Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra kadrlarla baglı iki ciddi neqativ hal durmadan inkişaf etməkdədir. Bura kadrların dövlət çevrilişlərinə və vəzifə cinayətlərinə - səlahiyyət həddini aşmağa, vəzifədən sui-istifadəyə, vəzifəsini yerinə yetirməməyə, korrupsiya və rüşvətə, nəhayət vəzifəyə bağlanmayan cinayətlərə meyl etmələri aiddir. Dövlət çevrilişləri və vəzifə cinayətləri faktiki fərqlilik təşkil edən kadr siyasətinin iki qüsurundan meydana çıxır. Hansı ki, bu qüsurların eynilikləri (mahiyyətləri) uyğun, bərabərlikləri (formaları) uyğun deyildir. Bərabərliklərin uyğunsuzluğu dövlət çevrilişlərinin hədəfinin hakimiyyətdəki birinci şəxs, vəzifə cinayətlərinin hədəfinin ayrı-ayrı vətəndaşlar olmasıdır. Eyniliklərin uyğunluğu hər iki kadr cinayətinin dövlətə və xalqa ziyan vurmasından ibarətdir. Yəni bir məmurun rüşvət alması ilə başqa bir məmurun dövlət çevrilişinə cəhdin mahiyyəti eynidir; hər iki halda dövlət nüfuzdan düşür və zəifliyir, xalq bundan ziyan görür və vətəndaşlar dövlətə yadlaşır.
Kadr nə deməkdir və kadr cinayətləri nədən qaynaqlanır?
Kadr - konkret vəzifə daşımaqla məsuliyyət daşıyan, səlahiyyətə malik olan
şəxs(iyyət)dir. Burada vəzifə, məsuliyyət, səlahiyyət, şəxsiyyət anlayışlarının
mənasına diqqət etmək lazım gəlir.
Vəzifə - hakimiyyəti yaratmağın, nəzarət etməyin və tənzimləməyin sosial
funkisyasıdır. Hansı ki, məcmui şəkildə idarəetmə adlanır.
Hakimiyyət nədir və o necə yaranır?
Hakimiyyət malik olmağın təzahüridir. Malikliyin iki
-konkret və mücərrəd forması vardır. Konkret malik olmaq - mülkiyyət hüququ -
maddi şeylər üzərində hüquq, mücərrəd malik olmaq azadlıq hüququ ”“ öz üzərində
hüquqa malik olmaqdır. Bir insanın nəyəsə malik olması o insanın hakimiyyəti
deməkdir, hansı ki, mülkiyyət və azadlıq hüququ kimi meydana çıxır. Buradan da
hakimiyyətin iki mənbəyi olduğu aşkar olur: maddi varlıqlar üzərində hakimiyyət
və insanlar üzərində hakimiyyət. Maddi varlıqlar üzərində hakimiyyət -vətəndaşların
mülkiyyət üzərində hüququnun, insanlar üzərində hakimiyyət - onların azadlıqlarının
məhdudlaşdırılmasından meydana çıxır.
Şəxsiyyət - cəmiyyətlə ümumi münasibətdə olan (mücərrəd fərdi münasibətdə)
fərddir.
Fərd - başqa insanlarla xüsusi münasibətlərdə olan insandır. Cəmiyyətlə
münasibətlərdə olmayan istənilən insan fərd kimi çıxış edir. Buradan aydın olur
ki, istənilən vəzifə sahibi cəmiyyətlə ümumi münasibətlərdə olmalıdır. Buradan
da hakimiyyətin legitimliyi meydana çıxır. Hakimiyyətin legitimliyinin konkretləşdirilməsi
məsuliyyət yaradır.
Məsuliyyət vəzifəlinin hakimiyyətinin məhdudlaşdırılmasının, vətəndaşın
hakimiyyətinin azadlığının ölçülənməsindən - sərhədləndirilməsindən ibarətdir.
Məsuliyyət hakimiyyətin legitimliyinin əlamətlərindən biridir.
İctimai münasibətlərdə vətəndaşların azadlığının onların razılığı və mülkiyət
üzərində bəzi hüquqların qanuni şəklidə məmurlara verilməsindən (vergilər, cərimələr
və s. şəklində) səlahiyyət meydana çıxır.
Səlahiyyət - məmurun azadlığının, vətəndaşın hüquqlarının məhdudlaşdırılmasının
ölçülərindən ibarətdir. Buradan da səlahiyyətlə məsuliyyətin bir-birinə əks iki
sosial normalar olduğu aydın olur. İdarəetmədə məsuliyyət artdıqda səlahiyyət, əksinə,
səlahiyyət artdıqda məsuliyyət azalır. Bu əlaqə bir qayda olaraq səlahiyyət hərislərində
məsuliyyətsizliyə meyl yaradır ki, bu da özbaşınalıq kimi təzahür edir.
Politologiya elmi səlahiyyət və məsuliyyətin nisbətinə görə iki cür idarəetmə -
aşagi və yuxari keyfiyyətli idarəetmə müəyyən etmişdir. Yuxari keyfiyyətli
idarəetmə vətəndaşın öz azadlığı üzərində başqasının hakimiyyətinin könüllü
razılaşmasından, mülkiyyət üzərində bəzi hakimiyyətin qanuni yollarla həyata
keçirilməsindən ibarətdir. Ən yaxşı idarəetmə ən legitim hakimiyyətlərə xasdır.
