Baş verən son müharibələr, xüsusilə də Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Qarabağdakı uğurlu döyüş əməliyyatları, müasir müharibələrin və silahlı mübarizə metodlarının dərin deformasiyasına səbəb oldu. Hərb elmi ilə məşğul olanlar Azərbaycanın “Dəmir Yumruğu” sayəsində “təməssız müharibə” termini ilə yaxından tanış oldular. Müharibələrin taleyinin həll edilməsində canlı insan faktoru vacib rol oynasa da, bu yeni silahlı mübarizə metodunun tətbiqi, getdikcə insan faktorunu və bununla bağlı mümkün riskləri minimuma endirmək məqdsədi daşımağa başladı. 

 

Bu dəfə Moderator.az oxucuları “təmassız müharibə”nin əsas qəhrəmanları olaraq Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən Vətən Müharibəsində Qələbəmizi təmin edən pilotsuz vasitələrlə tanış olacaqlar. Əvvəlcə qısaca olaraq ilk pilotsuz vasitələrin yaranma tarixinə qısaca nəzər salaq. 

 

 

Dünyada havada havaya qalxan ilk pilotsuz hava vasitəsi, avstriyalıların 22 avqust 1849-cu ildə Venesiyadakı İtalya mövqelərinə atdıqları bomba ilə doldurulan hava şarları olub. Şarlar idarəolunmaz idi, yalnız külək istiqamətində hərəkət edirdilər, lakin elektromaqnit bazalı primitiv bomba atan mexanizmlə təchiz olunurdular.

 

Pilotsuz hava vasitələrinin tarixindəki növbəti mərhələ birbaşa PUA-larla əlaqəli deyildi, amma indi yaxşı tanıdığımız aparatların inkişafına böyük bir təkan verib. 1889-cu ildə ixtiraçı, fizik və mühəndis Nikola Tesla dünyanın ilk radiosiqnal ilə idarəedilən kiçik gəmisini nümayiş etdirdi. Bu texnologiyanın inkişafı radio ilə idarə olunan torpedalar yaratmağa imkan verdi, bundan sonra isə məsafədən idarə olunan hava vasitələri inkişaf etdirilməyə başladı. 1897-ci ildə isə Britaniyalı Ernest Vilson dirijablın naqilsiz idarə edilməsi üçün hazırlanan texnologiyanın  patentini əldə etdi, lakin onun praktiki tətbiqinə dair məlumatlara rast gəlinmir. 

 

Bundan 13 il sonra, 1910-cu ildə ABŞ hərbi mühəndisi Çarlz Ketter saat mexanizmi ilə təchiz edilən bir vasitə yaratmağı təklif etdi. Bu aparat müəyyən bir zamanda qanadlarını kənara ataraq düşmənin üstünə düşməli idi. Bu ideya həyata keçirildi, lakin heç bir uğur qazana bilmədi, buna görə də hərbi əməliyyatlarda tətbiq olunmadı. Lakin bu ideya fərqli ölkələrdən ixtiraçıları bu istiqamətdə inkişafa davam etməyə ruhlandırdı və 1916-cı ildə “uçan bomba” və ya “hava torpedosu” kimi tanınan “Hewitt-Sperry” avtomatik təyyarəsi ilk uçuşunu etdi. Müasir qanadlı raketlərin erkən versiyası olan təyyarənin kosmik məkandakı vəziyyəti giroskopik sistemdən istifadə ilə idarə edilirdi.

 

Birinci Dünya Müharibəsindən sonra bir neçə təyyarə ABŞ mühəndisləri tərəfindən pilotsuz təyyarələrə çevrildi. Bu müvəffəqiyyəti sayəsində, artıq 1933-cü ildə İngilislər “Fairey IIIF” kəşfiyyat təyyarələri bazasında hazırlanan “Fairey Queen” təkrar istifadə edilə bilən radio idarəetməli hədəfini sınaqdan keçirdilər. 

