İudeya mənşəli baqrationların XI əsrdə hakim olduqları İberiyanı eradan öncə III əsrdən VII əsrə qədər türk əsilli Kərəm, Asparux, Çin Bakur, Qorq Aslan nəsilləri idarə etmişdir. Xristian adı Vaxtanq olan Qorq Aslan (446-499) onların son nümayəndəsidir. Bu barədə Aran mənşəli tarixçi Cavanşir “Qorq Aslanın həyatı” əsərində geniş məlumat vermişdir (Джуаншериани 1986, s. 3-150).

Qorq Aslan Bərdə hakimi Bakurun bacısı oğlu idi (İoселиани 1866, s. 91, 94; Джуаншериани 1986, s. 58, 59). Əslən Çin Türküstanından olan Bakur nəsli eranın əvvəllərində Cənubi Qafqaza köçmüş, Albaniya və İberiya xalqlarını Sasani zülmündən xilas etmişdir.

Qorq Aslan dayısı Bakurun tapşırığı ilə hələ gənc yaşlarında sasanilərin Hund səfərində iştirak etmiş, cəsur bir döyüşçü kimi ad-san qazanmışdı (Вермишев 1904, s. 115). Onun döyüşlərdə qazandığı zəfərlər “Qorq Aslan” dastanından əks olunmuşdur. Ancaq çar VI Vaxtanqın (1675-1737) sərəncamı ilə epos gürcü dilinə tərcümə olunanda bu fəsil mətndən çıxarılmışdır (Сенковский 1859, s. 173; Вермишев 1904, s. 89); İlhami Cəfərsoy, 2014, s. 77-78.

Səfərdən dönəndən sonra Qorq Aslan Albaniyanın patyaxtı Bərdək (Bərdə ərəb variantıdır) şəhərinə qayıtdı. Bakur ona 12 minlik qoşun verdi. O 12 minlik Aran süvarisinin köməyi ilə İberiyanın kiçik tayfalarını özünə tabe etdi. Yunanları ölkədən qovub çıxartdı. Üç il ərzində Kala (sonrakı Tiflis) ilə Qırmızı körpü arasındakı Ucar, Kərəm, Uruz, Şatverdi, Alaverdi şəhərlərini tutdu. Ucar şəhərini öz iqamətgahına çevirib, tutduğu digər şəhərlərə yepiskoplar təyin etdi (Джуаншериани 1986. s. 63, 80, 83, 91; İlhami Cəfərsoy 2014, s. 77-78). İndi o şəhərlərin adını Gürcüstanın xəritələrində tapmaq mümkün deyil. Çünki baqrationlar onların adını dəyişmiş, Kərəm şəhərinin adını Qremi, Uruz şəhərinin adını Rustavi eləyiblər. 

Qorq Aslan ölkəni öz qılıncı altında birləşdirəndən sonra özünə arxası aslan, önü qurd başı formasında dəbilqə düzəltdirdi və Aran hakiminin vassalı kimi İberiyanı idarə etməyə başladı (Патканов 1883. s. 218; Хаханов 1895. s. 294). 

VI Vaxtanqın (1675-1737) mirzələri Qorq Aslanın adını Qorqasal, daha sonra Qorqasar formasında tanınmaz hala saldılar. Ancaq ilkin mənbələrin bəzilərindən onu poza bilmədikləri üçün cidanı çuvalda gizlətmək mümkün olmadı. V əsrdə qələmə alınmış “Kartlinin dönməsi”ndə Vaxtanqın adı Qorqasal deyil, Qorq Aslandır. Elə eposun Çərkəz variantında da İberiya hakimi Qorq Aslan adlandırılır (Патканов 1883. s. 217; Картлись-Цховреба 1905. s. 132).

Erməni və gürcü dilçiləri aslan adının türklüyünü dana bilməsələr də, iddia edirlər ki, qorq fars sözüdür. Hind-avropa dillərində yırtıcı heyvan anlamında qorq sözü yoxdur. Onlar canavara volk, volf deyirlər.