Aşağı keyfiyyətli idraəetmədə vəzifələrin icrası vətəndaşlarla razılaşdırılmır,
belə hakimiyyət qeyri-legitim olur və hakimiyyətdə vəzifənin məsuliyyəti formal
xarakter daşıyır.
Məsuliyyət formal xarakter daşıdığından, səlahiyyətlə əksilik tələb etmir və məsuliyyətin
itirilməsi həcmində səlahiyyətin spontan artımı baş verir. Nəticədə kadrın səlahiyyəti
- azadlıqları ölçüsüz olur. Hüquqda bu səlahiyət “həddini aşmaq” adlandırılır.
Məsuliyyət olmayan yerdə səlahiyyət həddi silinir, nəticədəaşağı keyfiyyətli
idrəetmədə məsuliyyət nə qədər azalırsa, səlahiyyət bir o qədər
artır. Beləliklə, məmurun formal hakimiyyəti ilə faktiki hakimiyyəti
arasında zidiyyət meydana çıxır. Belə hallarda məmurlar onlara aid
olmayan hakimiyyət səlahiyyətlərindən istifadə etmyə cəhd edirlər.
Məsiliyyətin formal xarakter daşıdığı vəzifələrdə kadrlar vətəndaşlar üzərində
səlahiyyətlərini durmadan genişləndirməyə meyl edirlər. Nəticədə mülkiyyətin
qeyri-qanuni əldə edilməsi və insanların azadlığının məhdudlaşdırılmasında
özbaşınalıq yaranır.
Özbaşınalıq - vətəndaşda narazılıq, məmurda razılıq yaradan sosial hadisədir.
Özbaşınalıqda vətəndaşlar öz qanuni hakimiyyətlərini itirir, məmurlar
qeyri-qanuni hakimiyyət əldə edirlər. Hər bir özbaşınalıq aktında məmurla vətəndaş
hakimiyyətə görə bir-birinə əksilik təşkil edir. Məmur qazanır, bu, onda
hakimiyyətdən razılıq hissi - tələbatların artıqlaması ilə ödənməsindən təmin
olunma ”“ zövq yaradır. Bunun əksinə vətəndaş itirir, bu, onda narazılıq hissi -
tələbatların ödənilməsinin qarşısının alınmasında - əzab meydana çıxır...
Əzab - vətəndaşda ədalət hissini meydana çıxarır. Ədalət hissi öz növbəsində
porofenomen kimi daxildə ən sadə ideya yaradır, hansı ki, özünün bəsitliyinə
görə vətəndaş həmin ideyanın yaranmasından xəbərsiz olur. Bu ideya haqq
adlanır. Haqqa malik olmaq insanları haqlı edir. Bu cür bəsit ideyalar şüurdan
şüuraltına keçərək orada depolaşır.
Məmurun səlahiyyət həddini aşması ilə əldə etdiyi zövq onda hakimiyyət əzmi
hissi yaradır. Bunun ən sadə ideyası haqqa əksilik təşkil edən haqsızlıq
(hakimiyyətin qeyri-qanuni ələ alınması - uzurpasiya) adlanır.
Haqq və haqsızlıq ideyalarının şüuraltına toplanmasının müəyyən mərhələsində həmin
ideyalar şüuraltından şüura - düşüncə prosesinə keçir və uyğun olaraq məmurlarda
və vətəndaşlarda dörd dərəcəli - orjinal, xüsusi, ümumi və ən ümumi mürəkkəb
ideyaların yaranmasına səbəb olur.
Bu cür ideyaların vətəndaşlarda yaranması ayrı-ayrı mərhələlərdə vətəndaşda
narazılığını ifadəetmə meydana çıxarır. Vətəndaşın narazılığını ifadə etməsinin
iki forması - mücərrəd və konkret formaları vardır. Mücərrəd forma - sözlə, rəy
ifadəetmə kimi konkret forma - hərəkətlə, sosial davranışla narazılığın kənara
çıxarılmasından ibarətdir.
Narazılığın mücərrəd formasının orjinal ideyası insanın narazılığını öz-özünə
bildirməsindən ibarətdir. El arasında bu “mırtlanmaq”, ”donquldanmaq” adlanır. Mırtlanmaq -
insanın özü özünə narazılığını bildirməsidir. Bu narazılıq ifadə etməyin ən bəsit
formasıdır ki, bütün narazı insanlar narazı qaldıqda mırtlanır.
Narazılığın yaratdığı xüsusi ideya narazılığı başqalarına ifadə etməyə keçir.
Buradan giley meydana çıxır.
Giley - bir insanın öz narazılığını başqa bir insana bildirməsindən ibarətdir.
Bu cür narazılığı yalnız xüsusi adamlar və ya xüsusi hallarda edir. Buradan da
narazı qalanlardan giley edənlərin sayının az olduğu üzə çıxır.
Narazılığın yaratdığı ümumi ideya narazılığın ümumi formasına - qeybətə keçir.
