Dünən parlamentdə 2014-cü ilin dövlət büdcəsi layihəsinin qəbulu zamanı çıxış edən maliyyə naziri Samir Şərifovun sanki böyük bir xəcalət hissiylə deputatların təkliflərinin maliyyə çatışmazlığı üzündən nəzərə alınmadığını söyləməsi, bu azmış kimi təkliflərin qarşıdakı illər ərzində də həyata keçəcəyinin mümkünsüzlüyünü açıq şəkildə etiraf etməsi diqqətdən yayınmadı. Bəlli oldu ki, artıq Azərbaycan iqtisadiyyatını irəlidə ciddi sınaqlar və təlatümlər gözləyir.
Ancaq mövzu ilə bağlı Moderator.az-a danışan Milli Məclisin deputatı, İqtisadi və Sosial
İnnovasiyalar İnstitutunun rəhbəri Əli Məsimli nisbətən nikbin
əhval-ruhiyyədədir və hesab edir ki, hökumət indidən qollarını çırmayıb
vəsaitlərin səmərəli xərclənməsini təmin edə bilsə, iqtisadiyatımız çətin günlər
yaşama da bilər:
“Büdcə iqtisadiyyatın güzgüsüdür və büdcə necədirsə,
iqtisadiyyat da elədir.Ona görə də 2014-cü ilin dövlət büdcəsinin əsas
parametrləri, fərqləndirici cəhətləri, problem və perspektivləri ilə bağlı
məqamların obyektiv təhlili belə bir fikir yürütməyə əsas verir ki, 2014-cü
ilin büdcəsi ölkə iqtisadiyyatının real durumunu daha obyektiv əks etdirir.Belə
ki, Azərbaycan ikinci neft bumu dövrünü yaşayır.Bu dövrdə ölkədə neft hasilatı
9 milyon tondan 50 milyon tona çatıb.Neft bumu Azərbaycanda ondan da sürətlə
gedən tikinti və infrastruktur bumları yaradıb.Bu sahədə neft gəlirlərinin
büdcə mexanizmi vasitəsilə investisiya layihələrinin həyata keçirilməsinə
yönəldilən hissəsi müstəsna rol oynayıb. Amma artıq neft hasilatının pik dövrü
arxada qalır. 2011-ci ildən başlayaraq ölkədə neft hasilatı aşağı düşməyə
başlayıb və yalnız 2013-cü ilin sonlarına sabitləşmə müşahidə olunur. Azərbaycanın neft və
qaz ehtiyatları kifayət qədər böyük- üst-üstə 10 milyard ton səviyyəsində
qiymətlndirildiyindən, yenə də neftdən on milyardlarla dollar vəsait gəlməkdə
davam edir. Gələn ildən TANAP qaz kəmərinin tikintisi başlanacaq və qaz
hasilatı tədricən artacaq. Bununla
belə qazdan qələn gəlirlər neftdən gələn gəlirlərdən xeyli aşağı
gözlənildiyindən, Azərbaycanda neft hasilatının pik mərhələsinin arxada
qalması, məntiqi surətdə büdcəmizdə də də öz əksini tapmağa başlayıb... Bu
konteksdə 2014-cü ilin dövlət büdcəsi bir sıra cəhətlərinə görə özündən əvvəlki
illərin büdcələrindən fərqlənir.Onların arasında 3 məqam daha çox diqqət
çəkəndir: Birincisi, 2014-cü ilin büdcəsi ölkə iqtisadiyyatının real durumunu
nəzərə alaraq pafosdan uzaq durmaqla hazırlanıb. İkincisi, Azərbaycan büdcəsi
üçün daha çox ölkənin iqtisadi artım templərindən sürətli artması, onun əsas
xarakterik cəhətlərindəndir. Elə illər olub ki, Azərbaycanda büdcə gəlirləri
fantastik templərlə, məsələn, özündən əvvəlki illə müqayisədə 2006-cı ildə 88
faiz, 2007ci ildə 55 faiz, 2008-ci ildə
79 faiz artıb. 2011-ci ildə ölkənin ÜDM-nin cəmi 0,1 faiz artdığı bir şəraitdə
büdcə gəlirləri 38 faiz artıb. Amma 2009-cu il istisna olmaqla, ilk dəfə olaraq
2014-cü ilin dövlət büdcəsinin gəlirləri əvvəlki illə müqayisədə aşağı
endirilib və xərclərinin artım tempi isə ölkənin Ümumi Daxili Məhsulunun
gözlənilən tempindən 4,7 dəfə geri
qalacaq.Yəni ÜDM-in 2014-cü ilə proqnozlaşdırılan 5,2 faizlik artım fonunda
büdcənin gəlirlərinin 4 faiz azalacağı, xərclərinin isə cəmi 1,1 faiz artacağı
proqnozlaşdırılıb. Üçüncüsü, 2003-cü ildən bu yana son 10 ildə ilk dəfə 2014-cü
