Yazı masamın üstündə məni gözləyən xeyli kitab var: elmi, bədii, publisistik əsərlər. Və mənim bu məqamlarda iki təsəllim var: biri pəncərəmin önündəki Universitetim - ömrümü, həyatımı bağladığım Universitetim, digəri masamın üstündəki kitablar.
Ömrümü, həyatımı bağladığım bu Universitetə
indi koronavirus “tətilləri” günündə əlim çatmır, əlacım öz pəncərəmdən onun
pəncərələrinə göz dikməyimə qalıb. Bu müqəddəs görüntüdən təsəlli tapıb yazı
masamın arxasında otururam və son vaxtlar mənə bağışlanmış kitablara pənah
gətirirəm. Yaxın dostum Rəfail Tağızadənin “Su üzərində bahar” şeirlər
toplusunu vərəqləyirəm. Əvvəlcə sərlövhələrə baxıram və elə bu an gözümə belə
bir sərlövhə dəyir: “Boş şəhər”. Mənə çox “doğma” və qəribə gəlir bu şeir. “Boş
şəhər!” Yaxşı ki, şeirin sonunda onun yazıldığı tarix də var: 29.06.2016. Və
elə ən qəribəsi də budur. Axı Rəfail Tağızadə bu şəhərin bir gün belə
boşalacağını hardan bilirmiş?
Bu şəhər, küçələr yenə də bomboş,
Yorğun ayağını sürüyür səki.
Süpürür şəhərdən xatirələri,
Saralıb tökülən yarpaqlar təki.
Əlbəttə, mənim yuxarıdakı sualım ritorik
sualdır, amma bu şeir koronavirusun boşaltdığı dünya şəhərlərindən birinin
dəqiq təsviridir:
Bu şəhər, küçələr yenə də bomboş,
Daha inanmıram bu şəhər dola.
Bu doğma şəhərdə qəribəm, Allah,
Məni də özüylə aparan ola.
Şeirin ardını oxumaq çətindir və mən bu bədii həqiqətin ağrısı ilə
pəncərəmdən küçələrə, magistral yollara baxıram. Küçələr, yollar, məhlələr
bomboşdur, heç kim, heç bir hərəkətdə olan avtomobil gözə görünmür. Adamın
havayı yanıb-sönən işıqforlara, tikintisi yarımçıq qalan binalara, dünyaya
pəncərədən baxan insanlara yazığı gəlir.
Etiraf edim ki, bu şeir koronavirusun tüğyan etdiyi günlərin mümkün təsvirini
vermək üçün əlimə düşən bir bəhanədir. “Su üzərində bahar” kitabı onlarca
maraqlı tematika daşıyan bir şeirlər
toplusudur və bu şeirlər öz səmimiyyəti, müəllifin fəlsəfi ovqatı ilə adamı
özünə çəkir.
Mən Rəfail Tağızadənin şeirlərini oxuduqca belə bir qənaətə gəlirəm ki,
insan ömrünün bütün anlarında səmimiyyət öndə gedir. Və bu mənada yaradıcı
insanın ən böyük istedadı onun səmimiyyətidir. Yazıçının, şeirin, poeziya
sözünün özü bəlkə də semantik məzmunda səmimiyyət deməkdir. Yaranışından
səmimiyyəti olmayan şairin heç vaxt səmimi poeziyası olmayacaq. Poeziya özü
səmimiyyətin məhsuludur. Mən adi bir oxucu kimi şeirdə həmişə səmimi notlar
axtarıram. Belə notlar o qədər görünəndir ki, onu tapmaq çətin olmur. Rəfail
Tağızadə yaranışından səmimi adamdır. Onun Qarabağ döyüşlərinə ilkin
atılanlardan olması da, torpağa, Vətənə, el-obaya bağlılığı da, dostlarına olan
sədaqəti də və nəhayət, ədəbi yaradıcılığa vurğunluğu da onun səmimiyyətindən
doğur. Onu əksər şeirlərindəki pessimizm, kövrək notların çoxluğuna görə
qınayanlar da tapılar. Ancaq bu kövrək, pessimist hisslərdə şairin estetik
ideyaları öz əksini tapır və oxucu bu ideyalara bələd olduqca özü də şairin
yanında yer alır.
Könlümə toran düşüb,
İçim dolu sualdı.
Baxdım sınıq güzgüyə,
Allah, bu hal nə haldı.
deyən şairin baxdığı güzgü, əslində, dünyaya açılan bir pəncərədir və əgər
bu pəncərədən görünən dünya sən deyən deyilsə, min bir sualla doludursa:
Düşüb bu yolun ağına,
Baş alıb, çıxıb gedəsən.
İzin də arxanca baxa
Yox olub birdən itəsən.