 

 

Beləliklə, pilotsuz texnologiyalar 1849-cu ildən bu günə qədər mövcud olmaqla bərabər hazırda inkişafının pik dövrünə qədəm qoyur. Əvvəllər PUA mürəkkəb, riskli və bahalı idi. Son 30 ildə bu sahədə həqiqətən bir sıçrayış baş verib. Elektron hesablama sistemlərinin miniatürləşdirilməsi və peyk naviqasiyasının inkişafı (GPS / GLONASS / Beidou) PUA ölçülərini, çəkisini və ən əsası dəyəri əvvəlkindən daha az olan vasitələri yaratmağa imkan verdi. Əlçatanlıq baxımından PUA texnologiyaları yalnız hərbi versiyada deyil, həm mülki versiyalarda məişət texnologiyaları səviyyəsinə yaxınlaşır. Çünki PUA-lar monoton və ya təhlükəli fəaliyyətlərlə səciyyələnən istənilən tapşırıqlar üçün çox perspektivli və unikal vasitə hesab olunur.

Qarabağda və digər ölkələrdə baş verən uğurlu tətbiq fonunda PUA-ya tələbatın artması olduqca təbiidir. Aparıcı ölkələr tərəfindən, hətta bizə qarşı rəqabət aparan ölkələrin hərbi qurumları tərəfindən Azərbaycan və Türkiyənin PUA-lardan istifadə metodları, tətbiqin detalları və praktik təcrübəsi öyrənilir, araşdırılır və onların əks tədbirlər istiqamətində aktiv fəaliyyətləri müşahidə olunur.

Azərbaycanın Qarabağda tətbiq etdiyi PUA-lar

 

 

Azərbaycan Sialahlı Qüvvələrinin Vətən Müharibəsində istifadə etdiyi pilotsuz vasitələrdən biri “İti qovan” PUA-ları olub. Əvvəllər “Zərbə” adı ilə istehsal olunan bu vasitələr gəzən sursat sinifinə aiddir. PUA-lar quruda, dənizdə və havada kəşfiyyat vəzifələrini də yerinə yetirə bilir. Aparat əməliyyat baxımından xüsusi avadanlıqlarla təchiz edilmiş yüksək keçicilik qabiliyyətinə malik mobil zirehli maşına quraşdırılmaqla qısa müddətdə istənilən ərazidən düşmənə zərbə endirə bilir.

 

Son zaman modernləşdirildiyi ehtimal olunan PUA-lar partlayıcı yük daşımaq üçün uyğunlaşdırılan gövdəyə malikdir. Onun uçuşu avtomatik idarəetmə sistemi ilə idarə olunur. Aparatda xüsusi izləmə imkanına malik mini optik kamera yerləşdirilir. Aparat xüsusi radioelektron mühafizə sisteminə malik olmaqla, elektron maneə vasitələrinə qarşı da dayanıqlıdır. Peyk GPS əlaqəsi itən zaman aparat sərbəst döyüş tapşırığını yerinə yetirməyə qadirdir. 

 

 

“İti qovan” aşağıdakılara üstünlüklərə malikdir:

 

- Kiçik hədəflərə məsafədən zərbə imkanı;

- Mini EO/IR cihazlarından ibarət elektron optik kameraların quraşdırılma imkanı;

- Havaya buraxılmanın müxtəlif sadə üsulları;

- Avtomat paraşüt və təhlükəsizlik yastığı;

- Aşkar edilən görüntülərin yüksək HD formatda onlayn ötürülməsi;

- Analoq və rəqəmsal kommunikasiya üçün nəzərdə tutulan orta mənzilli konfiqurasiya;

- Sistem sənaye standartlarına, o cümlədən video axını üçün H.246, idarəetmə üçün isə NATO-nun STANAG 4586 standartlarına tam uyğunluq.