Qeybət - bəzi narazı insanların öz narazılıqlarını bir-birinə bildirməsindən
ibarətdir. Qeybəti bəzi adamlar etdiyindən narazılığa görə qeybət mərhələsində
insanlar bir-birinə əks iki yerə ayrılır. Qeybət edənlər və qeybət edənlərin əleyhinə
olan narazı insanlar. Pis idarəetmənin hamıda narazılıq yaratmasını təyin etməyin
çətinliyi bununla bağlıdır. Bu sosial fenomendir, hansı ki, narazılıq bəzi
insanlarda hakimiyyəti müdafiə etməsinə səbəb olur. Fransız sosioloqu J.Simen
bu qrupa daxil olan insanları “zülmə məruz qalanların onlara zülm edənlərin tərəfinə
keçib, onların özlərinə zülm etməsinə yardımçı olması” kimi təyin etmiş və səbəbini
izah edə bilməmişdir. Bunun səbəbi insan psixologiyası ilə bağlıdır. Belə ki, zəif
xarakterli insanlar sado-mazoxist tipinə malik olur və onlar özlərinə verilən əzabdan
zövq aldıqlarından, hakimiyyətin narazılıq yaratma mexanizmlərini gücləndirirlər.
Nəticədə giley edənlərə qarşı hakimiyyətlə narazı elementlərin bəzi qrupu birləşir.
Bu fenomen vəziyyətə düzgün qiymət verməkdə hakimiyyətdə olanları aldadır.
Onlar zülmə məruz qoyduqları xalqın bəlli bir təbəqəsinin onları müdafiə etməsindən
arxayınlaşır və zülmə davam edirlər.
Narazılığın ən ümumi ideyasi şikayət kimi meydana çıxır.
Şikayət - pis idarəetmənin aradan qaldırılması tələbini özündə ifadə edir.
Şikayətin üç dərəcəsi vardır; aşağı rütbəli məmurdan yuxarı rutbəli məmura
şikayət, bir hakimiyyət qolundan ona nəzarət edən digər hakimiyyət qolundakı məmura
şikayət və nəhayət Allaha şikayət. Allaha şikayət insanların narazılığının mütləq
ideyasi kimi meydana çıxır.
Koqnitivliyə görə, düşüncə prosesinin sonunda meydana çıxan ən ümumi ideya ”“
şikayətin ən ümumi davranışa keçməsi ilə narazılığın konkret ifadə edilmə
formaları yaranır. Buradan, uyğun olaraq narazılığın davranışla ifadə edilməsinin
dörd forması meydana çıxır.
Narazılığın ən ümumi ideyasının - şikayətin ən ümumi davranışa keçməsindən
etiraz meydana çıxır.
Etiraz - narazılığın davranışla ən ümumi ifadə formasıdır. Etirazlar bir
qayda olaraq lokal xarakter dasıyıb, konkret bir məmurun fəaliyyəti ilə bağlı
narazılığın ifadə edilməsindən ibarətdir. Etirazçının idarəetmə ilə bağlı heç
bir konkret tələbi olmur. Sadəcə ümumi şəkildə düşdüyü vəziyyətdən şikayət
edir. Səbəbini bilmədiyindən etirazçıda hakimiyyətlə bağlı tələb meydana
çıxmır. Etirazlar konkret məmura, anonim pis idarəetməyə qarşı insanların hərəkətlənməsidir.
Şikayətin ümumi davranışlara keçməsindən uyğun olaraq bir-birinə əks iki cür
ümumi davranış yaranır. Belə ki, bəzi insanlar öz narazılığını ümumi şəkildə
ifadə edir, buradan üsyan, bəziləri öz narazılığını hakimiyyətin iştiraki ilə
dinc yola həll etməyə cəhd edir, buradan isə diltapma cəhdi və ya oportunizm
meydana çıxır.
Üsyan - pis idarəetmənin dəyişilməsi tələbi ilə meydana çıxan vətəndaşların
bəzi davranışlarından ibarətdir.
Şikayət ideyasının xüsusi davranışa keçməsindən xüsusi destruktiv davranışlar -
sui qəsdlər, terrorlar, iğtişaşlar və s. kimi davranışlar doğur. Bütün bunlar
inqilabın ayrı-ayrı əlamətlərini təşkil edir.
Nəhayət, şikayətin orijinal davranışa keçməsindən inqilab davranışı meydana
çıxır.
İnqilab - idarəetmə ilə birlikdə idarəedənlərin dəyişilməsi ideyasının
davranışlarından ibarətdir. İnqilab narazılığın bütün xüsusi davranışlarını
kompleks şəkildə özündə ifadə edən sosial hadisədir.
Özbaşınalıq aktının digər tərəfini təşkil edən məmurun səlahiyyətlərinin aşması
onda hakimiyyət hərisliyi hissi yaradır. Hansı ki, həmin hiss qeyri-qanuni
hakimiyyət əldə etmə - ən sadə bəsit ideyanı meydana çıxarır və həmin ideya
insanın şüuraltına keçir. Biz bunu haqqın əksinə uzurpasiya (hakimiyyət ələ
keçirmə) ideyasi adlandıra bilərik. Vəzifəsində ən azı bir dəfə özbaşınalıq
etmiş istənilən məmurun şüuraltına psixoterapiya və ya hipnozla müdaxilə etsək,
onun şüuraltında hakimiyyətin uzurpasiya ideyasının olmasını sübut edə bilərik.
Bu, psixoloji bir qanunauyğunluqdur və məmurların prezidentə yaxınlığından,
tutduğu vəzifədən və etdiyi özbaşınalıqdan asılı olmayaraq hər bir məmurda onun
iradəsindən asılı olmayaraq, zərurətə görə meydana çıxan ideyadır.
Uzurpasiya ideyası müəyyən həddə kimi toplandıqdan sonra, məmurun
şüuraltından şüuruna keçir və uyğun olaraq düşüncədə dörd mərhələdən keçməklə
generasiyaya - ümiləşməyə məruz qalır.