Yox olub birdən itəsən (“Ağ bulud”) kimi bir fikrə şərik olan hər kəs
insanın çıxıb getmək istəyini “qalıb yaşamaq” istəyinə çevirmək üçün gərək bu
dünyanın kamilləşməsinə can atsın. Amma əgər hələlik bu dünyada Qarabağ dərdi
varsa, Xocalı qətliamına dünya dözümü varsa, bütün bu etinasızlıqları görən Qarabağ döyüşçüsü adını özü daşıyan bir
şair necə pessimist olmasın:
Sükutu qoynuna çəkən dərədə
Həsrətin, kədərin izi üzündə,
Köhnə tumarında sığalım itən
Bir kəhər dayanıb Cıdır düzündə.
Xatirələri, yaddaşları Şuşanın Cıdır Düzündə qalan bir kəs bu sətirləri
hansı ovqatla oxumalıdı. Haçansa Cıdır Düzündə bircə saatlıq hava almış hansı
bir kəs bu sətirlərdən sonra silaha sarılmağa hazır olmaz?
Yaxud Qarabağda düşmənin viran qoyduğu evlərin, xanimanların ümumiləşdirilmiş
obrazını yaradan bir şeir sualla bizdən hansı cavabı tələb edir?
İlahi, bu evdə kim qalacaq, kim?
Bu evin yükünü kim qaldıracaq?
Çəkib öz içinə dərd havasını,
Bu sönmüş ocağı kim yandıracaq?
Şair özü də bu suallar qarşısında acizdir və çıxış yolunu hələlik
xəyallarda tapır:
Bir ay doğar
Yorulan buludlar arasında.
Bir ay doğar, işıqlanar gecələr.
Əllərimi, qollarımı görərəm,
Sənə gedən yollarımı görərəm.
Qəribsəyən gecədə
Yolların yanağından
Tək ağlayan qəribin
Göz yaşını silərəm...
Rafail Tağızadənin hər sətirindən yağan Qarabağ
həsrəti onun aparıcı tematikasıdır. “Qaçqın uşağı” şeiri yandırıb-yaxan bir ağı
timsalı kimi hər kəsi düşünməyə çağırır.
Qismətinə acı tale yazısı yazılan –
Qaçqın uşağı
Küçəsi - səhranın çıxış xətti
Məhləsi - yardım məntəqəsinin yanı,
Evi sonuncu çadır,
Yatağı çadırın küncü –
Qaçqın uşağı
deyən şairin bu sətirləri təkcə özünə doğma
qaçqın uşağının deyil, dünyanı bürüyən qaçqın yetimlərin fəryadı kimi
ümumiləşdirilir:
... Nə doğulduğu yerin dəqiq ünvanı,
Nə günü, ayı,
Nə nəsli-nəcabəti, məkanı bəlli,
Çadırda doğulan –
Qaçqın uşağı...
Məncə, bu şeiri dünyanın bütün dillərinə
çevirib dünyanın bütün qaçqın uşaqlarının faciəsi kimi dünyanın bütün mediasına
səpmək olar.
Xocalı faciəsini yaşayan, bu faciənin döyüş
səngərində özü şahidi olan şairin aşağıdakı sətirləri gerçək hadisələrin bədii
təsviridir:
Bu gedişin-zamanın qəmi var, ağrısı var,
İçində naləsi var, dərdi var, yanğısı var...
... Bir gözdə analar güllələndilər,
Bir gözdə ataya uçdu güllələr,
Güllələr körpənin son oyuncağı,
Güllələr körpənin son dayanacağı...
Yarımçıq qoyulan ömür payıyla,
Üzündə o donmuş
qorxunc halıyla,
Bir körpə dolaşır, bir körpə gəzir,
Qanlı Xocalının gecələrində,
Kərkükün, Mosulun...
Hələb Kabulun,
Köhnə Varşavanın, Osvensimin,
Xatının,
Qarabağın... küçələrində.
Bu da tarixə poetik baxış və faciələrin dünya
mənzərəsi. Ümumiyyətlə, R.Tağızadənin poeziyasına Vətən, ana birgəliyi, ana
Vətən anlayışı titrək, kövrək notlarla səslənir və bu kövrək notlar Vətən, ana
sevgisinin vahid mirasından xəbər verir. “Yoxluğun elegiyası” kimi kövrək duyğular yaradan bir şeirində müəllif
anasının ölüm faktını qərib bir ağıya çevirir, ana itkisi həm də ona görə bu
qədər ağırdır ki, bu insan həyata vida demiş anasını heç olmasa, ana torpaqda
da dəfn edə bilmir:
Səni apara bilmədim:
Nə əlindən tutub gedə bildim,
Nə yanına düşüb gedə bildim.
ANA!
Son arzum qaldı ürəyimdə,
Apara bilmədim səni,
Xoşbəxt olduğun yerə...
... Gücüm yetmədi.
Oğul gücüm, ağıl gücüm.
Nə səni qoruyub saxlaya bildim,
Nə yurdu.
Hər şeyi itirdim -
Səni də, yurdu da, zamanı da.
Mən bu poetik sitatı qısa yaza bilmədim. Çünki şairin bu yurdsuz ana ağrısı
mənə və bütün millətimizə doğma bir ağrıdır.
