqında sazişin ratifikasiyasını, yəni sazişin altında mənim imzamı təsdiq etməkdən imtina etdi. Baxmayaraq ki, həmin saziş altında mənim 1991-ci il dekabrın 21-də qoymuş olduğum imza, sözün həqiqi mənasında, Azərbaycanı parçalanmaqdan xilas etdi. Mən bu barədə dəfələrlə demişəm, həmin hadisədən qabaq bizi MDB dövlət başçılarının Alma-Atada keçirilmiş ikinci iclasına dəvət etməmişdilər. Mən oraya dəvət olunmadan, özüm gedmişdim. Çünki hiss edirdim ki, Azərbaycan əleyhinə iyrənc təxribat hazırlanır. Nəticədə, Rusiyanın vəzifəli şəxslərinin Rusiya prezidentinə təsir göstərmələrinə və bizim MDB-yə daxil olmaq hüququndan imtina edilməsi barədə iclasdan əvvəl qəbul edilmiş qərarı dəstəkləməklərinə cəhd etmələri şəraitində MDB üzvlüyünə Yeltsini razılıq verməyə məcbur etmək mənə müyəssər oldu. Beləliklə, sazişi imzalamış keçmiş on ittifaq respublikaları ilə birlikdə Azərbaycan Respublikası da Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv oldu. Bu, 1992-ci il martın 2-də BMT Baş Assambleyasında baş verdi. Amma bir az əvvəl Xocalıda baş vermiş faciənin şok yaratdığı bir şəraitdə həmin il martın 6-da AXC-nin təzyiqi altında məni istefa verməyə məcbur etdilər. Lap məşhur bir məsəldə deyildiyi kimi: "Mavr işini görüb, indi o gedə bilər". MDB Dövlət Başçılarının ikinci iclasının kuluarlarında o vaxt mən təkbaşına vəziyyətdən qalib çıxa bilmişdim. 1992-ci il fevralın 14-də isə Minskdə MDB-nin növbəti iclasında mən uğuru təkrarlaya bilmədim. Milli Məclis Baş Komandanlıq tərkibində MDB üzvü olan ölkələrin Müdafiə Şurasına Azərbaycan Ordusunun daxil olması haqqında sazişin imzalanması üçün mənə səlahiyyətlər verilməsi xahişi ilə ona olan müraciətimi qəbul etməyərək mənə belə bir səlahiyyət vermədi. Nəticədə etibarı ilə mən bu sazişi imzalamadım və bununla da hiss etdim ki, AXC sayəsində biz özümüzü pis vəziyyətə saldıq. Məndən soruşula bilər, əgər haqlı olduğunuza əmin idinizsə, niyə siz özünüz imzalamadınız? Cavab belədir: “İstəmirdim ki, bir vaxtlar dəbdə olan məsələ kimi mənim opponentlərim mənə xalq düşməni etiketini yapışdırsınlar”. Fürsətdən istifadə edərək, o vaxtkı vəziyyət üzərində bir anlıq dayanmaq istərdim. Bu düşünmək üçün məlumat olacaq. Tamerlan Qarayev 1992-ci il fevralın 15-də Minskdən qayıdanda mənim yanıma gəldi. O həmin vaxtlar respublika Ali Soveti Sədrinin müavini idi. Məlum oldu ki, o, müsəlman ölkələrinin İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (ECO) İranda keçirilən konfransından indicə qayıdıb. Qarayev Tehranda gördükləri, təəssüratları barədə heyranlıqla mənə danışdı və konfransın işində mütləq iştirak etməyimi təkidlə mənə məsləhət gördü. Bu zaman o, hətta Tehrana səfərdə məni müşayiət etməyi belə boynuna götürdü. Mən ona xatırlatdım ki, o zamankı baş nazir Həsən Həsənov orada iştirak edir. Qarayev "Sizin səfəriniz Tehranda yaxşı qarşılanacaq" - deyə mənə bildirdi. Dediklərinin təsiri altında mən qərar qəbul etdim və biz Tehrana uçduq. Həqiqətən, hətta qısa bir zaman çərçivəsində mən çox maraqlı şeylər gördüm və bu, uzun illərə yaddaşıma həkk olundu. Lakin fevralın 17-də Tehranda olarkən qanımız bərk qaraldı. Bakıdan belə bir məlumat gəldi ki, həmin gün Xocalı qəsəbəsi top atəşinə tutulub. Təcili geri dönməli olduq. Sual olunur: “Bu təsadüfidir, yoxsa nə iləsə üst-üstə düşür?”. Tehranda olmağımız və Xocalının sarsıdıcı bombardman edilməsi... Bunun arxasında duran qüvvələr bununla bizə nə demək istəyirdilər? Daha sonra prezident səlahiyyətlərini icra edən Yaqub Məmmədovun 1992-ci ilin mayında İrana səfəri və Şuşanın işğalı! Yenə də təsadüf, ya qanlı gizlənpaç oyunu! Sual olunur: “Əgər Tehrana getmək olmazdısa, bəs onda hara getmək lazım idi?”. Qeyd edim ki, müəyyən dairələr İranla yaxınlaşmanı istəməyə bilərdilər. Onların düşüncəsinə görə bu, Azərbaycanın simasında daha bir dini dövlətin meydana gəlməsi ilə nəticələnə bilər, belə ki, məşhur bir kəlam var: "qanun axmaqlar üçün yazılmayıb". Belə də ola bilərdi. Deyilənlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, o zaman bizə hansı şəraitdə işləmək lazım gəlirdi.
Bu gün hamı gileylənir ki, başqa ölkələrdəki kimi dövlət başçısı mətbuatla təmaslara meyl etmir, brifinq və ya mətbuat konfransları keçirmir. Sizin prezidentlik dönəmində heç mətbuat konfransı və ya brifinq keçirdinizmi? Ümumiyyətlə o vaxt Siz mətbuatla əlaqələri necə qurmuşdunuz?
Mən mətbuata, xüsusilə xarici mətbuta böyük əhəmiyyət verirdim. Hadisələr bizim həqiqətləri dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasını tələb edirdi. Lakin bizim KİV lazımi potensiala malik deyildi. Ona görə də respublikaya gələn kütləvi informasiya vasitələrinin nümayəndələri tərəfindən bizə göstərilən marağa etinasız yanaşmaq olmazdı. Jurnalistlərlə işlərin əlaqələndirilməsini təcrübəli, deyərdim ki, istedadlı jurnalistlər hesab etdiyim köməkçim Rasim Ağayev, mərhum mətbuat katibim Osman Mirzəyev aparırdı. Mətbuat konfransları çox deyildi. Jurnalistlərin girişi məhdudlaşdırılmırdı. Müxalifət televiziyada yayım vaxtına malik idi. Bu gün vəziyyət də, imkanlar da bambaşqadır. Mətbuat çox şey öyrənib. Ümumilikdə götürdükdə, hakimiyyət informasiya infrastrukturunun inkişafı üçün çox işlər görmüşdür. Mətbuat işçilərinə böyük diqqət göstərilir. Təəssüflər olsun ki, jurnalistlərin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi halları da mövcuddur. Bu, beynəlxalq miqyasda belə halları şişirtməyə əsas verir. İstərdim ki, belə faktlar ümumiyyətlə olmasın. Bu, jurnalistlərin özlərindən də asılıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, jurnalist öz sözlərinə görə məsuliyyət daşıyır. O, hətta ölkənin həyatı barəsində xalqın məlumatlandırılması prosesində cəmiyyətlə, hakimiyyətlə ünsiyyətdə etik normaları pozmamalıdır. Hazırkı Prezidentə gəlincə, deməliyəm ki, populizm üçün vaxt sərf etməyə onun macalı yoxdur. Prezident özünün birbaşa vəzifələri ilə məşğul olur.
- Bu günlərdə verdiyiniz müsahibədə demişdiniz ki, mənim kürsüm bircə vətəndaşımızın da həyatına dəyməzdi. Etiraf edirsinizmi ki, bəzən prezidentə çətin seçim qarşısında qalarkən “dəmir əl” lazım olur və çoxluğun mənafeyi naminə azlığa qarşı sərt addımlar atmağa məcbur olur?