Uzurpasiya ideyasının zaman-zaman təhtəlşüurdan şüura keçməsi məmurda
uzurpasiya ideyasının təkrarlanması ilə möhkəmlənməsini -
özbaşınalığı davam etdirmək, təkrarlamaq cəhdinin ideyasından ibarətdir.
Buradan da cəzasızlıq şəraitinin məmurları hakimiyyətə qarşı yönləndirən hal
olduğu aydın olur.
Uzurpasiya ideyasının orjinallaşması məmurda orjinal ideya - vəzifəni dəyişdirmək
ideyasından ibarətdir. Məmurlar eyni ranqda, amma daha cox haqsızlıq edə biləcəkləri
vəzifələri tutmaq haqqında düşünürlər.
Uizurpasiya ideyasının xüsusiləşməsi hakimiyyət ierarxiyasında yerdəyişməkdən -
vəzifənin böyüdülməsi istəyindən ibarətdir. Belə ideya vətəndaşlarla yanaşı, həm
də konkret hakimiyyətə malik başqa məmurlar üzərində hakimiyyət ələ almağa cəhddən
ibarətdir.
Uzurpasiya ideyasının ümumi forması məmurların şüurunda bir-birinə əks iki cür
ideyaya ayrılır: bəzi məmurlarda hakimiyyət daxilindən hakimiyyət
qollarından birinə başçılıq etmək ideyası, bəzi məmurlarda hakimiyyətdən
çıxmaqla kənardan həmin vəzifələrə gəlmək ideyası yaradır. Məsələn, bu
yaxınlarda bir nəfər diplomat rəsmi vəzifəsindən istefa verdi və dərhal da
prezidentliyə namizəd olacağını bəyan etdi. Bu cür uzurpasiya ideyasına görə bəzi
məmurların mövcud hakimiyyətlə əməkdaşlıqdan imtina edib, kənardan hakimiyyətin
ali idarəçiliyinə gəlmək istəməsi onların davranışlarını qiymətləndirməkdə vətəndaşlarda
çətinlik yaradır və vətəndaşlarda belə insalara qarşı rəğbət yaranır. Belə
adamlar bir çox hallarda hakimiyyətdən getmələrini hakimiyyətin ümumi
haqsızlığı ilə əlaqələndirilər və vətəndaşlar belələrinin toruna düşür.
Uzurpasiya ideyasının ən ümumi forması birinci şəxs olmaq, yəni total
hakimiyyətə malik olmaq ideyasında başa çatır.Bununla da haqsızlığın -
hakimiyyəti uzurpasiya ideyasının düşüncədə ümumiləşdirilməsi prosesi
başa çatır.
Uzurpasiya ideyası ən ümumi forma aldıqdan sonra, davranışlara keçir və məmurlarda
dörd cür davranış dəsti meydana çıxarır:
Ən ümumi uzurpasiya ideyasi ən sadə davranışı - orijinal davranışı meydana
çıxarır. Buradan vəzifə həddini aşma hərəkətləri təzahür edir. Vəzifə həddini
aşmağa meyl edən hər bir adam uzurpasiya ideyasına malik olduğunu sübut edir. Burada
paradoks ondan ibarətdir ki, bu mərhələdə məmurlar hakimiyyətə olduqca sadiq
olur, özlərinin qeyri-qanuni səlahiyyətələri həcmində hakimiyyətin alovlu
müdafiəçilərinə çevrilirlər. Bu, onunla bağlıdır ki, məmurun vəzifəsi onun
ideyasına çatmağa imkan vermir və məmur mövcud hakimiyyətdən uzurpasiya üçün
maksimum bəhrələnməyə cəhd edir. Yəni məmur pis idarəetməni özünün hakimiyyət hərisliyi
naminə qoruyur.
Ən ümumi uzurpasiya ideyasının xüsusi davranış forması yaratmasından vəzifədən
sui-istifadə meydana çıxır. Vəzifədən sui-istifadə ən müxtəlif xüsusi
uzurpasiya davranışlarından ”“ qeyri-qanuni sərvət toplamaqdan və insanlar üzərində
qeyri-qanuni hakimiyət əldə etməyin növlərindən ibarətdir. Hakimiyyət həddinin
aşması əvvəlcə bilavasitə tabeçilikdə olan insanları, sonra tabeçilikdə olmayan
insanları əhatə etməyə başlayır. Burdan səlahiyyətlərin mənimsənilməsi, mülkiyyət
hüququnda mülkiyyətin qeyri-qanuni əldə edilməsi meydana çıxır. Bu, korrupsiya
adlanır.
Korrupsiya - məmurların öz vəzifələrində səlahiyyət həddini aşmaqla xüsusi
mülkiyyət əldə etməsindən ibarətdir. Məmurların səlahiyyət həddini aşmaqla əldə
etdikləri əlavə hakimiyyət özlərində olan qanuni əsas hakimiyyətdən çox olduğu
andan başlayaraq, həmin məmurlarda özündən yuxarıdakı məmuru devirmək -əvəzləmək
ideyası meydana çıxarır. Bununla da dövlət çevrilişlərinə cəhdin əsası qoyulur.