Qorq türk sözüdür və Qorqut adının, qorxutmaq feilinin köküdür. O söz İran dillərinə türk dillərindən keçmişdir.

Qorq Aslanın atının adı Dayça idi. Əbu Osman Cahiz əl-Bəsri (VIII əsr) yazır ki, türklər sürətlə qaçan və qaça-qaça yerində dönüb geri qayıda bilən döyüş atlarına day deyirlər. Day və dayça heyvam adları bu gün də Azərbaycan dilində işlənir. V-VI əsr salnaməçiləri dayça sözünü taiçi, tatçik kimi də yazıya almışlar. Erməni və gürcü mətnşünasları təsdiq edirlər ki, tayça, tatçik at adı türklərdə də vardır (Джуаншериани 1986. s. 116).

Qorq Aslan yalnız ana tərəfdən yox, ata tərəfdən də türk idi. Akademik Mari Brosse 1828-ci ildə Parisin Asiya Cəmiyyətinə məruzəsində sübuta yetirmişdir ki, Qorq Aslan gürcü deyildi, hansısa türk tayfasının başçısı idi.

Sonra bu işi Baron Brambaus ləqəbli Senkovski davam etdirdi. Nəticə olaraq bildirdi ki, yalnız Qorq Aslan yox, ondan qabaq İberiyanın çoxlu tayfalarını öz qılıncı altına toplamış Asparuk, Bakur, Ər Şuşa, Bars xan, Uruz, Kuzu, Kərəm və b. gürcü deyildilər, İberiyanın elitar türk nəsillərinin başçıları idilər (Сенковский VI.1859.s.164; Хантадзе 1970. s. 83). VI Vaxtanqın salnaməçi keşişləri Bars xanın adını Varsxen, ermənilər Vazqen kimi yazmaqla bir müddət tədqiqatçıların diqqətini yayındıra bildilər.

Knyaz İlya Çavçavadze XIX əsrin sonlarında qələmə aldığı “Erməni alimləri və ağlayan daşlar” kitabında yazır ki, ermənilər gürcülərin yazılı abidələrini məhv ediblər. Ona cavab olaraq X.A.Vermişev 1904-cü ildə Sankt-Peterburqda “Gürcü-erməni münasibətlərinin tarixinə dair materiallar” kitabını nəşr etdirdi.

X.A.Vermişev əldə olan erməni və gürcü yazılı abidələrinə, akademik N.Y.Marra, Mari Brosseyə, türk əsilli gürcü mətnşünasları Saracişviliyə, Əliqulaşviliyə və b. istinadən sübuta yetirdi ki, ermənilər gürcülərin yox, türklərin yazılı daşlarını pozublar. Bir halda ki, Tiflis şəhəri ilə Qırmızı körpü arasında XI əsrə qədər gürcülər yox, albanlar və türklər yaşayırdılar (Вермишев 1904. s. 6, 9, 29, 126), V-VI əsrlərdə İberiyada Xəzər dilində danışırdılar (Леонти Мровели 1970. s. 27), bu necə ola bilər?

Yaxşı ki, İberiyada yerli xalqlarının çoxunun Xəzər dilində danışdığını mən yazmamışam, əslən Albaniyanın Uruz nəslindən olan Murovlu Leonti yazıb. Əgər mən yazsaydım, əyinlərinə multi tumanlar geyinən, gözlərinə kultural sürmələr çəkən bəziləri pişiyim ağaca dırmaşdırardılar.

Mən indiyəcən yazmamışam və ölənə qədər yazmayacağam ki, V əsrə aid Bolnisi kitabəsi ilə Mingəçevir şamadanı eyni əlifba ilə yazılmışdır. Alban hərfləri ilə yazılan Mingəçevir şamadanı üzərində (Шанидзе 1938, s. 6, 8, 44) tanqri sözü aydın oxunur.

Ermənilər həmin yazıları pozmasaydılar, gürcülər bizdən David Qaraca monastırını istəyə bilməzdilər.