Bəli, mən demişəm ki, prezident kürsüsü bircə vətəndaşın belə qanının axmasına dəyməz. Bu sözlərin arxasında belə bir vəziyyət nəzərdə tutulur ki, həmin anda bu kresloya müxalifət silah gücü ilə qəsd edir. Buna misal olaraq, Xocalıda baş vermiş faciəli hadisələrlə əlaqədar Dağlıq Qarabağda vəziyyət haqqında məsələnin müzakirəsi üçün AXC respublika Ali Sovetinin növbədənkənar sessiyasının çağırılmasını tələb etməsi ilə 1992-ci il martın 5-6-da respublika Ali Sovetində baş verən dramatik hadisələri göstərmək olar. O günlərdə əgər mən bu üsyanı yatırmaq üçün silah tətbiq etməyə əmr etsəydim, mitinqçilər tərəfindən real olaraq silah işlədilməsi təhlükəsi yaranardı. Belə ki, həmin iclasda çıxış edən demokratik blokdan olan deputatlar sessiyanın tribunasından açıq şəkildə hədə-qorxu gələrək, Ali Sovetin binası qarşısındakı meydanda yerləşən yük maşınlarının daxili qoşunlar alayının əsgərləri ilə birlikdə oradan götürülməsini tələb etmiş və əks halda özünümüdafiə batalyonlarının rayonlardan Bakıya gətriləcəyini bəyan etmişdilər. AXC liderlərinin hədələri yalan ola bilərdi, lakin reallığa da yaxın idi. Gəlin 1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələrini xatırlayaq. Axı gələn qoşunlara qarşı silah tətbiq edilmişdi. Bu barədə az danışılır, ancaq istintaq materiallarında belə faktlar var. Müxalifətlə qanlı çəkişmələrin olmaması üçün mən güc istifadəsindən imtina etdim, baxmayaraq ki, həmin dövrün konstitusiyasına uyğun olaraq buna haqqım çatırdı. Ümumiyyətlə, mən öz xalqımla münaqişəyə girmək fikrini yaxına belə buraxmırdım, özü də silahdan istifadə etməklə. Torpaqlarımızda təcavüzkarların əli ilə onsuz da qan tökülürdü. Sizin ifadənizə rəğmən çoxluğun mənafeyi naminə “dəmir əl” vasitəsilə yatırmalıydım fikri barədə mən belə deyərdim. Bəs niyə bu çoxluq televizor qarşısında oturaraq sakitcə seyr edirdi ki, xalqın azlıq hissəsi parlament binası qarşısında toplaşıb qanuni prezidentin istefasını tələb edərək ona necə divan tutur. Deyəcəksiniz ki, heç kim onlara müraciət etməmişdi, heç kim onları dəvət etməmişdi. Bəs onlar özləri niyə təşəbbüs göstərmədilər və bu çoxluq cəmi altı ay əvvəl səs verdiyi prezidentin köməyinə gəlmədi? Əgər o vaxt cəmiyyət öz kamilliyini və vətəndaşlıq mövqeyini göstərsəydi, prezidentin tərəfdarları “qanuni prezidentdən əl çək” şüarları ilə parlamentin binası qarşısındakı meydana toplaşsaydılar, hadisələr başqa ssenari üzrə inkişaf edərdi. Əslində, həmin vaxt Xocalıda baş verən hadisələrə görə mənəvi məsuliyyəti mən öz üzərimə götürməli oldum, halbuki onun müdafiəsi üçün məndən asılı olan hər bir şeyi etmişdim. Axı həmin hadisələrlə əlaqədar müxalif Xalq Cəbhəsinin, ardınca hakimiyyətdə olan ayrı-ayrı şəxslərin uzun illər ərzində mənim ünvanıma yönələn açıq ittihamları ona gətirib çıxarmışdı ki, bu, əslində Dağlıq Qarabağın nəzarətində olunan ərazidə baş vermiş bu faciədə azərbaycanlı izinin olması haqqında ermənilərin hər yerdə danışığına səbəb olmuşdu. Dinməz və hərəkətsiz çoxluq naminə rifah yarada biləcək "Dəmir əl" haqqında suala qayıdaraq xatırladım ki, xalqların tarixində çoxlu "dəmirəlli" hökmdarlar olub. Bir qayda olaraq, onlar üçün nəticəsi ağır olub. Hər şeydən əvvəl, bizə bütün vətəndaşlar tərəfindən eyni dərəcədə bəyənilən qanunlara hörmət etməyi öyrənmək lazımdır.
- İqtidarlı-müxalifətli hamının tamarzı qaldığı və demək olar ki, hər gün danışılan daha bir bezdirici mövzu barədə fikirlərinizi bilmək-özü də mümkünsə daha detallı-maraqlı olardı, cəmiyyətdə barış mühiti yaratmaq doğrudanmı bu qədər çətindir? İlk addımı kim atmalıdır, hansı qüvvə illər uzunu cəmiyyətin möhtac olduğu bu prosesin lokomotivi rolunda çıxış etməlidir?
Bu mürəkkəb sualdır. Ona birmənalı cavab vermək çətindir. Ətaləti bizim bugünkü reallığımızda da özünü göstərən müəyyən yaşayış ənənələri var. Onlara öz kökünə bağlılıq, yeri və yaşayış mühiti, ictimai quruluşun ənənələşdirilməsi, böyük və kiçik vətənə aiddiyyatı anlayışlarının qipertrofiyası aiddir. Ötən illərdə mərkəz və ətraf arasında münasibətlər sistemində çoxlu dəyişikliklər baş verib, kənd yerlərindən çox sayda insan şəhərlərə, xüsusən paytaxta köçüb. Son 20 il ərzində qaçqınlarla əlaqədar ölkə əhalisinin urbanizasiya prosesi sürətləndi. Bunun mənfi cəhətləri ilə yanaşı müsbət tərəfləri də özünü göstərdi. Belə ki, uzun illər xalqın daha üstün prinsiplər ətrafında birləşməsinə mane olan yerlişilik prinsipləri zəifləməyə başladı. Əlbəttə ki, yanlış olan yerlişilik prinsiplərindən xilas olmaq üçün əməli tədbirləri müəyyən edən bir konsepsiyasının işlənib hazırlanması işində təşəbbüs hakimiyyətə məxsus olmalıdır. Son vaxtlar bəzi jurnalistlər və analitiklər öz leksikonlarında “klan” sözünü coğrafi məkan adları ilə birgə istifadə edirlər. Bu analitiklər bilmirlər ki, bununla da Azərbaycanın bədxahlarına yaxşı tanınan “parçala və hökm sür” müstəmləkə prinsipindən ona qarşı istifadə etməyə əsas verir. Əlbəttə, kadr siyasətinə zəruri düzəlişlər etmək lazımdır. Artıq bunda sonra siyasətçilərin sosial bazasının ayrı-ayrı regionların hesabına formalaşdırılması təcrübəsi ilə razılaşmaq olmaz. Axı bu vahid xalqın regionlara mənsubluq əlamətinə görə bölünməsi, xan-bəy dövrünə, xüsusi knyazlıqlara qayıtmaq deməkdir. Başqa cür desək, bu işlərlə praktik məşğul olmaq üçün istək gərəkdir və şüarlar, çağırışlar etməklə kifayətlənmək olmaz.
- Bir çox insanı çox peşman edir ki, ölkənin ilk prezidentinin təcrübəsindən istifadə edilmir. Siyasəti bir yana buraxaq, tutaq ki, Azərbaycan Diplomatiya Akademiyasındakı tələbələrə, diplomatlara praktik diplomatiyadan dərs keçməyə həvəsiniz və enerjiniz varmı? Təsadüfən belə bir təklif və ya təşəbbüs gəlsə, razılaşarsınızmı?
Mən həmişə demişəm ki, bilik və təcrübəmə uyğun olaraq ölkəyə faydalı ola bilərəm.
- Heç vaxt siyasətlə məşğul olmayan bir ziyalı Azərbaycan kimi çətin geosiyasi təlatümlər məkanında prezident ola, ölkəni idarə edə bilərmi?
Xüsusilə keçid dövründə ölkəyə rəhbərlik etmək çox çətindir. Bu vəziyyətdə təkcə ziyalı olmaq kifayət etmir.
Путин в Ðрмении выÑтупил Ñ Ð·Ð°Ñвлением, не вызывающие ни у кого удивление, что мы никогда не ÑобиралиÑÑŒ уходить из ЗакавказьÑ. Ðе ÑвлÑетÑÑ Ð»Ð¸ Ñто заÑвление угрозой Ð´Ð»Ñ Ð²Ñех трех реÑпублик Южного Кавказа?
Скорее Ñто напоминание о намерении РоÑÑии защищать Ñвои интереÑÑ‹ в ÑтратегичеÑки важном Ð´Ð»Ñ ÐµÐµ безопаÑноÑти регионе мира. Оно адреÑовано не только Ð´Ð»Ñ ÑÐ²ÐµÐ´ÐµÐ½Ð¸Ñ Ñ‚Ñ€ÐµÑ… закавказÑких реÑпублик, но и тем на Западе, которые не Ñкрывают Ñвоих намерений вытеÑнить РоÑÑию из Ñтой зоны ее традиционного влиÑниÑ. Можно по разному отноÑитьÑÑ Ðº Ñловам Путина, но заÑтавить РоÑÑию изменить Ñвоим национальным интереÑам на данном иÑторичеÑком Ñтапе врÑд ли кому-то под Ñилу. Ðадо признать, что между Ñловами и Ñкрываемыми Ð±Ð»Ð°Ð³Ð¾Ð´Ð°Ñ€Ñ Ð¸Ð¼ намерениÑми, произноÑимыми политиками, ÑущеÑтвует Ð±Ð¾Ð»ÑŒÑˆÐ°Ñ Ñ€Ð°Ð·Ð½Ð¸Ñ†Ð°, которую надо вÑегда иметь ввиду. Ð’ данном Ñлучае Ð’.Путин Ñделал иÑключение дипломатичеÑкому Ñтикету и откровенно выÑказал Ñвое отношение к интереÑам Ñвоей Ñтраны в регионе Южного Кавказа. К тому же Ñледует иметь ввиду, что ÑÐ¸Ñ‚ÑƒÐ°Ñ†Ð¸Ñ Ð½Ð° Южном Кавказе и на роÑÑийÑком Северном Кавказе в РоÑÑии вÑегда раÑÑматривалиÑÑŒ в контекÑте ÑообщающихÑÑ ÑоÑудов, даже еÑли речь идет о незавиÑимых гоÑударÑтвах.
Как у правительÑтва Ðрдогана в Турции, так и у азербайджанÑкой влаÑти имеетÑÑ Ð¾Ð´Ð½Ð¾ и то же, на наш взглÑд, ошибочное мнение о том, что Европа в Ð½Ð°Ñ Ð½ÑƒÐ¶Ð´Ð°ÐµÑ‚ÑÑ Ð±Ð¾Ð»ÑŒÑˆÐµ, чем мы в ней. Прошу прокомментировать Ñти ÑуждениÑ.