ildə Dövlət Neft Fondundan büdcəyə transfertlər azalacaq.Yəni 2013-cü ildə Dövlət
Neft Fondundan büdcəyə 11, 3 milyard manatdan artıq, 2014-cü ildə isə 9,3
milyard manat transfert nəzərdə tutulur ki, bu da 2013-cü illə müqayisədə 2
milyard manat və ya 18 faizə qədər azdır. Dövlər Neft Fondundan büdcəyə
transfertlər- büdcə gəlirlərinin 51 faizinə endiriləcək. Ancaq bunun özü də
kifayət qədər böyük rəqəmdir.Ona görə də Dövlət Neft Fondundan büdcəyə
transfertlərin tədricən azaldılmasına davamlı xarakter verilməsini zəruri hesab
edirik. Dördüncüsü,son illər Azərbaycan büdcəsi üçün 1 faizin altında büdcə kəsiri
və daha çox isə profisit xarakterik olsa da, 2014-cü ilin büdcəsi özündən
əvvəlki illərlə müqayisədə daha çox kəsirin nəzərdə tutulması ilə fərqlənir.
Dövlət büdcəsində şox ciddi bir problem yaşanılır.Belə ki, dalbadal iki ildir ki,
büdcədə neftin qiymətini maksimum, yəni bir barrel üçün 100 dollar səviyyəsində
götürsək belə, yenə də 2014-cü ildə vergi və gömrük rüsumlarından və digər
mənbələrdən daxilolmalar hesabına cari xərclərimizi belə örtə bilmirik.Həmin mənbələrdən daxilolmalar hesabına gözlənilən 9 milyard manata qarşı, ölkənin cari xərcləri 11
milyard manata yaxın olacaq. Deməli, əvvəlki illərdə olduğu kimi, 2014-cü ildə
də biz cari xərclərin 2 milyard manata yaxınını Neft Fondundan transfertlər
hesabına bağlamalı olacağıq. Ona görə də yaxın illərdə bir hədəf kimi götürülüb, cari xərclərin vergi yığımı hesabına
bağlanmasına nail olmaqdan ötrü, bu sahədə səfərbərlik ssenarisinə keçmək
məqsədəuyğun olardı. 2008-ci ildən başlayaraq son 5 ildə qlobal
maliyyə-iqtisadi böhranın əsas fəsadlarının nəticəsi olaraq əksər ölkələrin
büdcələrində yaranan kritik durum Azərbaycanda müşahidə olunmur.Ona görə ki,
Azərbaycanın “50 milyard dollarlıq TƏHLÜKƏSİZLİK YASTIÄžI” var ki,onun bir
hissəsini işə salmaqla prosesləri tənzimləmək mümkün olur.Bununla belə, Dövlət
Neft Fondunun hesabına Azərbaycanın dövlət büdcəsində gəlir sarıdan kritik
durum olmasa da, büdcə vəsaitinin səmərəli xərcləmələri sarıdan problemlər
yetərincədir. Artıq Azərbaycan büdcəsinin asan gəlir əldə etmə mərhələsi arxada
qaldı və bundan sonra gəlirləri artırmaqdan ötrü ciddi əsaslandırılmış sistemli
tədbirlərə ehtiyac olacaq. Azərbaycan iqtisadiyyatı artıq iqtisadi artım
templərinin əsas təkanverici amillərinin, yəni neft hasilatının və onun dünya
bazarında qiymətinin artması kimi iki əsas təkanverici amilin zəiflədiyi
mərhələyə daxil olub. Büdcə zərfində hökumətin təqdim etdiyi orta müddətli
büdcə proqnozlarından da görünür ki, Neft Fonduna 2014-cü ildə 11,6 mlrd manat
vəsait gözlənilirsə, 2015-ci ildə bu vəsait proqnozlara görə 2 mlrd manat
azalacaq, 2016-cı ildə isə daha da azalmaqla 8,8 mlrd manata qədər düşəcək..Ona
görə də 2010-cu ildən sonra Azərbaycanın qarşısında mühüm bir sual durur: ölkədə neft hasilatının aşağı düşdüyü və xammalın qiyməti kimi təkanverici
faktorların zəifləməsi şəraitində iqtisadi artım tempini necə yüksəltmək və büdcə gəlirlərini necə artırmaq? Hökumət bunu neftdənkənar sahələrin
inkişaf templərini yüksəltmək hesabına edir və müəyyən dərəcədə məqsədinə nail
olur. Gələn il Azərbaycanda iqtisadi artım neftdənkənar sahələrin 10 faiz
artımı hesabına təmin ediləcək. İqtisadiyyatımızın