 1872-ci ildə Kaxetidən tapılan IV əsrə aid bir sinə daşına ibrit əlifbası ilə yazılıb: – Bu qəbir əziz ata İequdundur. Onu Qorq da adlandırırdılar (Апакидзе 1968. s. 184-195).

İequd Qorqun yevrey adıdır. Bu məlumat onu göstərir ki, totemi qurd olan türklər Qafqaz və Ön Asiyada xristianlıqdan qabaq yaşamışlar. Onların yaşadıqları mahallar qədim mənbələrdə bəzən Qorqien, bəzən Qordien adlanır (Хоренский 1809. s. 83; Патканов 1879. s. 25).

Qorq Aslanın ulu babalarından biri türkcə Asparux totem adı daşıyırdı. O, III əsrdə İberiya üzərində hökmran olmuşdur (Ломтатидзе 1953. s. 293). Həmin Asparux Parfiya qoşun başçısı Bakurun nəvəsi idi (Шопен 1866. s. 261).

Asparux öləndə Almaz dağının döşündə eristavların qəbiristanında dəfn edildi. Arxeoloqlar onun sinə daşında şəkli olan qəbrini keçən əsrin 30-cu illərində tapmışlar (История Грузии 1946. s. 74).

Asparux taxta çıxanda öz nəslinin dilini dövlət dili səviyyəsinə qaldırdı. Onun nəslinin dili Şimali Qafqazdakı karaçay və balkarların dili kimi idi.

Həmin balkarların bir hissəsi VII əsrdə Asparux xanın başçılığı altında Qara dənizin qərb sahilini tutmuş, Dunay Bulqar dövlətinin əsasını qiymuşdu. Ümumiləşmiş elmi düşüncəyə görə, balkarlar qədim bulqar türklərinin son qalıqlarıdır (Баскаков 1979, s. 243).

Asparux türk dillərində qurddan böyük hansısa yırtıcı heyvanın adıdır. Çin salnamələrində Şabolixo kimi yazıya alınan Göy Türk xanının totem adı Asparux olmuşdur.

İberiyanın Çin Bakur nəslindən çar və yepiskopları

Çin Bakur nəslindən I Bakur (231-296), II Bakur (514-528), III Bakur (557-570)-ci illərdə İberiyada çarlıq etmişdir (İoселиани 1866. s. 18). Onlar İberiyanı Sasani ağalığından azad etmiş, Vaxtanq Qorq Aslanın zamanında (446-499) Marqvi və Takveri vilayətlərinin eristavları olmuşlar (Джуаншериани 1986, s. 83, 91).

Erməni və gürcü tarixçiləri iddia edirlər ki, Azərbaycan türkləri Cənubi Qafqaza XI əsrdə gəlmişdir. Köhnə nəsil qafqazşünasların əsərləri və qədim  yazılı mənbələr onların iddialarının əsassız olduğunu göstərir.

Azərbaycan xalqının əcdadları Ön Asiya və Qafqaz mədəniyyətinin yaradıcılarıdır. Onlar bu coğrafi məkanda neçə-neçə dövlətlər qurmuş, mədəniyyətlər yaratmışlar. Səlcuqlar gələndə onlar öz soydaşlarına qoşuldular və indiki Türkiyəni yenidən türkləşdirdilər. 

Bəzi icmalar isə xristian olaraq qaldılar, tədricən erməniləşdilər, gürcüləşdilər, yunanlaşdılar. Bakur belə nəsillərdən biridir. Kerop Patkanov hələ 1883-cü ildə yazırdı: Əlimizdə olan mənbələr göstərir ki, Bakur türk nəslidir (Патканов 1883. s. 253).

488-ci ildə Kaqan Katuk kəndinin patriarxı Bakur Bərdə yaxınlığında keçirilən Albaniya kilsə məclisində iştirak etmiş, öz qəbiləsi adından məclisin qərarını imzalamışdı (Albaniya tarixi 1993, s. 72, 75).