Я не Ñчитаю, что подобные выÑÐºÐ°Ð·Ñ‹Ð²Ð°Ð½Ð¸Ñ Ð¸Ð¼ÐµÑŽÑ‚ под Ñобой реальную оÑнову. Ð’ поÑледние годы на ЕвропейÑком направлении внешней политики Ðзербайджана оÑущеÑтвлена Ð±Ð¾Ð»ÑŒÑˆÐ°Ñ Ñ€Ð°Ð±Ð¾Ñ‚Ð° и Ñто направление, уверен, будет и далее наполнÑÑ‚ÑŒÑÑ Ñ€ÐµÐ°Ð»ÑŒÐ½Ñ‹Ð¼ Ñодержанием. РуководÑтво Ðзербайджана оÑознает вÑÑŽ важноÑÑ‚ÑŒ уÑÑ‚Ð°Ð½Ð¾Ð²Ð»ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð´Ð²ÑƒÑторонних отношений Ñ Ð²ÐµÐ´ÑƒÑ‰Ð¸Ð¼Ð¸ европейÑкими Ñтранами будучи в ÑоÑтаве Совета Европы. СущеÑтвует понимание, что наше отношение к Европе должно и впредь ÑвлÑÑ‚ÑŒÑÑ Ð¾Ð´Ð½Ð¸Ð¼ из приоритетных направлений нашей внешней политики. ПриверженноÑÑ‚ÑŒ к европейÑким ценноÑÑ‚Ñм должна проÑвлÑÑ‚ÑŒÑÑ Ð²Ð¾ вÑех Ñферах человечеÑкой деÑтельноÑти и оÑобенно в культуре. Благо Ñтому ÑпоÑобÑтвует то, что азербайджанÑкое общеÑтво издавна адаптировано к европейÑкой культуре. И Ñто подтверждаетÑÑ Ð¾Ñ‚ÐºÐ»Ð¸ÐºÐ°Ð¼Ð¸ европейцев, в чаÑтноÑти, на большую пропагандиÑÑ‚Ñкую деÑтельноÑÑ‚ÑŒ в европейÑких Ñтранах Фонда Гейдара Ðлиева. Фонд как бы подпирает и поддерживает конкретикой деÑтельноÑÑ‚ÑŒ МИД Ñтраны на европейÑком направлении и не только. ПоÑтому разговоры о том, что не мы нуждаемÑÑ Ð² Европе, а Европа в Ð½Ð°Ñ Ð½Ðµ могут отвечать нашим интереÑам. Я понимаю, что в определенной Ñтепени они ÑвлÑÑŽÑ‚ÑÑ Ñ€ÐµÐ°ÐºÑ†Ð¸ÐµÐ¹ на критику в Ð°Ð´Ñ€ÐµÑ Ð½Ð°ÑˆÐµÐ¹ Ñтраны по проблемам находÑщимÑÑ Ð² поле Ð·Ñ€ÐµÐ½Ð¸Ñ ÐµÐ²Ñ€Ð¾Ð¿ÐµÐ¹Ñких демократичеÑких инÑтитутов. Однако в Европе имеетÑÑ Ð½Ðµ мало Ñторонников Ðзербайджана. ПоÑтому выÑÐºÐ°Ð·Ñ‹Ð²Ð°Ð½Ð¸Ñ Ð¾Ñ‚Ð´ÐµÐ»ÑŒÐ½Ñ‹Ñ… ее предÑтавителей надо принимать к Ñведению, но не отгораживатьÑÑ Ð¾Ñ‚ нее.
Может ли уÑилить на Западе антиазербайджанÑкие наÑÑ‚Ñ€Ð¾ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð¾Ñ‚ÐºÐ°Ð· Ðзербайджана от подпиÑÐ°Ð½Ð¸Ñ Ð´Ð¾ÐºÑƒÐ¼ÐµÐ½Ñ‚Ð° об ÐÑÑоциации Ñ Ð•Ð²Ñ€Ð¾Ð¿ÐµÐ¹Ñким Союзом?
Конечно, те кто на Западе занимаетÑÑ Ñ„Ð¾Ñ€Ð¼Ð¸Ñ€Ð¾Ð²Ð°Ð½Ð¸ÐµÐ¼ геополитичеÑких конÑтрукций в заданных целÑÑ… ( без целей там ничего не делаетÑÑ), те, конечно, должны быть разочарованы. Ðо пуÑÑ‚ÑŒ Ð½Ð°Ñ Ñто не беÑпокоит. ЕÑли авторы ÑÐ¾Ð·Ð´Ð°Ð½Ð¸Ñ ÐÑÑоциации ВоÑточно-ЕвропейÑких Ñтран руководÑтвуютÑÑ Ð½Ðµ альтруиÑтичеÑкими помыÑлами, а Ñвоими интереÑами, то те, кому надлежит войти в его ÑоÑтав должны проÑчитать Ñвои интереÑÑ‹. Ðто далеко не праздный вопроÑ. Ð Ð²Ð¾Ð¿Ñ€Ð¾Ñ Ð² Ñледующем: что выигрывает конкретно Ðзербайджан и, что он может потерÑÑ‚ÑŒ. Конечно, речь идет, в первую очередь об Ñкономике. ЕÑли вхождение в ÐÑÑоциацию ÑопрÑжено Ñ Ð¿Ð°Ð´ÐµÐ½Ð¸ÐµÐ¼ объема производÑтва и переработки ÑельÑкохозÑйÑтвенного ÑырьÑ, то чем будут заполнены Ñти потери и чем будут занÑÑ‚Ñ‹ работники, фермеры? Куда они будут Ñбывать Ñвою продукцию? Ð’ принципе Ðзербайджан ÑамодоÑÑ‚Ð°Ñ‚Ð¾Ñ‡Ð½Ð°Ñ Ñтрана. Ð¡ÐµÐ³Ð¾Ð´Ð½Ñ Ñта его оÑобенноÑÑ‚ÑŒ обеÑпечиваетÑÑ Ð±Ð»Ð°Ð³Ð¾Ð´Ð°Ñ€Ñ ÐµÐ³Ð¾ углеводородным реÑурÑам. С нефтью и газом вÑе понÑтно. Ðти реÑурÑÑ‹ ÑоответÑтвуют ÑущеÑтвующим Ð´Ð»Ñ Ð½Ð¸Ñ… Ñтандартам. То еÑÑ‚ÑŒ ничто не мешает их реализовывать на нефтÑном и газовом рынке. Могу лишь добавить, что в Ñтом Ñекторе Ñкономики Ðзербайджан должен реÑтруктурировать отраÑли Ñмежные Ñ Ð½ÐµÑ„Ñ‚ÐµÐ³Ð°Ð·Ð¾Ð²Ð¾Ð¹ Ñферой: нефтепереработку, нефтехимию, химию полимеров и вÑего, что в мире производÑÑ‚ из нефти и газа. Ðто повыÑит ÑффективноÑÑ‚ÑŒ иÑÐ¿Ð¾Ð»ÑŒÐ·Ð¾Ð²Ð°Ð½Ð¸Ñ ÑƒÐ³Ð»ÐµÐ²Ð¾Ð´Ð¾Ñ€Ð¾Ð´Ð½Ñ‹Ñ… реÑурÑов. Ðто необходимо оÑущеÑтвить, чтобы избежать в перÑпективе ущерба Ñкономике Ñтраны от Ð¿Ð°Ð´ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð¾Ð±ÑŠÐµÐ¼Ð¾Ð² добываемой нефти и газа. Ð’ агропромышленном комплекÑе Ñтраны внедрение евро Ñтандартов потребует огромных вложений. Откуда их взÑÑ‚ÑŒ? Из нефтÑного фонда? Ðо наÑколько Ñто продуктивно? Да, конечно, войти в европейÑкое ÑообщеÑтво доÑтаточно преÑтижно. Ðо что от Ñтого выиграет Ñкономика Ñтраны? ПоÑтому обижатьÑÑ Ð½Ð° Ðзербайджан не надо. ДоÑтаточно того, что он щедро делитÑÑ Ñвоими природными реÑурÑами Ñ Ð•Ð²Ñ€Ð¾Ð¿Ð¾Ð¹ , Ð±Ð»Ð°Ð³Ð¾Ð´Ð°Ñ€Ñ Ð¸Ð½Ð¸Ñ†Ð¸Ð¸Ñ€Ð¾Ð²Ð°Ð½Ð½Ð¾Ð¼Ñƒ в Ñвое Ð²Ñ€ÐµÐ¼Ñ ÑтроительÑтву нефтетранÑпортных и газовых коммуникаций. И Ñта Ð»Ð¸Ð½Ð¸Ñ Ð±ÑƒÐ´ÐµÑ‚ и далее развиватьÑÑ. Ð’ ответ европейÑкие Ñтраны в практичеÑком плане могли бы увеличить инвеÑтиционные Ð²Ð»Ð¾Ð¶ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð² более широком Ñпектре, чем Ñто имеет меÑто ÑегоднÑ. Ðто поможет Ñоздать амортизационную площадку Ð´Ð»Ñ Ð¿ÐµÑ€ÐµÑ…Ð¾Ð´Ð° на евроÑтандарты Ñкономики Ñтраны. Иначе дело может обернутьÑÑ Ð½ÐµÐ¾Ð¶Ð¸Ð´Ð°Ð½Ð½Ñ‹Ð¼Ð¸ ÑложноÑÑ‚Ñми.
Чем Ð’Ñ‹ объÑÑнили бы неожиданное и маÑштабное давление на азербайджанцев, проживающих в РоÑÑии?
