O, Rusiyanın ən məşhur yazıçılarından biridir. Eyni zamnda şair, dramaturq, tənqidçi və publisistdir. Rusiya ilə yanaşı həm də Ukrayna ədəbiyyatının klassiki hesab edilir. Adı rus dahiləri arasında Aleksandr Puşkindən sonra gəlir.
Həyatı
Ukrayna əsilli rus yazıçı NikolaFy Vasilyeviç Qoqol Yanovski 1809-cu il 20 martda (bəzi mənbələrdə 31 mart və ya 1 aprel) Malorusiyanın Poltava quberniyasında, Soroçi qәsәbәsindә dünyaya göz açıb. Qoqol orta səviyyəli torpaq sahibi olan ailənin övladı idi. Uşaqlığı kənd həyatına bağlı keçib. Kazak mədəniyyətinin təsiriylə böyüyən Qoqolun əsərlərində də bu, öz əksini tapıb.
Qoqolun atası Vasili Afanasyeviç Qoqol Yanovski eyş-işrəti sevən, vaxtının çoxunu kefdə keçirən xırda mülkədar idi. Nikolayın 15 yaşı olanda atası vəfat edib. Anası Mariya İvanovna sadəlövh, vaxtının çoxunu ibadətlə keçirən, səbəbsiz yerə kədərlənən, darıxan qadın idi. Anasının bu xarakteri Qoqola da öz təsirini göstərib. Əhvalı yüksək olarkən qəfildən kefsiz olub təkliyə çəkilə bilirdi. Uşaq yaşlarından Qoqol malorusların çalıb-oynamalarını, nәğmәlәrini, adət-ənənələrini müşahidə edərək sonradan əsərlərində qeyd edib.
Qoqol ilk təhsilini evdə alıb, müəllimi isə mədrəsə tələbəsi olub. Sonra Niyejin liseyində təhsil alan Qoqol liseyi 1828-ci ildə bitirib.
Lliseydə yaxşı oxumasa da ədəbiyyata böyük həvəsi vardı. Liseydə oxuduğu illərdə Rusiyada dərc olunan bütün kitabları oxuyur, məktəb qəzetlərinə hekayələr və şeirlər yazırdı. O illərdə Qoqolun aktyorluq qabiliyyətinin olduğu da üzə çıxmışdı və məktəb tədbirlərində komik rolları ilə böyük uğur qazanmışdı.
Karyerası
Gənclik illərində şeirə, ədəbiyyata marağı daha da artan Qoqol 1828-ci ildə tövsiyə məktubları alaraq Sankt-Peterburqa gedib. Bura ilə bağlı böyük, parlaq ümidləri olan Qoqol məmur olmaq istəyirdi. Ancaq bu böyük şəhərin acı gerçəyi ilə qarşılaşdıqca bütün xəyallarının yox olduğunu başa düşürdü.
Tövsiyə məktubları bir işə yaramamışdı, iş tapa bilmirdi. Bu zaman Qoqol başqa bir üsulu sınamağa cəhd edərək məktəbdə yazdığı uzun bir şeirini kitab şəklində dərc etdirib. Ancaq tənqidçilərin sərt sözlərindən sonra kitablarının hamısını yığaraq yox edib. Orda olduğu müddətdə də aktyorluğunu sınamaq istədi. Amma teatr tamaşalarında canlı oynamaq istədiyi üçün pafoslu səhnə dili və performans axtaran teatr müdirləri tərəfindən bəyənilmədi.
1830-cu ilin yazında bir nazirlikdə kiçik məmur işi tapa bildi. O zamanlar anasına yazdığı məktubda deyirdi: “Şöbə müdirlərinin axmaq yazılarını təmizləməklə məşğul oluram. Halbuki, bu axmaq işə nifrət edirəm”.
Qoqolun sevmədiyi bu iş bir il davam edib, 1831-ci ildə bir zadəgan məktəbində tarix müəllimliyinə başlayıb.
Bütün bu şanssızlıq və uğursuzluqlar içində Qoqol ədəbiyyata olan marağından əl çəkmirdi. Doğulduğu torpaqlarda baş verən hadisələri də izləyir, anasına yazdığı məktublarda həmişə Ukraynadakı hadisələri, cütçülərin vəziyyətini soruşurdu. Sevimli Ukraynası ağlından heç çıxmırdı. Elə bu zamanlarda Ukraynanı canlandıran “Dikanka axşamları” adlı əsərini ərsəyə gətirəcək hekayələr yazmağa başlayıb. Bu hekayələr 1831-1832-ci illərdə iki cilddə nəşr olunub və çox böyük uğur qazanıb. Hekayələrin təbiiliyi, duyğuları hər kəsə təsir edirdi. Puşkin bir məktubunda bu hekayələrlə bağlı belə yazmışdı:
“Dikanka axşamları”nı indi oxuyub bitirdim. Hekayələr məni təəccübləndirdi. Çox təbii və içdən bir sevinc var, bəzi hissələri isə çox duyğulu idi. Bu növ əsərlər bizim ədəbiyyatımızda o qədər yenidir ki, üzərimdəki təsiri hələ də keçməyib. Deyilənə görə, kitab çap olunan zaman nəşriyyatdakılar gülməkdən dayana bilmirmiş”.