2014-2017-cı illərdə real artımı əsasən sərmayələrin ümumiyyətlə, eləcə də
infrastruktur layihələrinə artımı və əhalinin istehlakının artması hesabına
təmin edilməsi nəzərdə tutulur. Bunu müsbət qiymətləndirməklə yanaşı həm də
burada çox incə bir problemin varlığına da diqqət yetirmək lazımdır: infrastruktur
layihələri vacibdir,amma ifrata varıldıqda israfçılqla müşayət olunur və
iqtisadi inkişafın maliyyə təminatına ziyan vurur. İkincisi, əhalinin
tələbatını daha çox yerli istehsal yoxsa, xaricdən gətirilən mallar hesbına
qarşılayırıq? Hadisələrin bu sahələrdə indiki ssenari ilə bir neçə il də davam
etməsinin fəasdlarının artacağını göz önünə gətirməklə,vəziyyətin mürəkkəbləşməsinin
indidən qarşısını almaqdan ötrü, neftdənkənar sahələrin 10 faizlik artımının
strukturunda istehsalın, xüsusən də regionlarda istehsalın həcminin artması
göstəricisinin payının artması təmin olunmalıdır.Çünki əvvəla, istehlakın
artımını xarici malalarla yanaşı, həm də yerli istehsalı inkişaf etdirməklə
qarşılamaq strategiyasına keçilməlidir.İkincisi,ölkə əhalisinin ildə orta
hesabla 1,3-1,4 faiz atımı şəraitində ÜDM-in 5 faiz artımı inkişafdan daha çox
qeyd etdiyimiz sürətlə artan əhalinin tələbatının qarşılanması üçün yetərlidir.
Bu baxımdan yanaşdıqda, 5 faizlik iqtisadi artım yaxşı göstərici olsa
da,hökumətin qarşıdıkı 10 ildə ÜDM-i 2 dəfə artırmaq istəyinin
gerçəkləşməsindən ötrü, gərək bizdə orta illik artım sürəti 5 faiz yox,azı 8
faiz olsun. Ona görə də digər təkanverici amillərlə paralel olaraq, büdcə
iqtisadi artımla yanaşı həm də iqtisadi inkişafı təmin etməlidir. Büdcənin
gəlirlərinin artırılmasının əlavə mənbələrinin tapılması və xərcləmələrin
səmərəliliyinin artırılmasından ötrü aşağıdakı tədbirlərin sistemili şəkildə
həyata keçirilməsini zəruri hesab edirik: 2014-cü ildə vergi və gömrük
rüsumlarından və digər mənbələrdən daxilolmalar (9 milyard manat) cari xərcləri
(10,9 milyard manat) örtməyəcək. Digər tərəfdən isə Neft Fondundan
transfertlər azaldılır. Neft Fondundan büdcəyə transfertləri azaldılmasının
davam etdirilməsi şəraitində büdcə gəlirlərinin artırılmasının əlavə mənbələrinin
tapılmasına ehtiyac var. Bu istiqamətdə mövcud olan
yetərincə böyük potensialdan istifadənin dairəsinin və səmərəliliyin
yüksəldilməsini,iqtisadi aktivliyin artırılmasını, daha çox əlavə dəyr yaradan
sahələrin, eləcə də xalq istehlakı malları istehsalının üstün artımının təmin
edilməsi, kölgə iqtisadiyyatının mümkün hissələrinin vergiyə gəlb edilməsi
üsullarının tapılması və sair istiqamətdə tədbirlərin görülməsini zəruri hesab
edirik.Eyni zamanda iqtisadi fəallığın artırılması üçün iqtisadiyyatın
liberallaşdırılması işinin sürətləndirilməsi,cəmiyyətin daha bacarıqlı və fəal
hissəsinin öz potensialını hərtərəfli reallaşdırılmasına əlverişli şərarait
yaradılalması,perspektivli sahələrə dövlər dəstəyinin gücləndirilməsi,
korrupsiya və intisatçılığa qarşı mübarizənin coğrafiyasının genişləndirilməsi,
dərinləşdirilməsi və bu işlərə sistemli xarakter verilməsi,sağlam rəqabət
mühitinin yaradılaması, verci bazasının və dairəsinin genişləndirilməsi,
şəffaflığın artırılması sahəsində kompleks tədbirlər həyata keçirilməli, həm də
şirkətlər daha şəffaf vergi ödəmə rejiminə keçirilməlidir. Sadaladığımız həmin
mənbələri işə salmaqla büdcəyə milyard manatlarla əlavə vəsait cəlb etmək olar.
