ABŞ prezidenti Donald Tramp aprel ayının 2-də “Twitter” sosial şəbəkəsində yazdığı tvitdə Səudiyyə Ərəbistanın şahzadəsi ilə danışdığını bildirdi: “Mən indicə dostum olan Səudiyyə Ərəbistanı şahdazəsi Məhəmməd ibn Salmanla danışdım. O, Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə əlaqə saxlayıb. Mənim gözləntim və ümidim budur ki, onlar neft hasilatını 10 milyon barel və ya daha çox  azaldacaqlar. Əgər bu baş verərsə, neft və qaz sənayesi üçün ƏLA olacaq”. Aprelin 6-da OPEC və qeyri-OPEC ölkələrinin nazirlərinin görüşü videokonfrans formatında baş tutacaq. Bu konfransda “Əməkdaşlıq Bəyannaməsi”nin müzakirəsi nəzərdə tutulur.

Neftin qiyməti 3 səbəbdən enmişdi. Birinci səbəb koronavirusun dünyada yayılması idi, neftə tələbat azaldı. İkinci səbəb isə Səudiyyə Ərəbistanı ilə Rusiyanın neftin qiyməti ilə bağlı razılığa gəlməməsi idi. Bundan sonra Səudiyyə Ərəbistanı dünya bazarına satdığı neftin qiymətini ucuzlaşdırdı.

Vyanada bir ay öncə keçirilən danışıqlar uğursuzluqla nəticələndi. Rusiya neft hasilatını azaltmaq təklifini rədd etdi. Bu uğursuzluğun nəticəsində Rusiyanın iri şirkətləri və bankları dəyər itirdi. London Fond Birjasında  şirkətlər 6-34%, banklar isə 23-27% dəyər itirdi. Daha sonra isə dollar 75 rubla, avro isə 83 rubla qədər bahalaşdı. Dünya koronavirusla mübarizə apardığı müddətdə neftin bu dərəcə ucuzlaşmaşı neft ixrac edən ölkələr üçün agır zərbə oldu. Koronavirusla mübarizə çərçivəsində bir çox ölkələrdə fabrik və zavodların fəaliyyəti müvəqqəti dayandırılıb. Bu da neft ixracatına böyük zərbə vurur. Zavod və fabriklərin dayanması neft və qazın dünya bazarında alıcısının azalması deməkdir. Belə şəraitdə istehsal edilən nefti satmaq olduqca çətindir və satılmayan neft depolarda saxlanılır. Misal üçün, Pakistan xam və yanacaq neftin idxal edilməsini dayandırıb, buna səbəb isə ölkədə xam və yanacaq nefti saxlamaq üçün kifayət qədər deponun olmamasıdır.

Dünyanın iki ən böyük neft ticarətçisi olan “Vital” Qrupu və “Gunvor” Qrupu açıqlama veriblər ki, bəzi ticarətçilər dünya bazarında alıcı tapmadıqları üçün nefti depolamaq üçün supertankerlərdən istifadə edərək nefti gəmilərdə saxlamaq məcburiyyətindədirlər. Əgər idxal tamamən dayanarsa, Rusiyanın 8 günlük, Səudiyyə Ərəbistanın 18 günlük, Amerikanın isə 30 günlük depolamaq imkanı var. Depoların çatışmazlığını nəzərə alsaq, neft istehsalı azalmalı və ya tamamən durmalıdır.

OCEP-in və tərəfdaş ölkələrin aprelin 6-dakı toplantıda razılığa gələcəyi ehtimal edilir. Ancaq bu razılığın şərtləri necə olacaq? Məsələ burasındadır ki, neft hasilatının azlaması qısa və ya orta müddət üçün neftin qiymətinin qalxamasına səbəb olmayacaq. Əlbəttə, belə bir qərar alınsa, neftin qiymətində artış olacaq. Amma 55-60 səviyyələrinə qalxması qısa dövr üçün mümkün deyil. Yeri gəlmişkən, Azərbaycanın builki büdcəsində neftin 1 bareli 55 dollardan hesablanıb. Ancaq artıq bu proqnozun özünü doğrultmayacğı aydındır. İfrat dərəcədə neftin hasil olunması, digər tərəfdən dünya bazarında kifayət qədər alıcının az olması indiki dövrdə qiymətlərin öncəki səviyyələrə qalxmasının qarşısını alır. Əslində aprelin 6-da keçirilməsi nəzərdə tutulan iclas yaxın dövr üçün bir çox şey vəd etmir. Koronavirus probleminə həllini tapılmamış neftin qiymətini öncəki səviyyələrə qədər qaldırmaq mümkün olmayacaq.

Bütün bu proseslər onu göstərir ki, neft ölkəsi olan Azərbaycan da gələcək inkişafını neft və qazın satışına bağlamamlıdır. Təsadüfi deyil ki, dövlət başçısı İlham Əliyev iqtisadi inkişaf naziri ilə son görüşündə vurğuladı ki, neft gəlirlərinə artıq ümid etmək olmaz, iqtisadiyyatı qeyri-neft sektoruna kökləmək lazımdır. Bu baxımdan gələnilki büdcədə neftin qiymətlərini artıq mövcud duruma və risqlərə görə hesablamaq lazım gələcək. Başqa sözlə, elə düşünmək lazımdır ki, artıq iqtisadiyyatımız, gəlirimiz və inkişafımız neft gəlirlərindən asılı olmayacaq.

Şahin Quliyev, iqtisadi təhlilçi