Lakin Puşkin də, oxucularla tənqidçilər də o hekayələri örtən sevincin gizlətdiyi kədərin fərqinə vara bilmirdilər. Məsələn, kitabda bəlkə də ən şən hekayələrindən biri belə bitir: “Bu qəmli insan ürəyi! Onu heç nə düzəldə bilməz”.
Qoqol hekayələrində o zaman bütün Avropanı bürüyən romantizm cərəyanından xilas ola bilməyib, qeyri-adi hadisələrə, fövqəltəbii güclərə çox yer verib. Amma bunu o zamankı Ukrayna insanlarının dünyagörüşünə bağlayaraq və bəzi xalq məsəlləri ilə qarışdıraraq verib. Bu baxımdan, bu ilk hekayələrin romantizmiylə yanaşı güclü realist fikirlər də var.
Qoqolun əsərlərinə xas olan hüznlə qarışıq sevinc bu hekayələrdə də sona qədər müşahidə edilir. 1833-1835-ci illərdə Qoqol sonradan “Mirqorod əhvalatları” adı altında toplayacağı hekayələrini yazıb. Bu hekayələrdə yazıçı həqiqəti daha qabarıq göstərməyə başlayıb. Ukraynanın kiçik ferma sahiblərini “Keçmiş dövr bəyləri” və kiçik şəhər həyatını "İvan İvanoviç ilə İvan Nikiforoviçin necə döyüşdüklərinin hekayəsi” hekayəsində mövzu kimi seçib.
“Keçmiş dövr bəyləri”ndə keçmiş illərin rahat, sakit, tənbəl həyatını canlandırıb. "İvan İvanoviç ilə İvan Nikiforoviçin necə döyüşdüklərinin hekayəsi”ndə isə kiçik bir şəhərdə həyatın necə boş-boşuna keçdiyini izah edib. Bundan əlavə, “Taras Bulba”da da köhnə Ukraynanın parlaq günləri qeyd edilib.
1834-1835-ci illərdə tarixlə məşğul olmağa başlayan Qoqol Peterburq Universitetinin tarix professoru olmaq üçün çalışıb. Böyük Ukrayna tarixi yazmağa başlayan yazıçı orta əsrlər tarixi ilə bağlı bir sıra məqalələr hazırlayıb. Lakin bu iş üçün elmi qaynaqları zəif idi. Buna görə də 1835-ci ildə universitetdən uzaqlaşaraq özünü ancaq ədəbiyyata həsr edib. Artıq nə məmurluq, nə də professorluq deyil, yalnız ədəbiyyatla məşğul olmaq istəyirdi. Yazıçının sonrakı əsərlərində də romantika özünü büruzə verirdi. O hələ də əsərlərində fövqəltəbii qüvvələrə, metafizik hadisələrə yer verirdi. Amma bunlar daha çox hekayələrini çatdırmaq üçün bir vasitə idi. Əsərlərinin təməlində isə ən kiçik detala qədər enən realizm var idi. Artıq Qoqolun əsəri həyatın aynası idi. Təkcə Ukrayna həyatının deyil, Peterburqun da. Qoqolun hekayələrində, komediyalarında artıq yalnız ferma bəylərini deyil, şəhərli tacirləri, sənətkarları, məmurları da görmək mümkün idi.
Qoqol ən böyük əsərlərini bu vasitə ilə yaradırdı.
Peterburqda yaxından gördüyü pul, mövqe ehtirası, ictimai bərabərsizlik kimi problemlər “Peterburq hekayələri”ndə özünü göstərib. Kitabdakı ilk hekayə “Nevski bulvarı” 1834-cü ildə yazılıb. Topludakı ən gözəl hekayə sayılan “Kaput” 1839-1840-cı illərdə yazılıb. Bu hekayələrlə Qoqol rus ədəbiyyatında yeni bir cığır açıb. Cəmiyyətin aşağı təbəqələrində yaşayan insanlara qarşı dərin sevgi bu cığırın əsas xüsusiyyətidir.
Qoqol o illərdə yenə də teatr işləri ilə məşğul olub.
1842-ci ildə çap olunan “Evlənmə” adlı pyesinə 1833-cü ildə başlayıb.
1834-cü ildə “Müfəttiş”i yazmağa başlayıb və 1836-cı ildə bu əsər teatrda oynanmağa başlayıb. “Müfəttiş”in oyandırdığı reaksiyalar, pyes barədə yazılan sərt tənqidlər Qoqolun onsuz da zəif olan əsəblərini daha da pozub. Bundan sonra yazıçı Rusiyanı tərk edərək İtaliyaya gedib.