2014-cü ildə Azərbaycanın şəhər və rayonlarının məcmu gəliri 7, 1 milyard manat
olaca. Onun 6,5 milyard manatı və ya 92 faizi Bakının payına düşür. Şəhər və
rayonların yerli gəlirləri 780 milyon manat təşkil edr ki, bu da
regionlarımızın potensialı fonunda təqribən ortabab bir şirkətin illik gəliri
ilə müqayisə oluna biləcək dərəcədə çox kiçik bir rəqəmdir.Ona görə də 1
milyard 629 milyon manatlıq yerli xərclər fonunda yerli gəlir və xərcləri tənzimləməkdən
ötrü dövlət büdcəsindən 847 milyon manat əlavə vəsait ayrılacaq. Gələn il
Azərbaycanda regionların inkişafına dair 3-cü proqram qəbul olunacaq.Həmin
proqramın maliyyə təminatı 2014-cü ilin büdcəsindən başlayaraq
gücləndirilməlidir. Rusiyada azərbaycanlılara qarşı törədilənlər qeyri-insani
zorakılıqlar bir daha diqtə edir ki, regionlarda sosial-iqtisadi inkişafı
sürətləndirməkdən ötrü digər şərtlərlə yanaşı həm də dövlət investisiya proqramımız
və dövlət büdcəsinin xərclərinin strukturu təkmilləşdirilməli, Azərbaycanın
regionlarında çoxsaylı yüksək maaşlı iş yerləri açılmalıdır.Əgər təklif
etdiyimiz istiqamətdə hökumət real addımlar atsa, onda kənddə yaşayan gənc iş
tapmayıb Bakıya gəlməz, burda da iş tapmayanda xaricə getməyə məcbur olmaz, əksinə,
öz kəndində işləyib,regionların inkişafına oz töhfəsini verər, qazancından
verdiyi vergi də Rusiya büdcəsinə getmək əvəzinə Azərbaycan büdcəsinə gələr.
Büdcədən sosial ipotekaya 40 milyon manat ayrılıb.Təbii ki, həmin məbləğ, hətta
ondan bir neçə dəfə artıq rəqəmlə ifadə olunan ipoteka xərcləri bu sahədəki
problemin həllini sürətləndirmək gücündə deyil. Çünki əhalinin aztəminatlı
təbəqəsinin mənzillə təminatını yaxşılaşdımaqdan ötrü təkcə ipoteka mexanizmi
yetərli deyil.Ona görə də “xalq evləri”nin tikilməsinə geniş vüsət verilməsini
təklif edirik.İmkansız və gənc ailələr üçün belə mənzillər tikilsin və həmim
ailə üzvləri öz evlərinin tikintisində iştirak etsin,ev hazır olandan sonra isə
ayda 50-100 manat ödəməklə həmin evlərdə məskunlaşsın və sonda mənzil həmin
ailəyə qalsın.Bu üsulla əhalinin aztəminatlı təbəqəsinin mənzil probleminin
həllini xeyli sürətləndirməkolar və həm də belə insanların öz
potensialından hərtərəfli istifadə edərək cəmiyyətə xidmətinin artmasına şərait
yaratmış olarıq. Bu tədbirlərin sistemili şəkildə həyata keçirilməsi büdcənin
gəlirlərinin artırılmasının əlavə mənbələrinin tapılması və xərcləmələrin
səmərəliliyinin artırılması,eləcə də büdcənin iqtisadi artımla yanaşı həm də
iqtisadi inkişafın təminatçısınına çevrilməsi baxımından mühüm rol oynaya
bilər.