Когда нарушилиÑÑŒ ÑкономичеÑкие ÑвÑзи между реÑпубликами, Ñ Ñ€Ð°Ñпадом Союза, образовалаÑÑŒ маÑÑÐ¾Ð²Ð°Ñ Ð±ÐµÐ·Ñ€Ð°Ð±Ð¾Ñ‚Ð¸Ñ†Ð°, Ð²Ñ‹Ð½ÑƒÐ´Ð¸Ð²ÑˆÐ°Ñ Ð»ÑŽÐ´ÐµÐ¹ разъехатьÑÑ Ð¿Ð¾ разным Ñтранам. Ðаибольшее чиÑло выходцев из Ðзербайджана оказалоÑÑŒ в РоÑÑии. С тех пор их количеÑтво Ñ Ð³Ð¾Ð´Ð°Ð¼Ð¸ возраÑтало одновременно Ñ Ñ‚ÐµÐ¼, что возраÑтал фактор политичеÑкого ÑвойÑтва в лице многочиÑленной азербайджанÑкой диаÑпоры. ВмеÑте Ñ Ñ‚ÐµÐ¼ роÑло значение Ñтого фактора в азербайджано-роÑÑийÑких отношениÑÑ… и не факт, что в пользу Ðзербайджана. Хочу подчеркнуть, что в РоÑÑии, оÑобенно в МоÑкве, поÑтепенно роÑло негативное мнение о гаÑтарбайтерах вообще и азербайджанÑких, в чаÑтноÑти. Ðа обывательÑком уровне раÑширÑлоÑÑŒ мнение о том, что пришлые обирают РоÑÑию, что они отнимают у роÑÑиÑн рабочие меÑта обогащаютÑÑ Ð·Ð° их Ñчет. Ðа Ñамом деле гаÑтарбайтеры, как правило, занимали те ниши, на которые не шли роÑÑиÑне. Ðто Ñ‚Ñжелые по уÑловиÑм труда Ñферы иÑÐ¿Ð¾Ð»ÑŒÐ·Ð¾Ð²Ð°Ð½Ð¸Ñ Ñ‡ÐµÐ»Ð¾Ð²ÐµÑ‡ÐµÑкого труда одновременно компенÑировали прорехи в демографичеÑкой Ñитуации РоÑÑии, ÐºÐ¾Ñ‚Ð¾Ñ€Ð°Ñ Ð¸ ÑÐµÐ³Ð¾Ð´Ð½Ñ Ð¸ в обозримом будущем будет доÑтаточно напрÑженной. ЕÑли в начале 90-Ñ… годов Ðзербайджан не имел возможноÑтей трудоуÑтройÑтва Ñвоих граждан и влаÑти довольÑтвовалиÑÑŒ тем, что выехавшие на заработки поддерживали не только ÑебÑ, но и Ñвоих родÑтвенников, то поÑтепенно Ñледовало думать о том, что может наÑтупить времÑ, когда трудовые мигранты из Ðзербайджана превратÑÑ‚ÑÑ Ð² ÑредÑтво политичеÑкого Ð´Ð°Ð²Ð»ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð½Ð° руководÑтво Ñтраны. ПоÑтому Ð½ÐµÐ»ÑŒÐ·Ñ Ñчитать, что отношение к азербайджанцам в РоÑÑии изменилоÑÑŒ в худшую Ñторону неожиданно. Конкретно речь идет о желании РоÑÑийÑкого руководÑтва видеть Ðзербайджан в интеграционных процеÑÑах инициируемых РоÑÑией на поÑÑ‚ÑоветÑком проÑтранÑтве.
Долгие годы Ð’Ñ‹ прожили в МоÑкве, хорошо разбираетеÑÑŒ в гоÑударÑтвенной политике. ХотелоÑÑŒ бы знать роÑÑийÑÐºÐ°Ñ Ñлита как к нации, к армÑнам отноÑитÑÑ Ñ Ð±Ð¾Ð»ÑŒÑˆÐµÐ¹ Ñимпатией, чем к азербайджанцам?
Ðа Ñамом деле ÑÐµÐ³Ð¾Ð´Ð½Ñ Ð¾Ñ‚Ð½Ð¾ÑˆÐµÐ½Ð¸Ðµ РоÑÑии к Ðрмении более предпочтительное, нежели к Ðзербайджану. И здеÑÑŒ нет ничего нового. ÐžÑ‚Ð½Ð¾ÑˆÐµÐ½Ð¸Ñ Ð Ð¾ÑÑии и Ðрмении Ñтародавние и отличаютÑÑ Ñ‚ÐµÐ¼, что армÑне во вÑе времена ÑтремилиÑÑŒ пользоватьÑÑ Ð¼Ð¾Ð³ÑƒÑ‰ÐµÑтвом РоÑÑийÑкой империи в Ñвоих интереÑах. При Ñтом они, как говоритÑÑ, не ленилиÑÑŒ делать Ñту работу и добивалиÑÑŒ уÑпехов. Ð’ определенной мере на их Ð¾Ñ‚Ð½Ð¾ÑˆÐµÐ½Ð¸Ñ Ð±Ð»Ð°Ð³Ð¾Ñ‚Ð²Ð¾Ñ€Ð½Ð¾Ðµ влиÑние оказывало религиÑ. Что ни говори, а религиозный фактор умело иÑпользовалÑÑ Ð°Ñ€Ð¼Ñнами и в прошлые века и в наÑтоÑщее времÑ. И не только в РоÑÑии, но и в других гоÑударÑтвах, иÑповедующих хриÑтианÑкую религию. Ðаибольший ущерб от указанной хриÑтианÑкой общноÑти ощутили мы, азербайджанцы XIX-XXI веках. ДоÑтаточно ÑоÑлатьÑÑ Ð½Ð° размещение армÑн на территории традиционного Ð¿Ñ€Ð¾Ð¶Ð¸Ð²Ð°Ð½Ð¸Ñ Ð°Ð·ÐµÑ€Ð±Ð°Ð¹Ð´Ð¶Ð°Ð½Ñ†ÐµÐ². СобÑтвенно, на азербайджанÑких землÑÑ… было Ñоздана армÑнÑÐºÐ°Ñ Ð³Ð¾ÑударÑтвенноÑÑ‚ÑŒ в начале XX века ÑоветÑкой влаÑтью. УмеÑтно отметить, что неудавшаÑÑÑ Ð¿Ð¾Ð¿Ñ‹Ñ‚ÐºÐ° Ñоздать армÑнÑкую автономию на территории ВоÑточной Ðнатолии в Турции в ходе роÑÑийÑко-турецкой военной кампании в рамках первой мировой войны, обернулаÑÑŒ Ñозданием армÑнÑкой гоÑударÑтвенноÑти на территориÑÑ… автохтонного Ð¿Ñ€Ð¾Ð¶Ð¸Ð²Ð°Ð½Ð¸Ñ Ð°Ð·ÐµÑ€Ð±Ð°Ð¹Ð´Ð¶Ð°Ð½Ñ†ÐµÐ² в начале XX века. Ðо Ñказанное уже давно Ñтало доÑтоÑнием иÑтории. Ðадо думать о ÑегоднÑшних задачах, иÑÐ¿Ð¾Ð»ÑŒÐ·ÑƒÑ Ð¸ÑторичеÑкий опыт. ПользуÑÑÑŒ Ñлучаем, напомню читателÑм о том, что впервые за иÑторию азербайджано-армÑнÑкого противоÑтоÑÐ½Ð¸Ñ Ð¿ÑƒÑ‚ÐµÐ¼ дипломатии нам удалоÑÑŒ добитьÑÑ Ð¾Ñ‚ Ðœ.Горбачева реализации его же указа о разоружении незаконных военизированных формирований и проверке паÑпортного режима в Ðагорном Карабахе и примыкающим к нему районах реÑпублики. Ð’ результате оÑущеÑÑ‚Ð²Ð»ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð½Ð°Ð¼ÐµÑ‡ÐµÐ½Ð½Ñ‹Ñ… мер были оÑвобождены от боевиков 24 Ñела Ñ Ð°Ñ€Ð¼ÑнÑким наÑелением. Переименован ШаумÑновÑкий ÑельÑкий район. Ðапример, было оÑвобождено выÑокогорное Ñело Ñ Ð°Ñ€Ð¼ÑнÑким наÑелением Чайкенд в котором и ÑÐµÐ³Ð¾Ð´Ð½Ñ Ð¿Ñ€Ð¾Ð¶Ð¸Ð²Ð°ÑŽÑ‚ азербайджанцы - беженцы из Ðрмении. КÑтати, армÑне были удивлены оÑущеÑтвлением подобной операции, Ñанкцию на которую дал первый и поÑледний президент СССР. ПоÑтому поводу можно Ñказать, что Ñие Ñтало возможным Ð±Ð»Ð°Ð³Ð¾Ð´Ð°Ñ€Ñ Ð‘Ð¾Ð¶ÑŒÐµÐ¹ воле, который как говоритÑÑ Ð¾Ð´Ð¸Ð½ Ð´Ð»Ñ Ð²Ñех. ПроÑто Ñ Ð Ð¾ÑÑией Ñледует работать, а не жаловатьÑÑ Ð½Ð° то, что она лучше отноÑитÑÑ Ðº армÑнам, нежели к нам, азербайджанцам.
Ð’ годовщину террориÑтичеÑкого акта 20 ÐоÑÐ±Ñ€Ñ Ð½Ð° нашем Ñайте профеÑÑор Рафик Ðлиев Ñделал одно откровение, Ñказав, что еÑли не было бы Ñтого акта, вектор Ñ€Ð°Ð·Ð²Ð¸Ñ‚Ð¸Ñ Ðзербайджана был бы другой. Ðе могли бы Ð’Ñ‹ немного уточнить, возможно ли было Ñ Ð²Ð°ÑˆÐµÐ¹ командой, в тех геополитичеÑких уÑловиÑÑ… оÑвобождение Карабаха?