Ən ümumi uzurpasiya ideyasının ümumi davranışlara keçidindən bir-birinə əks iki
cür hakimiyyət davranışı meydana çıxır: Vəzifə cinayətlərinə əl atmaq və
qeyri-qanuni yollarla layiq olmadığı əlavə vəzifə imtiyazları (təltiflər,
mükafatlar, səlahiyyətlər və s.) əldə etmək. Vəzifə cinayətlərinə əl atmaq
qanunun kobud pozulması ilə hakimiyyət əldə etməyi, əlavə imtiyazlar almaq -
imtiyaz verənə xüsusi xidmətlər göstərməklə əlavə hakimiyyət əldə etməyi
bildirir. Birinci hal hakimiyyət zirvəsindən uzaqlaşmağa, ikinci hal əksinə,
hakimiyyət zirvəsinə yaxınlaşmağa, daha çox sədaqət nümayiş etdirməyə cəhd tələb
edir.
Ən ümumi uzurpasiya ideyasının məmurların xüsusi davranışlara keçidində məmurlarda
ayrı-ayrı xarakterli tabesizlik halları - yuxarıların əmrlərini icra etməmək,
onları dəyişdirmək, alternativ hakimiyyət yaratmaq və s. meydana çıxır.
Ən ümumi uzurpasiya ideyasının məmurların orjinal davranışlarına keçidi bir
adamda dövlət çevrilişinə cəhd yaradır. Hansı ki, vəzifə cinayətləri ilə əlavə
imtiyazların vəhdətindən və ya iki cür uzurpasiyaya cəhd edən məmurlarin
ittifaqından meydana çıxır. Bu da dövlət çevrilişlərinin vaxtında dəyərləndirilməsində
və anlanılmasında çətinlik yaradır. Vətəndaşlar hakimiyyətdən əlavə imtiyazlar
almış bir şəxsin vəzifə cinayətləri törətməsinə və ya belə məmurların cinayət
edən məmurlarla ittifaqına heç cür anlaya bilmirlər və bu zaman həmin məmurların
çevrilişdə iştirakına görə vəzifə cinayətləri etmiş insanların hakimiyyətə gəlməsinə
müqavimət göstərmirlər.
Beləliklə, qeyri-legitim hakimiyyətdə son nəticədə məmurların razılığından dövlət
çevrilişləri, vətəndaşların narazılığından inqilablar meydana çıxır və bu
prosesslərdən ya biri, ya da digəri xüsusi vəziyyətdən asılı olaraq önə çıxır.
Ümumilikdə isə, məmurlar hakimiyyətə sədaqətinə görə 3 qrupa ayrılır. Birinci
qrupa ən sədaqətli olanlar ”“ özündə orjinal və xüsusi uzurpasiya
ideyası saxlayan məmurlar aiddir. Bu cür məmurlar səlahiyyət həddini aşan və səlahiyyətindən
sui-istifadən edənlərdir.
İkinci qrupa özündə ümumi uzurpasiya ideyası saxlayanlar aiddir. Belələrinin
bəziləri sədaqətli olur, bəsiləri isə yox. Bu səbəbdən də onların bəziləri
müxalifətlə əməkdaşlığa gizli və aşkar meyl edir və ya da müəyyən vaxtda hökuməti
tərk edir.
Üçüncü qrupa özündə ən ümumi uzurpasiya ideyası saxlayan məmurlar aiddir.
Hansı ki, onların hamısı formal olaraq sədaqətli, faktiki olaraq xəyanətkardır.
Yəni istənilən əlverişli şəraitdə yüksək rütbəli məmurların hamısı çevrilişə
real cəhd edən məmurun tərəfinə keçirlər.
Narazı vətəndaşlar da buna uyğun olaraq 3 qrupa bölünür:
Birinci qrupa orjinal və xüsusi narazılıq ideyalarına malik insanlar
aiddir. Onlar hakimiyyətə qaraşı mübarizədən kənardadır.
Ümumi narazılıq ideyasına malik insanlar orta təbəqəni təşkil edirlər.
Bu təbəqənin insanlarından müxalifət əmələ gəlir. Eləcə də bu insanların bir
qrupu zaman-zaman hakimiyyəin tərəfinə də keçirlər.
Ən ümumi narazılıq ideyası ilə “silahlanmış” bütün vətəndaşlar dövlət
çevrilişinin potensial iştirakçılarıdır.
Bütün bunlarla yanşı, hökumətin cəza tədbirləri də 3 qrupa bölünür. Belə ki,
hökumət sadə və xüsusi uzurpasiya ideyası olan adamlara toxunmur.
Umumi uzurpasiya ideyası olan adamların bəzilərini cəzalandırır, bəzilərini
isə cəzadan kənarda saxlayır.
Ən ümumi uzurpasiya ideyası olanların isə hamısını bir qayda olaraq cəzalandırır.
O cümlədən, buna uyğun olaraq narazılıq ideyasına malik olanlara da hökumət
müxtəlif yanaşır. Belə ki, orta və xüsusi narazılıq ideyasına malik insanlara
reaksiya vermir. Ümumi narazılıq ideyası olanların bəzilərinə reaksiya verir, məsələn,
problemlərini həll edir, narzılığı aradan qaldırmağa cəhd edir və s.
Ən ümumi narazılıq ideyasına malik olanların isə hamısını cəzalandırır.
Özbaşınalıq olan ölkələrdə hakimiyyətlərin
davranışı da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, hər bir
hakimiyyətin özünüqoruma instinkti olduğundan, hakimiyyət həm məmurların
razılığı, həm də vətəndaşların narazılığı ilə bağlı müxtəlif cür
reaksiyalar verir.
Bir qayda olaraq hakimiyyət, ideyalar gizlində
insanların beynində olduğundan onlara yox, davranışlarına, xarici seyr
edilən hərəkətlərinə görə tədbirlər görür.