 

 

Son əməliyyatlarda “İti qovan” özündə əvvəlki “gəzən sursat” ailəsinin müsbət cəhətlərini nümayiş etdirə bildi. “İti qovan” minimal kütləyə, qismən qısa qanad açılımına, normal fəaliyyət radiusuna və optimal yükdaşıma xüsusiyyətinə malikdir. Cəmi 30 sm yüksəkliyi və 1 metr uzunluğunda olan mini PUA-nın qanad açılımı 2.2 metrdir. 5500 metr yüksəklikdə və 50 km radiusda kəşfiyyat xarakterli vəzifələri də yerinə yetirə bilir. 6.5 kq çəkisi olan “İti qovan” 140 km/saat maksimal sürət toplaya bilir. Uçuş müddəti 2-3 saatdır. Bütün görüntülər və əldə edilən video və telemetrik kəşfiyyat məlumatları 12 saatlıq həçmə malik sərt diskə (bu funksiya digər modellərdə əvəz edilib) yazılır. Gəzən döyüş sursatı sinifində aid olan PUA-nın qəlpəli fuqas başlığından ibarət faydalı yükünün kütləsi 2.2-2.6 kq-dır.

 

 

“İti qovan” PUA-sı gecə və gündüz, istənilən hava şəraitində düşməni izləmək və ona zərbə endirmək imkanına malikdir. Qəlpəli fuqaslı piyada əleyhinə, müxtəlif texnika və canlı qüvvəyə qarşı effektiv olan “İti qovan” həm Aprel əməliyyatında, həm də Vətən Müharibəsində düşmənin 1-ci və 2-ci eşalon bölmələrinə qarşı uğurla tətbiq edilib.  

 

PUA-ları avtomatik idarəetmə sisteminə malik avadanlıqlarla təmin edilib ki, bu da operator tərəfindən idarə edilərək sursatla proqramlaşdırılan trayektoriyanın istənilən nöqtəsinə zərbə endirməyə imkan verir. Buraxılış katapultdan həyata keçirilir. Aşağı səsə malik elektrik mühərrikli “İti qovan” PUA-sını yerdən aşkar etmək asan deyil. Hədəf aşkarlanmadıqda PUA-nın uçuşu dayandırılaraq geriyə bazaya və ya təyin olunan nöqtəyə qaytarılır. Burada isə paraşütdən və yastıqdan istifadə etməklə enmə həyata keçirilir.

 

 

Qalxma kütləsi: 6.5 kq;

Faydalı yükün kütləsi 2.2-2.6 kq;

Qanad açılımı: 2.2 m;

Uzunluğu: 1 m;

Fəaliyyət radiusu: 50 km;

Maksimum uçuş hündürlüyü: 5500 m;

Maksimum sürəti: 140 km/saat;

Uçuş müddəti: 2-3 saat.

 

 

Vətən Müharibəsində “Harop”, “Quzğun” və “Hermes” pilotsuz uçuş aparatlarının Dövlət Sərhəd Xidmətinin bölmələri tərəfindən peşəkar tətbiqi nəticəsində düşmənin müdafiə zolağının dərinliyində yerləşən strateji əhəmiyyətli döyüş texnikaları, raket sistemləri, zenit-raket kompleksləri, tankları, zirehli döyüş texnikası, komanda idarəetmə məntəqələri ilə bərabər çoxsaylı canlı qüvvəsi də zərərsizləşdirilib. “Israel Aerospace Industries” (İsrail Aerokosmik Sənayesi) korporasiyasının aerokosmik bölməsi tərəfindən hazırlanan “Harop” yerüstü və dəniz platforması ilə bərabər hava vasitələrindən də  buraxıla bilər. Azərbaycan bu vasitələri yerüstü platformadan buraxılmasına üstünlük verib. Ümumilikdə DSX-nın PUA-ları Vətən Müharibəsi zamanı 290 düşmən hədəfini məhv edib.

 

 

Uzunluğu 2,5 metr, qanad ölçüsü 3 metr, çəkisi 135 kq, döyüş başlığı 23 kq olan “Harop” saatda 185 kilometr/saat sürətlə irəliləyərək havada 6 saat qala bilir və maksimum 1000 km məsafəyə qədər fəaliyyət göstərə bilir.