Да, мы были близки к урегулированию КарабахÑкой проблемы и именно потому, что в Ðпреле - Июне 1991 года была оÑущеÑтвлена Ð´ÐµÐ¼Ð¸Ð»Ð¸Ñ‚Ð°Ñ€Ð¸Ð·Ð°Ñ†Ð¸Ñ Ðагорного Карабаха и прилегающего к нему ШаумÑновÑкого ÑельÑкого района. Ð’ Июле 1991 года, впервые Ñ Ð½Ð°Ñ‡Ð°Ð»Ð° конфликта, в Баку на вÑтречу Ñо мной прибыли пÑÑ‚ÑŒ человек из Ханкенди, Ð´Ð»Ñ Ñ‚Ð¾Ð³Ð¾, чтобы прекратить противоÑтоÑние и завершить конфликт миром. Мы уÑловилиÑÑŒ, что они поговорÑÑ‚ и Ñ Ð¿Ñ€ÐµÐ·Ð¸Ð´ÐµÐ½Ñ‚Ð¾Ð¼ Ðрмении, а затем мы ÑоÑтавим ÑоответÑтвующий документ и подпишем его. Ðашим намерениÑм однако не Ñуждено было ÑбытьÑÑ - помешал ГКЧП. ИзвеÑтно, что Ñ Ð°Ð²Ð³ÑƒÑта 1991 года уÑилилиÑÑŒ центробежные тенденции, приведшие к раÑпаду СССРв Декабре 1991 года. 8 Ð”ÐµÐºÐ°Ð±Ñ€Ñ 1991 года в БеловежÑкой пуще три ÑлавÑнÑкие реÑпублики РоÑÑийÑÐºÐ°Ñ Ð¤ÐµÐ´ÐµÑ€Ð°Ñ†Ð¸Ñ, БелоруÑÑŒ, Украина денонÑировали акт об образовании СССРот 1922 года, объÑвив одновременно о Ñоздании СодружеÑтва незавиÑимых гоÑударÑтв(СÐГ). Второй раз мы были в двух шагах от Ð²Ð¾Ð·Ð²Ñ€Ð°Ñ‰ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð½Ð°Ð¼ Ходжалы, других азербайджанÑких Ñел, оÑвобожденных армÑнÑкими боевиками. Кроме того мы принудили бы к миру Ðагорный Карабах и завершили бы конфликт мирным Ñоглашением. Ðта Ð¾Ð¿ÐµÑ€Ð°Ñ†Ð¸Ñ Ð´Ð¾Ð»Ð¶Ð½Ð° была ÑовмеÑтно Ñ Ð¿Ð¾ÐºÐ¸Ð´Ð°ÑŽÑ‰ÐµÐ¹ Ðзербайджан 23-й мотоÑтрелковой дивизией оÑущеÑтвлена 6 Марта 1992 года, когда ÐФРблокировал Верховный Ñовет реÑпублики и заÑтавил Ð¼ÐµÐ½Ñ Ñделать уÑтное заÑвление об отÑтавке. "Ð‘ÑƒÑ€Ð½Ð°Ñ Ð´ÐµÑтельноÑÑ‚ÑŒ" ÐФÐ, добивавшегоÑÑ Ð¿Ñ€Ð¸Ñ…Ð¾Ð´Ð° к влаÑти помешала оÑущеÑтвлению того, что избавило бы Ð½Ð°Ñ Ð¾Ñ‚ дальнейших трагичеÑких потерь 7 районов Ðзербайджана.
Возможно, на Ñтот Ð²Ð¾Ð¿Ñ€Ð¾Ñ Ð’Ð°Ð¼ приходилоÑÑŒ неоднократно отвечать и в Ñтом ÑмыÑле он Ð’Ð°Ñ Ð¼Ð¾Ð¶ÐµÑ‚ раздражать, однако Ñто очень важно Ð´Ð»Ñ Ð²Ñех, кого интереÑует наша недавнÑÑ Ð¸ÑториÑ. ПоÑле Ð²Ð¾Ð·Ð²Ñ€Ð°Ñ‰ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð½Ð° президентÑкое креÑло 14 ÐœÐ°Ñ 1992 года, еÑли Ñмогли бы Ñохранить Ñвой поÑÑ‚, дейÑтвительно реально было возвращение Шуши Ñ Ð¿Ð¾Ð¼Ð¾Ñ‰ÑŒÑŽ РоÑÑии? Из какой логики РоÑÑÐ¸Ñ Ð´Ð¾Ð»Ð¶Ð½Ð° была Ñделать такой жеÑÑ‚ Ðзербайджану?
ЕÑли не давление ÐФРна менÑ, вытекавшее из дейÑтвующей доктрины Ñтой организации, дававшей предпочтение революционному захвату влаÑти, то урегулирование КарабахÑкого конфликта на том иÑторичеÑком отрезке, даже в уÑловиÑÑ… поÑÑ‚ÑоветÑкой дейÑтвительноÑти, было реальным. О захвате Шуши вообще не была бы речи. Ðикаких уÑловий перед нами никто не Ñтавил. При Ñтом мы должны были пойти на предложение о вхождении в ÑоÑтав Главкомата СÐГ Ñвоей, в то Ð²Ñ€ÐµÐ¼Ñ ÐµÑ‰Ðµ ÑущеÑтвовавшей только на бумаге, национальной армией. По времени Ñти ÑÐ¾Ð±Ñ‹Ñ‚Ð¸Ñ Ð¿Ñ€Ð¸ÑˆÐ»Ð¸ÑÑŒ на Декабрь 1991 и Февраль 1992 года. То еÑÑ‚ÑŒ на момент раÑпада СССР, когда ÑложилаÑÑŒ Ð½Ð¾Ð²Ð°Ñ Ð³ÐµÐ¾Ð¿Ð¾Ð»Ð¸Ñ‚Ð¸Ñ‡ÐµÑÐºÐ°Ñ Ñ€ÐµÐ°Ð»ÑŒÐ½Ð¾ÑÑ‚ÑŒ - Ñоздание СодружеÑтва незавиÑимых гоÑударÑтв. ИзвеÑтно, что РоÑÑийÑÐºÐ°Ñ Ð¤ÐµÐ´ÐµÑ€Ð°Ñ†Ð¸Ñ Ð¿Ð¾Ñле раÑпада СССРÑтала правопреемницей Ñтого, Ñтавшего бывшим, Ñубъекта международного ÑообщеÑтва. Ðо еÑли СССРобеÑпечивал Ñвою безопаÑноÑÑ‚ÑŒ, в качеÑтве единого гоÑударÑтва, то РоÑÑийÑÐºÐ°Ñ Ð¤ÐµÐ´ÐµÑ€Ð°Ñ†Ð¸Ñ, в Ñтом ÑмыÑле, поÑле раÑпада Союза оказалаÑÑŒ без границ. По ее периметру образовалиÑÑŒ незавиÑимые гоÑударÑтва в лице, Ñтавших бывшими, Ñоюзных реÑпублик. Возникла ÑитуациÑ, Ð¿Ð¾Ñ€Ð¾Ð¶Ð´Ð°Ð²ÑˆÐ°Ñ Ð¿Ñ€Ð¾Ð±Ð»ÐµÐ¼Ñ‹ Ð´Ð»Ñ Ñ€ÑƒÐºÐ¾Ð²Ð¾Ð´Ñтва РоÑÑии. Какие ÑредÑтва и Ñколько времени понадобитьÑÑ Ð´Ð»Ñ Ñ‚Ð¾Ð³Ð¾, чтобы обуÑтроить ÑобÑтвенные границы? Каким образом РоÑÑÐ¸Ñ Ð±ÑƒÐ´ÐµÑ‚ обеÑпечивать ÑобÑтвенную безопаÑноÑÑ‚ÑŒ? Как защитить ÑÐµÐ±Ñ Ð¾Ñ‚ поползновений иных гоÑударÑтв иÑпользовать территорию Ñтран-членов СÐГ Ð´Ð»Ñ ÑÐ¾Ð·Ð´Ð°Ð½Ð¸Ñ Ð¾Ð±ÑŠÐµÐºÑ‚Ð¾Ð² военно - ÑтратегичеÑкого назначениÑ, могущих нанеÑти ущерб безопаÑноÑти РоÑÑии? Ðти и подобные вопроÑÑ‹ на определенном Ñтапе требовали координации деÑтельноÑти Ñтран СÐГ. Именно Ñ Ñтой целью ÑоздавалиÑÑŒ ÑоответÑтвующие инÑтитуты СÐГ, в том чиÑле Совет миниÑтров обороны при Главкомате СÐГ, в ÑоÑтав которой мы, под давлением ÐФÐ, не вошли. Ðе вошли потому, что в ином варианте было бы невозможным захватить влаÑÑ‚ÑŒ в Ðзербайджане. РазумеетÑÑ, наш отказ от Ð²Ñ…Ð¾Ð¶Ð´ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð² ÑиÑтему коллективной безопаÑноÑти СÐГ, на очень ответÑтвенном Ð´Ð»Ñ Ðзербайджане Ñтапе, когда мы не раÑполагали возможноÑÑ‚Ñми защитить ÑÐµÐ±Ñ ÑамоÑтоÑтельно, не мог не вызвать ÑоответÑтвующей реакции руководÑтва РоÑÑии. Я помню день, когда мне позвонил президент РоÑÑии Б.Ельцин и проÑил и передать его проÑьбу депутатам не отказыватьÑÑ Ð¾Ñ‚ Ð²Ñ…Ð¾Ð¶Ð´ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð²Ð¾Ð¾Ñ€ÑƒÐ¶ÐµÐ½Ð½Ñ‹Ñ… Ñил реÑпублики(тогда их, как Ñ ÑƒÐ¶Ðµ Ñказал, не ÑущеÑтвовало). " Я знаю, что вы ÑÐµÐ¹Ñ‡Ð°Ñ Ð²Ñ‹Ñтупаете перед депутатами, поÑтому позвонил, чтобы передать им Ñвою проÑьбу"- Ñказал мне тогда Б.