Hakimiyyətin uzurpasiya ideyasına yiyələnmiş məmurların
vəzifədən sui-istifadə ilə bağlı 4 cür reaksiyası meydana çıxır.
Birincisi, ölkədə məmur özbaşınalığının ümumi
xarakter alması ilə bağlı hallarda xəbərdarlıq.
İkincisi, konkret səlahiyyət həddini aşmaqla bağlı bir məmurun tənqid
edilməsi.
Üçüncüsü, vəzifə cinatəylərinə yol verən bəzi məmurlarla bağlı tədbir
görülür.
Tədbir bəzi məmurları cəzalandırıb, bəzi məmurları
isə qorxutmaq məqsədi daşıyır. Bu zaman xalq bəzi məmurların cəzalandırılmasından
məmnunluq edir, bəzi məmurlara toxunulmamasını anlamaqda çətinlik çəkir.
Dördüncüsü, yüksək rütbəli məmurların səlahiyyət
həddini aşması, yəni ümumi hakimiyyəti məniməsməsi ilə bağlı REPRESSİYA.
Repressiya hər hansı bir yüksək rütbəli məmurun
mənimsədiyi ümumi hakimiyyəti həyata keçirən bütün kadrlara qarşı tətbiq edilən
kollektiv cəzalandırmadır. Azərbaycanda idarəetmə xəbərdarlıq, tənqid, tədbir və
repressiya ilə xarakterizə olunur ki, sonuncu da dövlət çevrilişinə cəhdin
mövcudluğunu təsdiq edir.
Hakimiyyətdə vətəndaşların ən ümumi
narazılıqlarına - şikayətlərinə heç bir reaksiya vermirlər. Biz bunu hakimiyyətin
özünüqoruma instiktinin orijinal ideyası adlandırırıq. Buna paralel məmurların
özbaşınalığına qiymət verilmir, göz yumulur.
Etirazlarla bağlı hakimiyyət xüsusi hüquqi
tədbirlər görür, belə ki, ya etiraza səbəb olan məmur və ya narazı vətəndaşlar
cəzalandırılır.
Üsyanlarda hakimiyyətin özünüqoruma instinkti
onun bəzi tədbirlər görməsinə, üsyançılara qarşı legitim güc tətbiq etməsinə və
ya onlarla siyasi dialoqa getməsinə səbəb olur və hakimiyyət əlindəki
zordan üsyanı yatırmağa cəhd edir, buna gücü çatmadıqda üsyançıların bəzi şərtlərini
qəbul edir. Eləcə də, üsyana səbəb olan məmurlarla bağlı da iki cür qərar qəbul
edirlər: ya onları cəzalandırır - əgər üsyançılarla dialoq tələb olunursa, ya
da əksinə mükafatlandırılır - əgər üsyançılara qarşı amansızlıq edilirsə.
Dövlət çevrilişlərində və inqilablarda hakimiyyətin
özünü qorumasının ən ümumi instinkti özünümüdafiə kimi meydana çıxır. Özünü
müdafiə əks tərəflə danışıqlardan imtina və legitim zordan qeyri-qanuni istifadə
kimi meydana çıxır ki, bu da müharibə adlanır. Bu zaman hakimiyyət özünün
bütün hakimiyyət resursalarını inqilabçı kütlələrə - xalqa və ya dövlət
çevrilişi edən elitaya qarşı müharibə elan etməklə onlara yönəltməyə səbəb
olur, ölkədaxili müharibə və ya iqtidardaxili çaxnaşmalar meydana çıxır.
İqtidarların öz gücləri ilə inqilabları yatırmaq cəhdindən vətəndaş müharbəsi,
xarici güclərdən istifadə etməsi xarici intervensiya meydana çıxır. Kecmiş rus
imperiyasında oktyabr inqilabı, 1979-cu il İran İslam İnqilabı rejimlərin
daxili potensialla xalq narazılığını dəf etməsindən,Ukrayna və Suriya hadisələri
xarici gücdən istifadəyə cəhddən meydana çıxmışdır.
Hakimiyyətin özünü qoruma instinkti ondan
kadrların düzgün seçilməsini tələb edir. Kadrların seçilməsində yol verilən
qüsurlar nədən qaynaqlanır? Nə üçün kadrlar onları vəzifəyə qoyan şəxslərin
əleyhinə çıxırlar?
Yuxarıdakı şərhdən aydın oldu ki, səlahiyyətlə məsuliyyət
bir-biri ilə əksiklik və vəhdət təşkil edən iki müxtəlif siyasi normadır,
hansı ki, meydana çıxma formalarına görə fərqli, məqsədlərinə görə eynidirlər.
Əksliklərin tərəfləri kimi qarşılıqlı zidiyyətdə ictimai həyatın müxtəlif sahələrində
ya səlahiyyət, ya da məsuliyyət birincilik əldə edir. Səlahyyət kadrların üzərinə
qoyulmuş məcburi öhdəlik, məsuliyyət kadrın öz üzərinə götürdüyü könüllü öhdəlikdir.
Politologiya, psixologiya, sosiologiya elmi və fəlsəfənin ortaq mövqeyi
bundan ibarətdir ki, şəxsiyyət könüllü öz üzərinə götürdüyü öhdəliyi məcburi
onun üzərinə qoyulmuş öhdəlikdən daha yüksək keyfiyyətlə icra etmək imkanına malikdir.