 

“Harop” həm avtonom rejimdə, həm də operator tərəfindən idarə edilir. “Harop” avtonom idarəetmə rejimində özünün sensorları vasitəsilə düşmən hədəflərinə kilidlənə bilir. Elektron optik sensorları vasitəsilə onu hərəkətdə və ya sabit vəziyyətdə olan hədəflərə yönəltmək mümkündür. “İti qovan” PUA-larında olduğu kimi “Harop” da “gəzən sürsat” sinifinə aiddir, yəni hədəfi, özünü ona çırpmaqla məhv edir. 

Əlavə olaraq, əsas döyüş başlığı daşıyan aparatlardan fərqli olaraq bu dron özü bütövlükdə döyüş başlığı sayılır, yəni hədəfi özünü hədəfə çırpmaqla məhv edir. “Harop” ya muxtar olaraq özününün radar siqnallarını qəbul edən sensorları vasitəsilə hədəfi tapır və ya yerüstü idarəetmə məntəqəsindən idarə olunaraq hədəfə zərbə endirir. Hədəf aşkarlanmadığı halda PUA avtomatik rejimdə bazaya qayıdır.

 

 

“Harop” pilotsuz uçuş aparatları ilk dəfə 2016-cı ilin aprelində erməni işğalçılarına qarşı “4 günlük müharibə” zamanı uğurla istifadə olunub. Onu da qeyd edək ki, bu hadisə dünya hərb tarixinə ilk dəfə “gəzən sursatdan” istifadə kimi düşüb. Bu döyüşlərdə “Harop”la endirilən bütün zərbələr uğurlu alındı. Hazırda Azərbaycan Ordusu dünyada ən uzaq mənzilə malik “gəzən sursat” olan “Harop”un postsovet məkanında yeganə istifadəçisi titulunu daşıyır.

 

 

Uzunluğu: 2.5 metr;

Qanad açılımı: 3 metr;

Fəaliyyət məsafəsi: 1000 kilometr;

Sürəti: 185 kilometr/saat;

Havada qalma müddəti: 6 saat;

Ümumi kütləsi: 135 kiloqram;

Döyüş başlığı: 23 kiloqram.

 

 

Vətən Müharibəsi zamanı istifadə edilən “Hermes 900” taktiki uçuş aparatları İsrailin “Elbit Systems” şirkəti tərəfindən 2009-cu idə hazırlanıb. 2012-ci ildən istismar edilən PUA-lar, ilk dəfə Azərbaycanda Dövlət Sərhəd Xidmətinin 2017-ci ilin avqust ayında Xəzər dənizində həyata keçirdiyi geniş miqyaslı təlimlər zamanı görüntülənib. Azərbaycanın 2 ədəd “Hermes-900” PUA-sından və “Elbit Systems UGCS” universal idarəetmə stansiyasından ibarət 1 ədəd kompleksə malik olduğu ehtimal edilir.

 

İkitərəfli peyk rabitə sistemi ilə təhciz olunan “Hermes-900” optik-elektron müşahidə sistemləri, hərəkət edən hədəfləri də ayırd edə bilən sintezləşmiş aperturalı radiolokasiya (SAR) stansiyası, infraqırmızı (termal) tezlik qəbulediciləri, lazer süası ilə hədəfi işarələyən və məsafəni ölçən qurğularla, düşmənin rabitə-kəşfiyyat-müşahidə sistemlərinə radioelektron maneələr təşkil edən vasitələrlə, idarəetmə məntəqəsinə real zaman kəsiyində video və fotomateriallarla mübadilə həyata keçirən avadanlıqlarla təmin olunub.