Ельцин. Одновременно он Ñообщил, что дал поручение о раÑформировании 366 мотоÑтрелкового полка, раÑквартированного в Ханкенди. ИзвеÑтно, что наши депутаты, Ñлуги народа, не дали Ñвоего ÑоглаÑиÑ. Сказано, что "политика еÑÑ‚ÑŒ иÑкуÑÑтво возможного". Мы должны были тогда пойти на Ñ…Ð¾Ñ‚Ñ Ð±Ñ‹ временное приÑутÑтвие во вÑех инÑтитутах СÐГ, чтобы предотвратить негативные поÑледÑÑ‚Ð²Ð¸Ñ Ð½Ð°ÑˆÐµÐ³Ð¾ отказа. Именно Ñтим Ñ Ñ€ÑƒÐºÐ¾Ð²Ð¾Ð´ÑтвовалÑÑ, проÑÑ Ð´ÐµÐ¿ÑƒÑ‚Ð°Ñ‚Ð¾Ð² дать мне право на подпиÑание ÑÐ¾Ð³Ð»Ð°ÑˆÐµÐ½Ð¸Ñ Ð¾ Ð²Ñ…Ð¾Ð¶Ð´ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð² ÑоÑтав Главкомата СÐГ вооруженных Ñил на конÑультативных началах. Точно также, иÑÑ…Ð¾Ð´Ñ Ð¸Ð· корпоративных интереÑов боровшейÑÑ Ñо мной оппозиции, так называемый парламент того времени отказалÑÑ Ñ€Ð°Ñ‚Ð¸Ñ„Ð¸Ñ†Ð¸Ñ€Ð¾Ð²Ð°Ñ‚ÑŒ, то еÑÑ‚ÑŒ подтвердить мою подпиÑÑŒ под Ñоглашением о вхождении в ÑоÑтав СÐГ ÐзербайджанÑкой реÑпублики. И Ñто неÑÐ¼Ð¾Ñ‚Ñ€Ñ Ð½Ð° то, что Ð¼Ð¾Ñ Ð¿Ð¾Ð´Ð¿Ð¸ÑÑŒ под Ñоглашением, поÑÑ‚Ð°Ð²Ð»ÐµÐ½Ð½Ð°Ñ 21 Ð”ÐµÐºÐ°Ð±Ñ€Ñ 1991 года буквально ÑпаÑла Ðзербайджан от раÑчленениÑ. Я не раз говорил о том, что Ð½Ð°Ñ Ð½Ðµ приглашали на второе заÑедание глав гоÑударÑтв СÐГ, ÑоÑтоÑвшегоÑÑ Ð² Ðлма Ðте в указанный выше день. Туда Ñ Ð¿Ð¾ÐµÑ…Ð°Ð» Ñам, без приглашениÑ, поÑкольку чувÑтвовал, что готовитÑÑ Ð³Ð½ÑƒÑÐ½Ð°Ñ Ð¿Ñ€Ð¾Ð²Ð¾ÐºÐ°Ñ†Ð¸Ñ Ð¿Ñ€Ð¾Ñ‚Ð¸Ð² Ðзербайджана. Ð’ результате, не без попыток повлиÑÑ‚ÑŒ на президента РоÑÑии и поддержать принÑтое до Ñтого заÑÐµÐ´Ð°Ð½Ð¸Ñ Ñ€ÐµÑˆÐµÐ½Ð¸Ðµ отказать нам в праве Ð²Ñ…Ð¾Ð¶Ð´ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð² СÐГ, Ñо Ñтороны выÑших должноÑтных лиц РоÑÑии, мне удалоÑÑŒ заÑтавить Ельцина ÑоглаÑитьÑÑ Ñ Ñ‚Ñ€ÐµÐ±Ð¾Ð²Ð°Ð½Ð¸ÐµÐ¼ дать ÑоглаÑие на членÑтво в СÐГ. Ð’ итоге, вмеÑте Ñ Ð´ÐµÑÑтью подпиÑавшимиÑÑ Ð¿Ð¾Ð´ Ñоглашением бывшими Ñоюзными реÑпубликами, ÐзербайджанÑÐºÐ°Ñ Ð ÐµÑпублика была принÑта в Организацию объединенных наций. Оно ÑоÑтоÑлоÑÑŒ на Генеральной ÐÑÑамблее ООР2 Марта 1992 года. Ð 6 Марта того же года под давлением ÐФР, в обÑтановке шока от произошедшей в Ходжалах трагедии Ð¼ÐµÐ½Ñ Ð²Ñ‹Ð½ÑƒÐ´Ð¸Ð»Ð¸ подать в отÑтавку. ПрÑмо как в извеÑтной поговорке: "мавр Ñделал Ñвое дело, теперь он может уйти". Тогда из Ñитуации в кулуарах второго заÑÐµÐ´Ð°Ð½Ð¸Ñ Ð“Ð»Ð°Ð² гоÑударÑтв СÐГ мне удалоÑÑŒ в одиночку выйти победителем. 14 Ð¤ÐµÐ²Ñ€Ð°Ð»Ñ 1992 года на очередном заÑедании СÐГ в МинÑке повторить уÑпех мне не удалоÑÑŒ. Милли ÐœÐµÐ´Ð¶Ð»Ð¸Ñ Ð½Ðµ поддержавший мое обращение Ñ Ð¿Ñ€Ð¾Ñьбой дать мне Ð¿Ð¾Ð»Ð½Ð¾Ð¼Ð¾Ñ‡Ð¸Ñ Ð½Ð° подпиÑание ÑÐ¾Ð³Ð»Ð°ÑˆÐµÐ½Ð¸Ñ Ð¾ вхождении азербайджанÑкой армии в ÑоÑтав Совета обороны Ñтран членов СÐГ при Главкомате , таких полномочий мне не дал. Ð’ результате Ñ Ð½Ðµ подпиÑал Ñто Ñоглашение, предчувÑтвуÑ, что тем Ñамым, Ð±Ð»Ð°Ð³Ð¾Ð´Ð°Ñ€Ñ ÐФРмы Ñами подÑтавили ÑебÑ. Можете Ð¼ÐµÐ½Ñ ÑпроÑить, почему вы Ñами не подпиÑалиÑÑŒ, еÑли были уверены в Ñвоей правоте? Отвечу: не хотел чтобы на Ð¼ÐµÐ½Ñ Ð¼Ð¾Ð¸ оппоненты нацепили Ñрлык врага народа, что одно Ð²Ñ€ÐµÐ¼Ñ Ð±Ñ‹Ð»Ð¾ модным делом. ПользуÑÑÑŒ Ñлучаем хочу оÑтановитьÑÑ ÐµÑ‰Ðµ на одном моменте тогдашней Ñитуации. Ðто будет информацией Ð´Ð»Ñ Ñ€Ð°Ð·Ð¼Ñ‹ÑˆÐ»ÐµÐ½Ð¸Ñ.
15 Ð¤ÐµÐ²Ñ€Ð°Ð»Ñ 1992 года по возвращении из МинÑка ко мне зашел Тамерлан Караев. Он в то Ð²Ñ€ÐµÐ¼Ñ ÑвлÑлÑÑ Ð·Ð°Ð¼ÐµÑтителем ПредÑÐµÐ´Ð°Ñ‚ÐµÐ»Ñ Ð’ÐµÑ€Ñ…Ð¾Ð²Ð½Ð¾Ð³Ð¾ Совета реÑпублики. ОказалоÑÑŒ, что он только вернулÑÑ Ð¸Ð· Ирана, где началоÑÑŒ заÑедание конференции ÑкономичеÑкого ÑотрудничеÑтва муÑульманÑких гоÑударÑтв- ÐКО. Караев Ñ Ð²Ð¾Ñторгом раÑÑказал мне о Ñвоем впечатлении от увиденного в Тегеране и наÑтоÑтельно поÑоветовал мне обÑзательно выехать и принÑÑ‚ÑŒ учаÑтие в работе конференции. При Ñтом он даже взÑлÑÑ Ð¼ÐµÐ½Ñ Ñопровождать в поездке в Тегеран. Я напомнил ему, что там приÑутÑтвует ГаÑан ГаÑанов, бывший в ту пору премьер миниÑтром. "Ваш визит будет хорошо воÑпринÑÑ‚ в Тегеране"- Ñказал мне Караев. Под впечатлением от Ñказанного им, Ñ Ð¿Ñ€Ð¸Ð½Ñл решение и мы вылетели в Тегеран. Ðа Ñамом деле, даже в рамках короткого пребываниÑ, Ñ ÑƒÐ²Ð¸Ð´ÐµÐ» очень много интереÑного, что запечатлелоÑÑŒ на долгие годы в моей памÑти. Однако наше пребывание в Тегеране 17 Ð¤ÐµÐ²Ñ€Ð°Ð»Ñ Ð±Ñ‹Ð»Ð¾ омрачено. По Ñообщению из Баку в указанный день началÑÑ Ð°Ñ€Ñ‚Ð¾Ð±Ñтрел поÑелка Ходжалы. ПришлоÑÑŒ Ñрочно возвращатьÑÑ. ВопроÑ: Ñлучайно ли Ñто или Ñовпадение? Ðаше пребывание в Тегеране и маÑÑированный обÑтрел Ходжалы. Что нам хотели тем Ñамым Ñказать ÑтоÑвшие за Ñтим Ñилы? Далее, поездка иÑполнÑвшего обÑзанноÑти президента Ягуба Мамедова в Иран в Мае 1992 года и захват Шуши! ОпÑÑ‚ÑŒ Ñовпадение или кровавые игры в прÑтки! ВопроÑ: еÑли Ð½ÐµÐ»ÑŒÐ·Ñ Ð±Ñ‹Ð»Ð¾ ездить в Тегеран, то куда Ñледовало ездить? Замечу, что определенные круги могли не желать ÑÐ±Ð»Ð¸Ð¶ÐµÐ½Ð¸Ñ Ñ Ð˜Ñ€Ð°Ð½Ð¾Ð¼, чреватое, как им думалоÑÑŒ поÑвлением в лице Ðзербайджана, еще одного религиозного гоÑударÑтва "ведь дуракам закон не пиÑан" глаÑит извеÑÑ‚Ð½Ð°Ñ Ð¿Ð¾Ð³Ð¾Ð²Ð¾Ñ€ÐºÐ°. Вполне могло быть и так. Из Ñказанного можно Ñделать вывод о том, в каких уÑловиÑÑ… в то Ð²Ñ€ÐµÐ¼Ñ Ð¿Ñ€Ð¸Ñ…Ð¾Ð´Ð¸Ð»Ð¾ÑÑŒ работать.
Ð’Ñе ÑÐµÐ³Ð¾Ð´Ð½Ñ Ð¶Ð°Ð»ÑƒÑŽÑ‚ÑÑ Ð½Ð° то, что глава гоÑударÑтва не ÑтремитÑÑ Ðº контакту Ñ Ð¿Ñ€ÐµÑÑой и не проводит брифинги, преÑÑ-конференции, как ÑлучаетÑÑ Ð² других Ñтранах. Во Ð²Ñ€ÐµÐ¼Ñ Ð’Ð°ÑˆÐµÐ³Ð¾ президентÑтва Ð’Ñ‹ преÑÑ-конференции или брифинги провели? Вообще, в те времена Ð’Ñ‹ как Ñтроили контакты Ñо ÑредÑтвами маÑÑовой информации?