Məcburi olduğundan səlahiyyətlərin müəyyən
olunmasında - kadrı seçən - təyin edənin, amma məsuliyətin müəyyən olunmasında
”“kadrın seçılməsi - məsələsində kadrın özünün və ya onu seçən kollektivin iradəsi
əhəmiyyət daşıyır. Dövlətin quruluşundan və idarəetmənin tipindən asılı olaraq
bəzi kadrlarda səlahiyyət birincili olduğundan, kardların qabiliyyəti olmasa da
onlar həmin vəzifələri yerinə yetirməyə məcbur edilir. Məsələn, orduda hərbi
xidmətdə kadrların səlahiyyəti məcburi müəyyən edildiyindən, onların öz vəzifələrini,
həyatları bahasına başa gəlsə də, yerinə yetirmələri tələb olunur. Amma idman
yarışlarında məsuliyyət birincilik təşkil etdiyindən, yarışa idmançı könüllü
olaraq - özünün şəxsi qabiliyyətlərinə görə qoşulur və nəticədə onun idmançı səlahiyyətləri
meydana çıxır. Buradan aydın olur ki, bir halda səlahiyyət məsuliyyəti ,digər
halda məsuliyyət səlahiyyəti yaradır. O hallarda ki, məsuliyyət səlahiyyət
yaradır, bu hallarda kadrlar azad seçimlə - könüllü, fərdin şəxsi və ya
başqalarının kollektiv iradəsi ilə müəyyən olunur. O yerdə ki, səlahiyyət məsuliyyət
yaradır, orada kadrlar seçilmə ilə - məcburi və başqa bir fərdin iradəsi ilə müəyyən
olunur. Dövlətdə siyasi ierarxiyaya uyğun olaraq kadr siyasəti hər iki prinsipə
tabe etdirilmişdir. Məsələn, Ali Qanunverici orqan azad seçkiyə, yəni vətəndaşların
öz üzərlərinə könüllü məsuliyyət götürməsinə və onların kollektiv iradə ilə
seçilməsinə uyğun formalaşır. Əgər parlament seçkiləri saxtalaşırsa (Azərbaycanda
olduğu kimi, millət vəkilləri təyin olunursa), onda millət vəkilinin məsuliyyətini
onun səlahiyyəti yaradır. Buna görə, millət vəkili ona bu səlahiyyəti verəndən
asılı olur. Əksinə icra hakimiyyəti səlahiyyətin doğurduğu məsuliyyət əsasında
mövcud olduğundan, insanların könüllü dövlət vəzifələri tutmaq hüquqları, yəni
seçimləri olmur. Bu cür kadrlar yalnız seçilir - təyin olunur. Seçki subyektiv
təzahür olduğundan kollektivləşdikcə daha doğru - həqiqi seçim olur. Yəni min nəfərin
seçimi bir nəfərin seçimindən yüksək keyfiyyətli seçim olur. Çünki fərdi
subyektiv xətalar kollektiv seçimdə istisna olunur. Kollektiv iradə və öz üzərinə
könüllü məsuliyyət götürdüyünə görə, belə adamlar səlahiyyətə malik olmağa daha
çox haqq qazanır və layiq olurlar.
Buradan sual meydana çıxır: bəs Ali İcra
Hakimiyyətinin kadrlarının, məsələn, nazirlərin, generalların, komitə sədrlərinin,
icra başçılarının seçilməsində - təyin olunmasında təyin edənin -
przedinetin və ya kadrları təyin edən azlığın subyektivizmindən doğan
qüsurlardan necə xilas olmaq olar? Bu tərəfdən zərurətə (qanuna) görə, bu
kadrlar bir nəfər - prezident və ya az bir adam ”“ kadrlarin seçilməsində -təyin
olunmasında iştirak edənlər iştirak etməlidir, digər tərəfdən həmin seçim
maksimum kollektiv seçim keyfiyyəti almalıdır ki, kadr cinayətləri meydana
çıxmasın və vəzifələrə layiqli insanlar təyin olunsun.
Hakimiyyətin formasından və idarəetmənin keyfiyyətindən
asılı olaraq kardların iki cür seçilməsi - təyin olunması mövcuddur.
Birincisi, ən aşağı keyfiyyətli idraəetmə üçün xas olub, şəxsi sadaqətə və
proteksiyaya (şəxsi münasibətlərə - qohumluğa, dostluğa, qonşuluğa, yoldaşlığa,
yerliçiliyə, intim münasibətlərə, etnik, dini və yerliçilik münasibətlərinə
və s .) görə seçimdir.
İkincisi, ən keyfiyyətli idarə etməyə xas olub, kadrın dövlət və
xalq qarşısındakı əvvəlki vəzifələrindəki xidmətlərini nəzərə
almaqla - ictimai münasibətlərə görə seçimdir. Birinci növ seçimdə kadrlar təsadüfən
dövlətə və xalqa bağlı adamlar ola bilər. Bu cür seçimdə kadr cinayətləri -
xalqa və dövlətə qarşı cinayət kütləvi xarakter alır, hansı ki, rüşvət və
korrupsiya ilə başlayıb, sonda dövlət çevrilişləri ilə başa çatir. Amma ikinci
növ seçimdə seçilən kadr əvvəlcədən dövlətə və xalqa sədaqətini əməli işdə
sübut etdiyindən, növbəti kadr pilləsində kadr qüsurlarına yol vermir, yəni
hakimiyyət cinayətlərinə və dövlət çevrilişlərinə cəhd etmir. Yalnız bir halda
dövlət və xalq qarşısında əvvələr xidmətləri olmuş kadrlar yeni vəzifələrində
dövlət çevrilişlərində iştirak edir ki, onları seçənlərin özləri xalqa və dövlətə
qarşı fəaliyyət göstərsinlər, bu da cinayət yox, qəhrəmanlıq kimi təzahür edir
və dəyərləndirilir.