 

“Hermes-900” modullaşmış konstruksiya şəklində layihələndirildiyindən, əməliyyat şəraitindən asılı olaraq, onun qurğularını və sensorlarını qısa müddətdə lazımi konfiqurasiyada yığmaq mümkündür. PUA yerüstü idarəetmə məntəqəsindən peyk rabitəsi vasitəsilə idarə olunur. Bu tipli idarəetmə kanalı düşmən maneələrinə daha davamlı və GPS idarəetməsindən daha gizli hesab edilir. Çünki rabitə peyki standart rabitə siqnallarını geniş bir rayona şüalandırır. Onların içində hansının kimə məxsus olmasını ayırd etmək çox mürəkkəb kriptoqrafiya avadanlığı və uzun müddət tələb edir. Peyk rabitəsi olmayan halda, PUA yerüstü idarəetmə məntəqəsi ilə 300 kilometrdən birbaşa qorunan rabitə kanalı ilə əlaqə saxlaya bilir. Rabitə əlaqəsi tam kəsilərsə, PUA avtopilot rejimində, inersial naviqasiya sisteminin yardımı ilə öz aerodromuna müstəqil qayıda bilir. 

 

 

Tam 36 saat göydə qala bilən aparat 1500 kilometr uzaqda yerləşən əməliyyat rayonunun üzərində kəşfiyyat apara bilir. Maksimum uçuş kütləsi 970 kiloqram, qanaq açılımı 15 metrdir. 300 kq yük daşıya bilən PUA hər hava şəraitinə uyğun vasitədir. Bu PUA avtomatik qalxma və enmə sisteminə malikdir. Üstün təhlükəsizliyi və etibarlılığı ilə məşhur olan “Hermes 900” pilotsuz vasitələr üçün ən yüksək tələblərə cavab verdiyini Vətən Müharibəsində nümayiş etdirdi.

 

 

“Hermes 900” PUA-ları iki pilotsuz uçuş aparatını idarə edə bilən “Elbit Systems UGCS” universal idarəetmə stansiyası tərəfindən idarə olunur. Onun burnuna, peyk rabitə sistemi yerləşdirilir ki, bu da birbaşa rabitə zonalarından uzaq ərazilərdə dronu idarə etməyə imkan verir. “Hermes 900” sifariş əsasında zərbə vasitəsi kimi təchiz edilə bilər.

 

 

“Hermes 900” taktiki uçuş aparatı Qarabağda iqlim şəraitindən asılı olmayaraq kəşfiyyat və müşahidə üzrə döyüş tapşırıqlarını yerinə yetirmək imkanını nümayiş etdidi. 9150 metr yüksəklikdə uçan bu vasitə, bütün DZRK və bir çox qoşun ZRK-ları üçün əlçatmaz hündürlükdən döyüş tapşırıqlarını yerinə yetirməsi, əməliyyatlar teatrında fəaliyyət göstərən qoşunlarımıza ciddi üstünlüklər təqdim etdi.

 

 

Uzunluğu: 9.1 m;

Qalxma kütləsi: 1150 kq;

Qanad açılımı: 15 m;

Sürəti: 222 km/saat;

Faydalı yükün kütləsi: 450 kq;

Fəaliyyət məsafəsi: 4000 km;

Maksimum uçuş hündürlüyü: 9144 m;

Uçuş müddəti: 36 saat.

 

 

“Quzğun” PUA-ları İsrailin ixtisaslaşmış məşhur pilotsuz vasitələr istehsalçısı “Elbit Systems” şirkətinin istehsal edilib. Yeni platforma şirkətinin həssas və üzunmüddətli taktiki həllərini təmin edən geniş təcrübəsinə əsaslanaraq hazırlanıb. Ölkəmizə ixracı zamanı ictimaiyyətə istehsalçının “SkyStriker” adı ilə təqdim edilib. 

 

 

PUA-ların istehsalında aşağı görüntü əmsalına malik kompozit materiallardan istifadə edilir. Yüksək dəqiqlik, uzaq məsafə, kifayət qədər uzun müdət gözləmə rejimi 10 kq-a qədər sursat daşıma imkanı “Quzğun” aparatını öz sinfinin ən güclü PUA-larından birinə çevirir. Onun əməliyyat sistemi istənilən hədəfi, istənilən istiqamətdən, istənilən bucaq altında məhv etməyə imkan verir.