Bakur nəslinin başqa bir patriarxı VIII əsrin ortalarında Albaniya katolikosu seçilmişdir. O, katolikos seçilənə qədər Girdman vilayətinin yepiskopu olmuşdu (Albaniya tarixi 1993. s. 145, 176, 177). Gürcülər Albaniyanın tarixi vilayəti olan  Girdmanı Qardabani adlandırırlar. Qardabani rayonu indi Gürcüstanın tərkibindədir və David Qaraca kompleksinə yaxın ərazidədir.

İstambul arxiyepiskopu Malaxiya Ormanyan yazır ki, Albaniya katolikosu Bakur ermənilərə yox, İberiya katolikosu Kuriona (Kür qəbiləsinin patriarxına) meyl edirdi (Орманян 1913. s. 45). Kür yalnız Qafqazın ən böyük çayının adı deyildir, İberiyanın arxaik türk etnoslarından biridir. Onların adı ilə biz qonşu ölkəni Gürcüstan, ruslar Qruziya adlandırırlar.

Bakur nəslinin patriarxlarından biri V əsrdə Albaniyanın Sunik vilayətinin hakimi olmuşdur (Армения и Рим 1843. s. 325). Ermənilərin Sunik adlandırdıqları vilayətin əsil adı Su idi. Orada suya tapınan türklər yaşayırdılar. Eradan öncə VIII əsrə aid Urartu qaya yazılarında Sunik vilayəti Su+inia adlandırılır.

İudeya mənşəli baqrationlar İberiyaya hamıdan sonra gəldilər və Bakur nəslinə qənim kəsildilər. O nəsilə ki, İberiyada xristian mədəniyyətinin əsasını qoymuş, çoxlu kilsələr, monastırlar tikdirmişdi. Onların himayəsi altında monastırlarda salnamələr yazılır, müqəddəs kitabların üzü köçürülürdü.

Çar Georginin zamanında İberiyanın min illik dövlətçiliyini yaradan,  xristian ruhunu yüksəldən bu elitar nəsil böyük repressiyalara məruz qaldı. 1117-ci ildə çar Georginin əmrilə onların adı kilsə salnamələrindən pozuldu. Minlərlə gənc oğlanlar və qocalar şikəst edildilər (Армения и Рим 1843. s. 251-252).

Bakurların sağ qalan süvariləri Gəncəyə Şəmsəddin Eldənizin yanına qaçdılar. O zaman ermənilərin Dvin adlandırdıqları Dəvəli şəhərində güclü zəlzələ baş vermiş, şəhər yerlə yeksan olmuşdu.

Baqrationların çar və eristavları bunu eşidən kimi köməksiz əhalinin üzərinə qoşun yeritdilər. Yaralıları öldürdülər. Sağ qalanları döyə-döyə məcbur etdilər ki, torpaq altında qalan qızıl-gümüşü çıxartsınlar.

Dəfinələr tapılandan sonra Baqratın törəmələri qadınların paltarını soyundurdular. Atların qabağında Tiflisə qədər ayaqyalın, lüt-üryan qovdular. Əsirlər şəhərin körpüsünə yaxınlaşanda gürcü qadınları onların qarşısına çıxdılar və öz paltarlarını soyunub, müsəlman qadınlarına geyindirdilər.

Ümid edirik ki, prezident Salome Zurabişvili hansı qüvvələrinsə təhrikilə yaradılan David Qaraca probleminin çözülməsində öz əcdadlarının – böyük hörmətə layiq gürcü qadınlarının tarixi fədakarlığını göz önünə gətirəcəkdir.

Dəyərli Salome xanım!

Bizim – Azərbaycan türklərinin qəlbində gürcü xalqına Sənan və Xumar, Əli və Nino sevgisi vardır. Biz sadəcə olaraq qonşu deyilik, Cənubi Qafqazda xristian mədəniyyətinin yaradıcılarıyıq.

Davidlə yanaşı Albaniyaya, İberiyaya gələn 13 suriyalı müqəddəs atanın çoxu xristian türk idi. Onlar müqəddəs torpaqlara buradan getmişdilər. İsa Məsihə tapınaraq öz vətənlərinə qayıtdılar.

Müqəddəs atalardan biri Kolagirən kəndini salıb, orada eyni adlı monastır tikdirmişdir (İoселиани 1858. s. 3). Siz sonralar onu Kolagiri etdniz.

Arçil “Çar Teymurazın həyatı” əsərində yazır ki, Kara Yazı çölündə Karay adlı türk boyu yaşayırdı (Грузия и Армения 1848. s. 83. Меликсетбеков 1939. 5, 13).  Həmin karayların Tövratçı qanadı indi də özünü Karay, Karaim adlandırır (Гаркавец 1933. s. 52, 58). Siz onların yurdunda tikilən kilsəni Kareci adlandırırsınız.

David Qaraca monastırında yük heyvanlarının bağlandığı tövləyə eşitutuk deyilirdi (İoселиани 1585. s. 4). Eş(şək) və tut(maq) bizim sözlərimizdir.

Mroval Mta monastırının divarlarında türk və uyğur əlifbaları ilə dualar var idi (Меликсетбеков 1940. s. 153-158). Mroval Mta kilsəsində İsa Məsihə dua etməyə türklər də gəlirdilər (Чубинашвили 1943. s. 18). Siz o duaları mağaranın divarından sildiniz.

Həmin dualarda tanqri-tanrı, guclu-güclü, acalsez-ölümsüz, ari-təmiz, galgil-gəl, xaça çəktənk-xaça çəkilmiş (Шанидзе 1938. s. 44) sözləri var idi. Siz onları da pozdunuz.

Davidlə birlikdə Suriyadan vətənə qayıdan müqəddəs atanın birinin adı Şatberdi, biri Alaverdi idi. Onların inşa etdikləri kilsələrin adını çəkirsiniz (Джанашвили 1900. s. 20), ancaq o patriarxların etnik kimliyi barədə susursunuz.

Çox hörmətli Salome xanım! Azərbaycanla Gürcüstan üz-üzə dursalar, çox şeyi itirərlər. Biz yanaşı yaşamalıyıq. Qara dənizlə Xəzər dənizinin arasını mübahisə məkanına yox, bolluq, bərəkət, dinclik məkanına çevirməliyik.

 

Kərəm – Kaxetidə: 1. qədim qala, 2. kilsə, 3. knyaz nəsli. Gürcülər indi Kərəm qalasını Qremi adlandırırlar və iddia edirlər ki, qala XVI əsrdə salınmışdır. Halbuki o, Makedoniyalı İsgəndərin zamanında İberiyanın paytaxtı idi (Хаханов 1901.s.99). Başqa bir Kərəm şəhəri və məbədi Amuria ilə Niqianın arasında salınmışdı (Ибн-Хордадбех 1986.s.98, 319). 

 

Ucar – Kaxetidə: 1. qədim qala, çar Vaxtanq Qorq Aslanın iqamətgahı, 2. kilsə, 3. mahal (Анчабадзе 1959.s.30). Qalanı İveriya çarı Bakurun nəvəsi Asparux (262-265) bərpa etmişdir (Шопен 1866.s.261). Ucarma qalası Albaniyanın Ucar nəslinə məxsus idi (İоселиани Платон. Род киязей Чолакаевых. Тифлис, 1866). Baqrationlar Albaniyanın Kax və Kux mahallarını XI əsrdə işğal etmişlər.

 

Dudu – Դոդո – 1. David Qaraca kompleksində, 2. Hələb şəhəri yaxınlığında monastır.

Uzunlar monastırı – İberiyanın qərbində Daşər mahalında VI əsrə aid:

1.kənd, 2. monastır. Gürcülərin Odzun adlandır¬dıqları monastır

Uzunlar kəndinin salındığı dağda tikilmişdir (Еремян 1958.s.218). Kəndin adı “Badri Yamanidze” nağılında Odzun deyil, Uzundur (Хаханов 1897.s.166). Uzunlar qədim türk etnosudur. Onların adı

Çin salnamələrində Usun formasında yazıya alınmışdır. Dədəmiz Qorqudun kita¬bındakı Uşun Qoca Uzunlar nəslinin ilk

patriarxlarında biridir.