Azərbaycanda müstəqillik əldə etdikdən sonra
bütün hakimiyyətlər üçün xarakterik olar kadr siyasətinin yarıtmazlığı,
kadrların dövlət çevrilişinə cəhd etməsi (1993, 1994-95, 2003-cü ilərdə) və vəzifə
cinayətlərinə meyl etməsinin (Heydər Babayev, Səfər Əbiyev, Eldar Mahmudov və
s.) kütləvi hal alması məhz kadrların seçilməsində şəxsi münasibətlərin
-proteksiyanın və şəxsi sədaqətin rəhbər götürülməsidir. Heç təsadüfü deyil ki,
bu cür kardlar ifşa edilərkən onlara qarşı tək bir yeganə ittiham ”“ prezidentin
şəxsi etimadını doğrultmamaq və ona xəyanət etməkdən ibarət olur. Bu cür idarəetmədə
kadrlar onları təyin edənlərə sədaqətli qalmaqla, istənilən vəzifə cinayətlərinə
meyllənirlər ki, bu da idarəetmənin keyfiyyətini aşağı salır, nəticədə xalqla
hakimiyyət arasında uçurum meydana çıxır. Belə hallarda isə dövlət çevrilişləri
cəhdləri hakimiyyətdən kənarda - cəmiyyətdən və ya xarici güclərdən meydana
çıxır. Dövlət çevrilişlərinin hardan -hakimiyyət daxilindən, cəmiyyətdən və ya
xarici qüvvələrdən meydana çıxmasından asılı olmayaraq, bütün hallarda pis idarəetmənin
mövcudluğundan xəbər verir.
Nə üçün bu gün istər beynəlxalq təşkilatlar, istər
ölkə müxalifəti hakimiyyəti qanuni seçikilər keçirməyə, kadrların düzgün təyin
edilməsinə çağırır? Cünki parlament seçkilərinin saxltalaşdırılması və
kadrların şəxsi sədaqətə və proteksiyaya görə seçilməsi idarəetmənin
keyfiyyətini aşağı salır, hakimiyyətə qarşı qeyri-qanuni çevrilişlərə əsas
yaradır, hansı ki, dövlət çevrilişləri qloballaşmış ölkələrdə yalnız milli çərcivədə
yox, həm də qlobal çərcivədə çox ciddi fəsadlara yol açır. İraqda, Suriyada,
Liviyada, Əfqanıstanda, Misirdə və Ukraynada uzun illər Qəddafinin, Hüsnü
Mübarəkin, Səddam Hüseynin, Bəşər Əsədin, Yanukoviçin apardığı aşaği keyfiyyətli
idarəetmə nəticəsində meydana çıxan çevrilişlər, vətəndaş müharibələri , həm həmin
ölkələri viran qoymuş, həm də beynləlxalq təhlükəsizliyə çox böyük zərbə
vurmuşdur.
Bütün bunlardan belə qənaətə gəlmək olur ki,
aşağı keyfiyyətli idarəetmənin 3 klassik əlaməti mövcuddur:
- Xalqın kütləvi narazılığı;
- Məmurların kütləvi özbaşınalığı;
- Şəxsi iradə ilə idarəetmə.
Bu 3 əlamət bir-biri ilə qarşılıqlı vəhdətdə
olub, qarşılıqlı vəhdətdə və mübarizədə bir-birinə keçir. Belə ki, şəxsi iradə
ilə idarəetmədən xalqın kütləvi narazılığı və məmurların kütləvi özbaşınalığı əmələ
gəlir. Xalqın kütləvi narazılığı şəxsi idarəetmə ilə məmurların kütləvi özbaşınalığından
meydana çıxır. Nəhayət, məmurların kütləvi özbaşınalığı şəxsi iradə ilə idarəetmə
və xalqın kütləvi narazılığından xəbər verir.
Deməli, Azərbaycanda parlamentin
saxtalaşdırılması proteksiyanın kadr siyasətini həyata keçirmək və məmurların özbaşınalığının
kütləvi xarakter alması qaçılmaz olaraq ya növbəti dövlət çevrilişlərinə, ya da
xalq inqilablarına gətirib çıxaracaq. Bunların hansının nə vaxt baş verməsi
yüksək rütbəli məmurların, zərurətə görə, xarici ölkələrdən dəstək alması,
xalqın inqilaba qalxması isə, təsadüfə görə, hansısa bir ən əhəmiyyətsiz hadisə
ilə meydana çıxacaqdır. Yeganə çıxış yolu idarəetmənin keyfiyyətini dəyişməkdir.
Ölkədə böhrana səbəb olan hər bir iqtidarın böhrandan çıxmaq üçün effektli qərar
qəbul etməsi mümkünsüz olduğundan, idarəetmənin dəyişdirilməsi kadr siyasətinin
dəyişdirilməsini tələb edir. Başqa sözlə, bu iqtidarın yaratdığı böhrandan
xalqı yalnız yaxşı idarəetmə əsasında - seçki yolu ilə hakimiyyətə gələn və ya
qeyri-proteksion yolla təyin edilən məmurlar xilas edə bilər.
Sərdar
CƏLALOÄžLU, "Hürriyyət"