Sistemin elektrik mühərriki isə aşağı akustik siqnala malikdir və aşağı hündürlükdə əməliyyatların gizliliyini təmin edir. Onun əməliyyat sistemi istənilən hədəfi, istənilən istiqamətdən və istənilən bucaq altında məhv etməyə imkan verir. PUA elektrik mühərriki və itələmə qüvvəsi verən pərvanə ilə təchiz edilib.

 

 

İlk dəfə 2017-ci ildə Parisdəki Le Burje aviasalonunda nümayiş etdirilən bu PUA bir o qədər də böyük olmayan pilotsuz vasitədir. Zərbə tipli “Quzğun” PUA-sı 40 km radiusda düşmənin yerüstü hədəflərini aşkarlamaq, koordinatlarını təyin etmək və onlara zərbə endirmək üçün nəzərdə tutulur. PUA, həmçinin uzaqdan idarəolunan elektro-optik tuşlamaya malik “gəzən sursat” əməliyyat sisteminə malikdir. Yeni platforma “Elbit Systems” şirkətinin həssas və üzunmüddətli taktiki həllərini təmin edən geniş təcrübəsinə əsaslanır. 

 

 

“Quzğun” sadə quruluşa malikdir, onun səhra şəraitində belə sadə istismar qaydalarına malik olması, istifadəçilərə (operatora) düşmən hədəfinə dəqiq hava zərbəsi endirməzdən əvvəl hədəfi izləməyə və onu tam identifikasiya etməyə imkan verir. Onun operatoru zərbədən iki saniyə əvvəl döyüş başlığının istifadə əmrini ləğv edə bilər və ya onu yenidən aktivləşdirə bilər, məhv edilməsi üçün hədəf olmadıqda isə təhlükəsiz şəkildə start mövqeyinə və ya göstərilən koordinatlara qayıda bilər. Geriyə qayıdan PUA-nın avtomat rejimli paraşütlə bərabər təhlükəsizlik yastığından istifadə etdiyi də ehtimal edilir. Onun məsafədən idarə edilməsi, düşmən hədəfinə yönləndirilməsi aşkarlandıqda belə operatorun atəş təsirinə məruz qalmasını istisna edir.

 

5 kq-dən 10 kq-yə qədər döyüş başlığı daşıyan aparatın çəkisi 35 kq-dir. Kamikadze tipli PUA 2 saat havada qalaraq 185 km/saat sürətlə hərəkət edir, bu isə 6 dəqiqə ərzində 20 kilometr məsafə qət etmək deməkdir. PUA elektrik mühərriki və itələmə qüvvəsi verən pərvanə ilə təchiz edilib.

İmkanları

 

PUA-nı idarə edən operator onu hədəfə doğru yönəltmək, praktiki olaraq təmas nöqtəsinə çatdırmaq və eyni zamanda hücumu ləğv etmək imkanına malikdir. Uçuş vaxtı diqqət cəlb edən hədəf müəyyən edilmədikdə operator PUA-nı geri qaytarır və o, paraşütün köməyi ilə yerə enə bilir. Aparat xüsusi elektron mühafizə sisteminə malik olmaqla, radioelektron maneə vasitələrinə qarşı dayanıqlıdır.

 

 

Kütləsi - 35 kq;

Uçuş məsafəsi - 40 km;

Uçuş müddəti - 2 saata qədər;

Döyüş bağlığının çəkisi - 5-10 kq;

Maksimal üçüş yüksəkliyi - 2000 metr;

Maksimal uçuş sürəti - 180 km/saat.