Я придавал большое значение преÑÑе, оÑобенно зарубежной. Ð¡Ð¾Ð±Ñ‹Ñ‚Ð¸Ñ Ñ‚Ñ€ÐµÐ±Ð¾Ð²Ð°Ð»Ð¸ того, чтобы доводить до мирового общеÑтвенного Ð¼Ð½ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð½Ð°ÑˆÑƒ правду. Однако мы еще не раÑполагали необходимым потенциалом СМИ. ПоÑтому Ð½ÐµÐ»ÑŒÐ·Ñ Ð±Ñ‹Ð»Ð¾ пренебрегать проÑвлÑемым к нам интереÑам Ñо Ñтороны поÑещавших реÑпублику предÑтавителей ÑредÑтв маÑÑовой информации. Координацию работ Ñ Ð¶ÑƒÑ€Ð½Ð°Ð»Ð¸ÑÑ‚Ñкой Ñредой оÑущеÑтвлÑли опытные, Ñ Ð±Ñ‹ Ñказал талантливые журналиÑÑ‚Ñ‹, к каким Ñ Ð¾Ñ‚Ð½Ð¾ÑˆÑƒ Ñвоего помощника РаÑима Ðгаева , покойного преÑÑ-ÑÐµÐºÑ€ÐµÑ‚Ð°Ñ€Ñ ÐžÑмана Мирзоева. ПреÑÑ-конференций много не было. ДоÑтуп журналиÑтов не был ограничен. ÐžÐ¿Ð¿Ð¾Ð·Ð¸Ñ†Ð¸Ñ Ð¸Ð¼ÐµÐ»Ð° Ñвое Ð²Ñ€ÐµÐ¼Ñ Ñ‚ÐµÐ»ÐµÐ²Ð¸Ð·Ð¸Ð¾Ð½Ð½Ð¾Ð³Ð¾ вещаниÑ. Ð¡ÐµÐ³Ð¾Ð´Ð½Ñ ÑÐ¸Ñ‚ÑƒÐ°Ñ†Ð¸Ñ ÑовÑем Ð¸Ð½Ð°Ñ Ð¸ возможноÑти иные. ПреÑÑа многому научилаÑÑŒ. По большому Ñчету влаÑти многое Ñделали Ð´Ð»Ñ Ñ€Ð°Ð·Ð²Ð¸Ñ‚Ð¸Ñ Ð¸Ð½Ñ„Ð¾Ñ€Ð¼Ð°Ñ†Ð¸Ð¾Ð½Ð½Ð¾Ð¹ инфраÑтруктуры. К работникам преÑÑÑ‹ оказываетÑÑ Ð±Ð¾Ð»ÑŒÑˆÐ¾Ðµ внимание. К Ñожалению, имеют меÑто и Ñлучаи Ð¿Ñ€Ð¸Ð²Ð»ÐµÑ‡ÐµÐ½Ð¸Ñ Ðº уголовной ответÑтвенноÑти журналиÑтов. Ðто дает оÑнование раздувать подобные Ñлучаи в международном маÑштабе. ХотелоÑÑŒ, чтобы подобных фактов вообще не было бы. Ðто завиÑит и от Ñамих журналиÑтов. Ðадо иметь ввиду, что журналиÑÑ‚ неÑÑ‘Ñ‚ ответÑтвенноÑÑ‚ÑŒ за Ñвои Ñлова. Он не должен нарушать ÑтичеÑкие нормы Ð¾Ð±Ñ‰ÐµÐ½Ð¸Ñ Ñ Ð¾Ð±Ñ‰ÐµÑтвом, Ñ Ð²Ð»Ð°Ñтью даже в процеÑÑе Ð¸Ð½Ñ„Ð¾Ñ€Ð¼Ð¸Ñ€Ð¾Ð²Ð°Ð½Ð¸Ñ Ð½Ð°Ñ€Ð¾Ð´Ð° о жизни Ñтраны. Что каÑаетÑÑ Ð´ÐµÐ¹Ñтвующего президента, Ñкажу, что ему недоÑуг тратить Ð²Ñ€ÐµÐ¼Ñ Ð½Ð° популизм. Президент занимаетÑÑ Ñвоими непоÑредÑтвенными обÑзанноÑÑ‚Ñми.
Ðа днÑÑ… Ñ Ð½Ð°Ð¿Ð¸Ñал колонку по поводу одного Вашего выÑÐºÐ°Ð·Ñ‹Ð²Ð°Ð½Ð¸Ñ Ð² интервью и отправил вашему помощнику Ð´Ð»Ñ Ð²Ð°ÑˆÐµÐ³Ð¾ ÑведениÑ. Ð’ том интервью Ð’Ñ‹ Ñказали, что: "мой поÑÑ‚ не Ñтоил жизни одного моего гражданина". СоглаÑитеÑÑŒ: когда президенты ÑтоÑÑ‚ перед Ñложным выбором, иногда им приходитьÑÑ Ð¸Ñпользовать "железную руку", против меньшинÑтва ради интереÑов большинÑтва.
Да Ñ Ð³Ð¾Ð²Ð¾Ñ€Ð¸Ð» о том, что креÑло президента не Ñтоит того, чтобы из-за него могла пролитьÑÑ ÐºÑ€Ð¾Ð²ÑŒ даже одного гражданина. Под Ñтими Ñловами Ñледует подразумевать, Ñитуацию, когда на Ñто креÑло покушаетÑÑ Ð¾Ð¿Ð¿Ð¾Ð·Ð¸Ñ†Ð¸Ñ, причем Ñ Ð¿Ð¾Ð¼Ð¾Ñ‰ÑŒÑŽ оружиÑ. Тому примером могут Ñлужить драматичеÑкие ÑобытиÑ, имевшие меÑто, в чаÑтноÑти, в Верховном Совете реÑпублики, 5-6 Марта 1992 года, когда ÐФРинициировал Ñозыв внеочередной ÑеÑÑии Ð’.С. Ð´Ð»Ñ Ð¾Ð±ÑÑƒÐ¶Ð´ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð²Ð¾Ð¿Ñ€Ð¾Ñа о Ñитуации в Ðагорном Карабахе, в ÑвÑзи Ñ Ñ‚Ñ€Ð°Ð³Ð¸Ñ‡ÐµÑкими ÑобытиÑми в поÑелке Ходжалы. Ð’ те дни ÑоздалаÑÑŒ Ñ€ÐµÐ°Ð»ÑŒÐ½Ð°Ñ ÑƒÐ³Ñ€Ð¾Ð·Ð° Ð¿Ñ€Ð¸Ð¼ÐµÐ½ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð¾Ñ€ÑƒÐ¶Ð¸Ñ Ñо Ñтороны митингующих, в Ñлучае, еÑли Ñ Ð¿Ñ€Ð¸ÐºÐ°Ð·Ð°Ð» бы применить оружие Ð´Ð»Ñ Ð¿Ð¾Ð´Ð°Ð²Ð»ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð¼Ñтежа. Ведь выÑтупавшие на том заÑедании депутаты от демократичеÑкого блока публично, Ñ Ñ‚Ñ€Ð¸Ð±ÑƒÐ½Ñ‹ ÑеÑÑии пригрозили, еÑли не будут убраны Ñ Ð¿Ð»Ð¾Ñ‰Ð°Ð´Ð¸ перед зданием Верховного Совета грузовики Ñ Ð²Ð¾ÐµÐ½Ð½Ð¾Ñлужащими полка внутренних войÑк, иначе они грозилиÑÑŒ приглаÑить в Баку батальоны Ñамообороны из районов реÑпублики. Угрозы лидеров ÐФРмогли быть и блефом, но могли быть и реальноÑтью. Ð’Ñпомним ÑÐ¾Ð±Ñ‹Ñ‚Ð¸Ñ 20 Ð¯Ð½Ð²Ð°Ñ€Ñ 1990 года, ведь тогда было применено оружие против прибывших войÑк. Ð’ те дни ÑоздалаÑÑŒ Ñ€ÐµÐ°Ð»ÑŒÐ½Ð°Ñ ÑƒÐ³Ñ€Ð¾Ð·Ð° Ð¿Ñ€Ð¸Ð¼ÐµÐ½ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð¾Ñ€ÑƒÐ¶Ð¸Ñ Ñо Ñтороны митингующих, в Ñлучае, еÑли Ñ Ð¿Ñ€Ð¸ÐºÐ°Ð·Ð°Ð» бы применить оружие Ð´Ð»Ñ Ð¿Ð¾Ð´Ð°Ð²Ð»ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð¼Ñтежа. Об Ñтом мало говоритÑÑ, но в материалах ÑледÑÑ‚Ð²Ð¸Ñ Ñ‚Ð°ÐºÐ¸Ðµ факты приведены. ПоÑтому Ñ Ð¾Ñ‚ÐºÐ°Ð·Ð°Ð»ÑÑ Ð¾Ñ‚ иÑÐ¿Ð¾Ð»ÑŒÐ·Ð¾Ð²Ð°Ð½Ð¸Ñ Ñилы, чтобы иÑключить кровавые разборки Ñ Ð¾Ð¿Ð¿Ð¾Ð·Ð¸Ñ†Ð¸ÐµÐ¹, Ñ…Ð¾Ñ‚Ñ Ð² ÑоответÑтвии Ñ ÐºÐ¾Ð½Ñтитуцией того времени имел на Ñто право. И вообще, Ñ Ð½Ðµ допуÑкал Ñамой мыÑли вÑтупать в конфликт Ñо Ñвоим народом, да еще иÑÐ¿Ð¾Ð»ÑŒÐ·ÑƒÑ Ð¾Ñ€ÑƒÐ¶Ð¸Ðµ, поÑкольку на нашей земле от рук агреÑÑоров и без того проливалаÑÑŒ кровь. Что каÑаетÑÑ Ð±Ð¾Ð»ÑŒÑˆÐ¸Ð½Ñтва народа, ради Ð±Ð»Ð°Ð³Ð¾Ð¿Ð¾Ð»ÑƒÑ‡Ð¸Ñ ÐºÐ¾Ñ‚Ð¾Ñ€Ð¾Ð³Ð¾ Ñ, ÑоглаÑно вашему выражению, должен был подавить" железной" рукой Ñкажу Ñледующее. Рпочему Ñто Ñамое большинÑтво преÑпокойно Ñидело у телевизоров и наблюдало за тем, как куда Ð¼ÐµÐ½ÑŒÑˆÐ°Ñ Ñ‡Ð°ÑÑ‚ÑŒ народа ÑобралаÑÑŒ перед зданием парламента и творила раÑправу над законным президентом, Ñ‚Ñ€ÐµÐ±ÑƒÑ ÐµÐ³Ð¾ отÑтавки. Скажете, что никто к ним не обратилÑÑ, никто их не приглаÑил. Рпочему Ñамим не проÑвить инициативу и придти на выручку президенту, за которого отдало Ñто Ñамое большинÑтво Ñвои голоÑа вÑего шеÑтью меÑÑцами ранее? Между тем, еÑли бы на площадь перед зданием парламента ÑобралиÑÑŒ бы Ñторонники президента Ñ Ð»Ð¾Ð·ÑƒÐ½Ð³Ð¾Ð¼-" долой руки от законного президента" ÑÐ¾Ð±Ñ‹Ñ‚Ð¸Ñ Ð¼Ð¾Ð³Ð»Ð¸ бы пойти по другому Ñценарию, еÑли бы тогда бы общеÑтво проÑвило бы Ñвою зрелоÑÑ‚ÑŒ и гражданÑкую позицию. По ÑущеÑтву, тогда мне пришлоÑÑŒ взÑÑ‚ÑŒ на ÑÐµÐ±Ñ Ð¼Ð¾Ñ€Ð°Ð»ÑŒÐ½ÑƒÑŽ ответÑтвенноÑÑ‚ÑŒ за ÑÐ¾Ð±Ñ‹Ñ‚Ð¸Ñ Ð² Ходжалах , Ñ…Ð¾Ñ‚Ñ Ñ Ñделал вÑе, что от Ð¼ÐµÐ½Ñ Ð·Ð°Ð²Ð¸Ñело Ð´Ð»Ñ ÐµÐ³Ð¾ защиты. Ведь публичное обвинение оппозиционного Ðародного фронта, а вÑлед за ним и отдельных фигурантов влаÑти в мой Ð°Ð´Ñ€ÐµÑ Ð² ÑвÑзи Ñ ÑƒÐºÐ°Ð·Ð°Ð½Ð½Ñ‹Ð¼Ð¸ ÑобытиÑми, причем на протÑжении Ñ€Ñда лет, ÑпоÑобÑтвовало тому, что армÑне повÑемеÑтно говорили об азербайджанÑком Ñледе в Ñтой трагедии, произошедшей, кÑтати, на подконтрольной Ðагорному Карабаху территории.
ВозвращаÑÑÑŒ к вопроÑу о "железной" руке, ÐºÐ¾Ñ‚Ð¾Ñ€Ð°Ñ Ð´Ð¾Ð»Ð¶Ð½Ð° творить благо ради молчаливого и инертного большинÑтва напомню, что в иÑтории народов было немало "железноруких" влаÑтителей, но они, как правило, плохо кончали. Скорее нам Ñледует научитьÑÑ ÑƒÐ²Ð°Ð¶Ð°Ñ‚ÑŒ законы, которые, как извеÑтно, должны быть одинаково почитаемые вÑеми гражданами.
ИнтереÑно было бы более подробно узнать ваше мнение отноÑительно еще одной актуальной темы, ÐºÐ¾Ñ‚Ð¾Ñ€Ð°Ñ Ñ‡Ð°Ñто оÑвещаетÑÑ Ð² преÑÑе. Ðеужели так трудно Ñоздать атмоÑферу Ð¿Ñ€Ð¸Ð¼Ð¸Ñ€ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð² общеÑтве? Кто должен предпринÑÑ‚ÑŒ первый шаг? ÐšÐ°ÐºÐ°Ñ Ñила должна выÑтупить в роли локомотива Ñтого процеÑÑа, в котором долгие годы нуждаетÑÑ Ð¾Ð±Ñ‰ÐµÑтво?
Ðто Ñложный вопроÑ. Однозначного ответа на него трудно дать. СущеÑтвуют определенные традиции проживаниÑ, инерции которых дает о Ñебе знать и в нашей ÑегоднÑшней дейÑтвительноÑти. К ним отноÑÑÑ‚ÑÑ Ð¿Ñ€Ð¸Ð²ÑзанноÑÑ‚ÑŒ к Ñвоим иÑтокам, меÑта и Ñреды обитаниÑ, традиционализм общеÑтвенного уклада, гипертрофированное воÑприÑтие понÑтий о большой и малой родине. Ð’ иÑтекшие годы многое изменилоÑÑŒ в ÑиÑтеме отношений между центром и периферией, перемеÑтилоÑÑŒ огромное чиÑло людей, из ÑельÑкой меÑтноÑти в города и преимущеÑтвенно в Ñтолицу. Ð¡Ð¸Ñ‚ÑƒÐ°Ñ†Ð¸Ñ Ñ Ð±ÐµÐ¶ÐµÐ½Ñ†Ð°Ð¼Ð¸ в течение поÑледних 20 лет уÑкорила процеÑÑ ÑƒÑ€Ð±Ð°Ð½Ð¸Ð·Ð°Ñ†Ð¸Ð¸ наÑÐµÐ»ÐµÐ½Ð¸Ñ Ñтраны, что нарÑду Ñ Ð¼Ð¸Ð½ÑƒÑами, дало и плюÑÑ‹, Ñреди которых отмечу размывание землÑчеÑких принципов, мешавших многие годы конÑолидации народа вокруг более предпочтительных принципов, объединÑющих народ. РазумеетÑÑ, инициатива в деле разработки концепции, ÐºÐ¾Ñ‚Ð¾Ñ€Ð°Ñ Ð´Ð¾Ð»Ð¶Ð½Ð° будет определить практичеÑкие меры Ð¸Ð·Ð±Ð°Ð²Ð»ÐµÐ½Ð¸Ñ Ð¾Ñ‚ порочных принципов регионализма, должна принадлежать влаÑти. Ð’ поÑледнее Ð²Ñ€ÐµÐ¼Ñ Ð½ÐµÐºÐ¾Ñ‚Ð¾Ñ€Ñ‹Ðµ журналиÑÑ‚Ñ‹ и аналитики иÑпользуют в Ñвоем лекÑиконе, как Ñамо Ñобою разумеющееÑÑ, такие понÑÑ‚Ð¸Ñ ÐºÐ°Ðº клан в ÑоответÑтвии Ñ Ð³ÐµÐ¾Ð³Ñ€Ð°Ñ„Ð¸Ñ‡ÐµÑкими названиÑми. Ðти аналитики не ведают того, что тем Ñамым дают оÑнование недоброжелателÑм Ðзербайджана иÑпользовать против него хорошо извеÑтный имперÑкий принцип "разделÑй и влаÑтвуй". Конечно, необходимо внеÑти коррективы в кадровую политику. ÐÐµÐ»ÑŒÐ·Ñ ÑоглашатьÑÑ Ð¸ далее Ñ Ð¿Ñ€Ð°ÐºÑ‚Ð¸ÐºÐ¾Ð¹ Ñ„Ð¾Ñ€Ð¼Ð¸Ñ€Ð¾Ð²Ð°Ð½Ð¸Ñ Ñоциальной базы политиков за Ñчет отдельных регионов. Ведь Ñказанное означает ни что иное, как разделение единого народа по признаку принадлежноÑти к регионам, что означает возврат к ханÑко - байÑким временам, удельным кнÑжеÑтвам. Иначе говорÑ, надо иметь желание Ñтим заниматьÑÑ Ð¿Ñ€Ð°ÐºÑ‚Ð¸Ñ‡ÐµÑки, а не ограничиватьÑÑ Ð»Ð¾Ð·ÑƒÐ½Ð³Ð°Ð¼Ð¸ и призывами.
Многих людей, Ð²ÐºÐ»ÑŽÑ‡Ð°Ñ Ð¼ÐµÐ½Ñ, очень раÑÑтраивает то, что опыт первого президента Ñтраны не иÑпользуетÑÑ. ОÑтавим политику в Ñтороне, например, имеетÑÑ Ð»Ð¸ у Ð’Ð°Ñ Ð¶ÐµÐ»Ð°Ð½Ð¸Ðµ и ÑÐ½ÐµÑ€Ð³Ð¸Ñ Ð¿Ñ€Ð¾Ð²Ð¾Ð´Ð¸Ñ‚ÑŒ занÑÑ‚Ð¸Ñ Ñо Ñтудентами ÐзербайджанÑкой ДипломатичеÑкой Ðкадемии и дипломатами в Ñфере практичеÑкой дипломатии?
Я не раз говорил, что мог бы быть полезным Ñтране в ÑоответÑтвии Ñ Ð¼Ð¾Ð¸Ð¼ опытом и знаниÑми.
Может ли интеллигент, который никогда не занималÑÑ Ð¿Ð¾Ð»Ð¸Ñ‚Ð¸ÐºÐ¾Ð¹, Ñтать президентом и управлÑÑ‚ÑŒ Ñтраной как Ðзербайджан, где переполох в геополитичеÑких процеÑÑах?
Руководить Ñтраной, оÑобенно в переходный период, очень Ñложно. Одной интеллигентноÑти здеÑÑŒ недоÑтаточно.