Şairin ən ağrılı anlarından biri də belə ağır anlarda sevgili Vətənin
dərdinə əlacda əlacsız qalmasıdır. Belə yerdə müəllifin ağır bir sualı hamımızı
üzməkdədir:
Yolunda izim qalmadı,
Baxmağa gözüm qalmadı,
Kül oldum, közüm qalmadı,
Mən sənin nəyinəm, Vətən?
Vətən üçün ölməyi də bacarmayan, gedib-gəlmək yoxluğunu yaşayan, darda
qalan Vətən üçün hələ davaya başlamayan ...əzabını çəkən şairin sonda
hayqırtısı hər kəsi mücadiləyə səsləyir.
Kim deyir ki, çözümü yox,
Bu dərdin ta dözümü yox.
... Alışıb yanan ürəyi
əlimdə bayraq eyləyib
zəfərə, gəlirəm Vətən,
sən mənim hər şeyim, Vətən
Mən kitabda Vətənlə, itirilmiş torpaqla bağlı hər biri ağı, fəryad formatlı
şeirlərdən yaxa qurtarıb şairin başqa mövzularına keçmək istəyirəm. Amma mümkün
olmur, çünki bu şeirlər, bu Vətən, torpaq fəryadı məni buraxmır.
Şairin “Həsrət yolçusu” adlı şeirindəki suallardan necə yaxa qurtarasan,
axı bu suallar mənə, sənə, ona-hamımıza ünvanlanıb:
Ay bu yolu gedən yolçu,
Yolu, səmti bilirsənmi?
O tanınmaz cığırlardan,
Kolun izin silirsənmi?
İz üstünə iz düşdümü?
Dərdlər səni üşütdümü?
Öz-özünü çağıranda
Könlün bir səs eşitdimi?
Və mən bu şeirin ardını təqdim etməyə bilmirəm.
Kimsəsiz qalan, düşmən tapdağında olan torpağa müraciət:
Qanad çalan bir quş varmı,
Torpaqda oyanış varmı?
Yarı sökük divarda
Oxuyan bayquş varmı?
Nə gördün söylə görüm?
Nə dedi
qalanlarım?
Duydumu
ayaq səsin
qəbirdə
olanlarım?
“Axır ki gəldin” - deyib,
Çönüb baxan oldumu?
Cənnəti viran görüb
Gözün qanla doldumu?
Biz hamımız viran qalmış Qarabağımızın da peyk
çəkilişini internetdən görürük. Ancaq Rəfail Tağızadə bu görüntülərə hətta
Allahın dözümünə üsyan səsi ucaldır:
Şəhərləri, kəndləri viran edilən,
yollarının izi itən Qarabağın
səmadan çəkilən şəklini gördüm.
Bir də şəhid oğlunu ağlamaqdan
səsi batan ana təki
Səsini içinə salmış elin,
Əzanı eşidilməyən, namazına durulmayan
divarına yazılmış o Quran kəlmələrinin yerinə
ermənilərin hər şey yazdığı
Allah evinin
Özgələr tərəfindən çəkilən son görüntülərini.
Və şairin üsyanı aşağıdakı son sətirlərdədir!
Bütün bu Allahsızlıqlara
Gözə görünməzdən bir peyk baxırdı,
Bir də Allah.
Biri ancaq görürdü,
O biri isə həm də dözürdü.
Bəlkə elə bu ağrılara görədir ki, şairin
məhəbbət şeirləri də kədər daşıyır:
Gecənin halsız vaxtına
Özünü tez yetir, mələk.
Qanadını sər üstümə
Sən ruh kəpənəkləritək.
Yaxud:
Gecələr tam qaranlıq,
gündüz sükut içində.
Uçub gedir səsin də
durnaların köçündə.
Yaxud:
Bu yerin, bu göyün heç bilmədiyi,
ayın duymadığı, eşitmədiyi,
bir sevgi nəğməsi oxuyacağam.
Qara buludların qulaqlarına. (“Sevgi nəğməsi”)
Bütün bu dərdli sevda yəqin həm də ona görədir
ki, Rəfail Tağızadə məhəbbətin dəqiq ölçülərini bilir və onun görünən
portretini yarada bilir:
Eşqin yaşı olmaz,
Ağlı, başı olmaz...
İlahi sözü olar,
Hissi, duyğusu olar,
Sevinci, ağrısı olar...
Eşq bunlarla eşq olar.
“Su üzərində bahar” şeirlər toplusu onun
müəllifini həm bir şəxsiyyət kimi, həm də yüksək sənətkarlıq nümunəsi kimi bizə
təqdim edir. Koronavirusdan min illər əvvəl də, koronavirusdan min illər sonra
da poeziya insanı kamilləşdirən bir bədii vasitə kimi bəşəriyyətə vacib olmuş
və olacaqdır.
Cahangir MƏMMƏDLİ
BDU Jurnalistikanın
nəzəriyyəsi və təcrübəsi kafedrasının müdiri,
filologiya elmləri
doktoru, professor