 

 

“Bayraktar TB2” PUA-sı 2014-cü ildə Türkiyənin “Baykar” şirkəti tərəfindən hazırlanıb. Operatorun nəzarəti altında və ya müstəqil olaraq fəaliyyət göstərə bilən PUA Vətən müharibəsində müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunub. Türkiyənin “Roketsan Roket Sanayii ve Ticaret A.S”. şirkəti tərəfindən istehsal olunan lazerlə idarə olunan MAM-L tipli 4 ədəd bomba daşıyır. Türkiyə bu PUA ailəsi sahəsindəki layihələndirmə, proqram təminatı və istifadə qaydaları baxımından aparıcı dron istehsalçısı olan ölkələrin ilk beşliyinə daxildir. “Mavi Marmara” ilə bağlı 2010-cu ildə İsraillə yaşanan böhran və ABŞ Konqresində “Predator” və “Reaper” tipli dronların Türkiyəyə satışının bloklanması, Ankaranı yerli istehsalı sürətləndirməyə vadar etdi. “Bayraktar TB2” pilotsuz vasitəsi hazırda sinifinin ən yaxşı dronlardan biri, bəlkə də birincisi kimi tanınır.

 

 

“Bayraktar TB2 PUA-ları kəşfiyyat, müşahidə, tuşlama və düşmən hədələrinə zərbə endirmək üçün nəzərdə tutulur.

 

 

PUA-nın ilkin versiyaları “Rotax 912” daxili yanma mühərriki ilə təchiz olunurdu, sonradan isə Ukrayna ilə birgə Türkiyədə yeni mühərriklərin istehsalına başlandı. Korpusu kompozit materiallardan hazırlanan “Bayraktar” avtomatik qalxma-enmə sistemi ilə təchiz edilir. Çoxkanallı idarəetmə sistemi sayəsində “Bayraktar TB2” PUA-lar düşmənin REM vasitələrinin müdaxilələrinə qarşı dayanıqlıdır.

 

 

Hazırda dünya müdafiə sənayesi bazarında Türkiyənin silahlı pilotsuz uçuş aparatlarına böyük maraq yaranıb. Bunun əsas səbəblərindən Azərbaycanın böyük rəşadətlə apardığı 44 günlük Vətən müharibəsində “Bayraktar TB2” PUA-larının döyüş meydanında külli miqdarda düşmən texnikalarını məhv etməklə növbəti döyüş sınağından uğurla çıxması, digəri isə Türkiyə PUA-larının davamlı olaraq texnoloji yeniliklər əsasında təkmilləşdirilməsidir.

 

Xarici ölkələrin, hətta Türkiyə ilə münasibətləri o qədər də yaxşı olmayan ölkələr belə “Bayraktar TB2”-nin son tətbiqindən sonra bu aparata olan maraqlarını gizlətmirlər. Türkiyə isə bu sahədə dost və qardaş ölkələrlə əməkdaşlığa üstünlük verir.

 

Vətən Müharibəsi zamanı bu PUA-lar vasitəsilə Azərbaycan düşmənin 1 milyard dollardan çox dəyərə malik texnikalarını sıradan çıxarıb. Onların əksəriyyəti Silahlı Qüvvələrimiz tərəfindən qənimət olaraq ələ keçirilib, bəziləri isə Hərbi qənimətlər Parkında nümayiş etdirilməkdədir.  

 

 

Uzunluq: 6.5 m

Qanad genişliyi: 12 m

Maksimum qalxma çəkisi: 650 kq

Yük tutumu: 55 kq

Maksimum sürət: 222 km/saat

Seyredici sürəti: 130 km/s

Fəaliyyət radiusu 150 km

Ən yüksək hədd: 8200 m

Avtonom idarəetmə: 24 saat.

 

 

Azərbaycanın Qarabağda müasir Türkiyə və İsrail PUA-ları ilə müharibənin qazanması, hərb tarixində yeni bir dövrün başlanmasına səbəb oldu. Münaqişənin ilk günündə Ermənistan ordusu özlərinə inamlı görünməyə çalışsada, az sonra onları Azərbaycanın PUA-ları çaxnaşmaya sala bildi. Klassik üsulla müdafiə olunan Ermənistan ordusu, Azərbaycan PUA-larının zərbələri nəticəsində hər gün daha çox texnika və şəxsi heyət itirirməklə geri çəkilməyə məcbur olurdu. Döyüş mövqeləri havadan asanlıqla aşkar edilir və onlar PUA-lar üçün asan hədəflərə çevrilirdi. Ermənilərin bu hücumlara müqavimət göstərmək üçün Rusiyadan “Pole-21”, “Leer”, Krasuxa” və s. kimi REM vasitələri əldə etsədə, onlar Azərbaycan PUA-larına qarşı səmərəli ola bilmədilər. PUA-larımız Qarabağda sadəcə kəşfiyyat və dağıdıcı vasitə kimi deyil, həm də artilleriyanın, tankların və piyadaların əməliyyatlarını əlaqələndirmək üçün istifadə olundu. 