Bundan bir neçə ay əvvəl Puşkin Qoqola onun ən böyük əsəri və dünyanın ən məşhur romanlarından sayılan “Ölü canlar”ın mövzusunu vermişdi. “Ölü canlar”ın qəhrəmanı Çiçikov Rusiyanın bir çox şəhərini dolaşır və hiylə ilə zəngin olmağa başlayır. Qoqol bu mövzu ilə bağlı belə yazırdı: “Puşkin “Ölü canlar”ın mövzusunun mənə çox uyğun olduğunu düşündüyünü bildirib. Onun sözlərinə görə, bu, mənə Çiçikov ilə birlikdə bütün Rusiyanı gəzmək və bir çox insanı canlandırmaq fürsətini verəcək”.
Qoqol Romada Puşkinin tövsiyəsi ilə ən böyük əsəri olan “Ölü canlar”ı yazanda Puşkinin ölüm xəbərini alıb. Bu xəbər onun üçün “Rusiyadan gələ biləcək ən pis xəbər” idi. O vaxta qədər Puşkini düşünmədən, diqqətə almadan heç bir şey yazmayan Qoqol üçün bu, həqiqətən də çox ağır xəbər idi.
1842-ci ildə Qoqol iki vacib əsəri sayılan “Ölü canlar”ın birinci cildini və “Şinel” povestini bitirərək nəşr etdirib. “Şinel”də sadə insanların yaşadıqları acılar, məruz qaldıqları haqsızlıqlar və yoxsulluq oxucuya dərindən təsir edəcək formada, professionallıqla qələmə alınıb.
Dostoyevski bu əsərlə bağlı deyirdi: “Hamımız Qoqolun “Şinel”indən çıxmışıq”.
Bu əsərlə diqqəti cəlb edən Qoqol həmin dövrün hökuməti tərəfindən rus insanını təhqir etməkdə, onun mənfi yönünü göstərməkdə, xalqına xəyanətdə günahlandırılıb. Yazıçının istədiyi xalqını təhqir etmək yox, onu bu vəziyyətə salan dövrü bütün gerçəkliyi ilə göz önünə çıxarmaq idi. Məruz qaldığı bu münasibət onun ruhi sağlamlığına da ciddi zərər vurub.
Yazıçının “Ölü canlar” romanı böyük uğur qazanıb. Ancaq o, öz əsərindən məmnun deyildi. Birinci cild Rusiyanın pis tərəfini göstərirdi. İkinci və üçüncü cild isə rus cəmiyyətinin müsbət tərəfini ortaya qoyacaq və bu cəmiyyətin daha yaxşı vəziyyətə keçə bilməsi üçün gediləcək yolları göstərəcəkdi. Buna görə də Qoqol əsərinə roman deyil, dastan adını verib.
Onun fikrincə “Odissey” necə köhnə yunan cəmiyyətinin həyatını hər istiqamətdən göstərirsə, “Ölü canlar” da eynilə Rusiyanın həm daxilini, həm də xaricini ortaya qoyacaqdı. Lakin Qoqol “Ölü canlar”ın ikinci cildindən heç cür razı qalmırdı. Buna görə, 1845-ci ildə bu cildin əlyazmasını oda ataraq yandırıb.
1850-ci ildə yazdığı ikinci cildi yenidən məhv edib. Bu gün əlimizdə olan ikinci cild Qoqolun evində ələ keçən bəzi qeydlərdən və parçalardan ibarətdir.
Son illəri və ölümü
Puşkinin ölümündən sonra Qoqolun məşhurluğu daha da artıb. Bu maraq Qoqolda liderlik hissi yaradıb və özündə cəmiyyəti dəyişdirmək, insanlara yol göstərmək istəyi formalaşdırmışdı. Bu dövrdə yazıçının köhnə yaradıcılığını itirdiyini demək olar.
Bu dövrdə Qoqolun dinə qarşı münasibəti daha da yüksəlib, əvvəllər tənqid etdiyi kilsəni artıq tərifləməyə başlayıb. Bu davranış pərəstişkarlarının reaksiyasını çəkib, ancaq o, bu reaksiyalara dini şərhlər verib, Tanrının könlünü almaq üçün ona daha da yaxınlaşmağa qərar verib.
1848-ci ildə müqəddəs torpaqları ziyarət etmək üçün Fələstinə gedib.
Moskvaya geri dönən Qoqol orada Matvey Konstantinovski adlı rahibin təsiri ilə 1852-ci ildə “Ölü canlar” romanının ikinci hissəsinin əlyazmalarını yandıraraq məhv edib.
Bu hərəkətindən 10 gün sonra, 21 fevralda (bəzi mənbələrdə 4 mart) 43 yaşında Moskvada vəfat edib. (kulis.az)