Pilotsuz aparatlar keçən əsrin sonundan münaqişələrdə aktiv istifadə olunsa da, onlar ilk dəfə münaqişə müqəddəratını məhz Qarabağda, həm də Azərbaycan Ordusunun istifadəsi nəticəsində həll etdilər. 

 

Azərbaycan Ermənistanın hava hücumundan müdafiə sistemlərini məhv etmək üçün əsasən “Harop” zərbə vasitələrindən geniş istifadə etdi. Köhnə Sovetdən qalma “An-2” biplanlarını avtopilotla təmin edən Azərbaycan, onları havaya qaldırmaqla  Ermənistanın S-300 zenit raket komplekslərini aktiv rejimə keçməyə məcbur etdi, bu isə ZRK-nın aşkarlanmasına və “Harop”un bu vacib hədəfləri yüksək dəqiqlik və yüksək effektvliklə məhv etməsinə imkan verdi. 

 

Düşmənin digər zirehli texnikaları və HHM vasitələri isə Türkiyənin “Bayraktar TB2” PUA-larının hədəfi oldu. Bütün bunlar isə daha çox ölkələri pilotlu və zirehli vasitələrdən daha çox PUA, xüsusilə də Türkiyə istehsalı olan “Bayraktar TB2” aparatları əldə etməyə meylləndirdi. Vətən Müharibəsində orbitdə olan Azərbaycan peyklərinin əhəmiyyətli rolu qeyd edilməlidir. Çünki, Ermənistan ordusu və havadarları üçün ölümcül nəticələnən Vətən Müharibəsində peyklərin, pilotsuz uçuş aparatlarının, aviasiyanın və artilleriyanın qarşılıqlı fəaliyyətini nəzərdə tutan “yeni nəsil müharibə konsepsiyası” tam təsdiqini tapdı. 

 

Azərbaycanın müharibədə PUA-larla, xüsusilə də “Bayraktar” ilə qazandığı tarixi uğurlar, Türkiyə pilotsuz vasitələrinin beynəlxalq müstəvidə daha da populyarlaşdırdı. Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin TB2 PUA-sını Vətən Müharibəsində uğurla tətbiqi, onu pilotsuz vasitələr bazarının əsl ulduzuna çevirib. Onlardan pilotlu aviasiyanın düşmənin məhvetmə zonasının sərhədlərindən kənarda buraxdığı raketlərin hədəfə kilidlənməsində istifadə edilməsi hərbi mütəxəssislər tərəfindən geniş müzakirə olunmaqdadır.

 

ABŞ-ın, Almaniyanın və digər ölkələrin nüfuzlu KİV-lərində “Bayraktar TB2” PUA--larının qazandığı uğurlardan bəhs olundu. Bir çox rəqib ölkələrin hərbi qurum rəhbərləri belə hərbi doktrinalarında dəyişiklik barədə bəyanatlar verdilər. 

İllər keçəcək, zaman dəyişəcək, amma ən azı növbəti müharibə konsepsiyası təsdiqlənənə qədər Azərbaycan Silahlı Qüvvələri dünya hərb tarixində “ilk təmassız müharibənin uğurlu müəllifi” kimi qalmaqda davam edəcək. Bu isə qlobal güclərin quruda, suda və havada dünyaya meydan oxuduğu bir vaxtda Azərbaycan Əsgəri üçün çox böyük nailiyyətdir.