Ədliyyə naziri ilə ətraflı söhbətin sonuncu hissəsi məhkəmələrin fəaliyyətinə həsr olundu. Bütün hüquq-mühafizə orqanları kimi məhkəmələr də istənilən ölkənin ictimaiyyətində böyük maraq doğurur.  Cəmiyyətdə hamı məhkəmələrin fəaliyyətindən razı qala bilməz, kiminsə hüququ qorunursa, qarşı tərəf öz hüquqlarının pozulduğu qənaətinə gəlir.  Bu, problemin obyektiv tərəfidir. Subyektiv tərəf də var - sosialist qanunçuluğundan  hakimiyyətin qollarının bölgüsünü nəzərdə tutan əsl huquqi və demokratik qanunçuluğa keçid. Və Azərbaycanda bu keçid yetərincə ağrılı olmaqla, böyük problemlərlə və bəzən də dövlətlə vətəndaşların maraqlarının toqquşması ilə müşayiət olundu.

 

Ancaq mən nazirin qarşısında birbaşa, narahatlıq doğuran və ümumiyyətlə, cəmiyyətin əksər hissəsinin cavab axtardığı aktual suallar qoymağa çalışdım.

 

Beləliklə, Ədliyyə naziri, Məhkəmə-hüquq Şurasının rəhbəri Fikrət Məmmədovla söhbətin üçüncü hissəsini təqdim edirik.

 

 

- İstənilən demokratik cəmiyyətdə müstəqil və effektiv məhkəmə sistemi müstəsna rol oynayır. Bəllidir ki, ədalətli məhkəmə olmadan hüquqi dövlət yoxdur, onun əsas elementi isə müstəqil məhkəmə sistemidir.  70 il ərzində totalitarizmdən əziyyət çəkmiş Azərbaycan üçün “ədalətli məhkəmə” sözü xüsusilə böyük əhəmiyyət daşıyır.  Təsadüfi deyil ki, müstəqilliyimizin bərpasının ilk dövrlərində ümummilli lider Heydər Əliyev məhkəmə-hüquq islahatlarına şəxsən başçılıq etdi və indiki məhkəmə sistemi onun xeyir-duası ilə fəaliyyətə başladı.

 

2003-cü ildə hakimiyyətə gələn prezident İlham Əliyev zamanın çağırışlarını nəzərə alaraq özünün ilk qərarlarından biri ilə məhkəmə sisteminin modernləşməsini və bu sahədə yeni islahatları elan etdi.

 

Maraqlıdır ki, Avropada və hətta köhnə demokratiya ölkələrində də milli məhkəmə sisteminin təkmilləşdirilməsi məsələsi aktuallaşıb və Avropa ədliyyə nazirlərinin bir neçə konfransı bu problemə həsr olunub. Bundan əlavə, Avropa insan haqları məhkəməsi 2010-2015-ci illərdə bu məsələ ilə bağlı 5 xüsusi konfrans təşkil edib.

 

Göründüyü kimi, bizim prezidentimiz demokratik dəyərlərə möhkəm bağlılıq nümayiş etdirməklə bu məsələdə qoca Avropanı qabaqlayıb.

 

O vaxt başlayan islahatlar kompleks xarakter daşıyırdı, bütün aspektləri - qanunvericilik, institusional, təşkilati, kadrlarla bağlı, sosial və praktik tədbirləri əhatə edirdi.

 

Qısa zaman ərzində “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanuna əhəmiyyətli dəyişikliklər olundu, “Məhkəmə-hüquq Şurası haqqında” yeni qanun və bir sıra digər normativ aktlar, o cümlədən prosedurların maksimum şəffaflığını nəzərdə tutan hakimliyə namizədlərin seçilməsi Qaydaları qəbul edildi.  İki müstəqil institut  təsis olundu:  Məhkəmə-hüquq Şurası - bu, məhkəmə hakimiyyətinin özünüidarə orqanıdır və onun tərkibinə hakimlər üstünlük təşkil etməklə hakimiyyətin hər üç qolunun nümayəndələri daxil oldu. Və ikincisi - Hakimlərin seçilməsi Komitəsi. Bu təsisatların hər ikisi artıq 15 ildir effektiv fəaliyyət göstərir. Buna məhkəmə özünüidarə orqanının səlahiyyətlərinin daima genişləndirilməsi və demək olar ki hər il qanunvericiliyə edilən əhəmiyyətli dəyişikliklər də imkan yaratdı. Məhkəmələrin müstəqilliyinin, fəaliyyətinin şəffaflığının və effektivliyinin möhkəmlənməsinə yönəlmiş bu cür mütərəqqi düzəlişlərin sayı artıq 60-a çatıb.

 

Əgər artıq sürətlə həyata keçmiş bütün islahatları əhatə etməli olsaq, inanın ki, söhbətimiz çox uzanacaq.  Odur ki, mən keçdiyimiz yolun daha əhəmiyyətli mərhələləri və əsas problemlər üzərində dayanmaq istərdim.

 

Məlumdur ki, məhkəmə sisteminin effektivliyinin tanınması üçün ilk növbədə onun real müstəqilliyi təmin olunmalı, o, şəffaf və əhali üçün əlçatan olmalı, həmçinin cəmiyyətin etmadını qazanmalıdır. Sonuncusunu məhkəmə sisteminin qiymətləndirilməsində əsas kriteri saymaq olar.

 

Hakimlərin real müstəqilliyinin təmin olunması üçün dünya praktikasında olduğu kimi onların müddətsiz təyinatı qanunvericilikdə təsbit edilib, bununla yanaşı müxtəlif instansiyalar üçün konkret yaş limiti də müəyyənləşdirilib.

 

Bundan əlavə, məhz bu məqsədlə hətta hakimlərin maaşlarının azaldılmasını qadağan edən qanun da qəbul olunub. Təəssüf ki, qlobal iqtisadi böhran və digər subyektiv faktorlarla bağlı hətta Avropa ölkələrində də bu cür neqativ meyllər müşahidə olunub.

 

Məhkəmələrin əlçatanlığından danışarkən qeyd olunmalıdır ki, ölkədə cəmi 117 məhkəmə fəaliyyət göstərir, o cümlədən, onların üçdə biri və ya 36-sı yenidən yaradılmış məhkəmələrdir. Yeni məhkəmələrdən 34-ü bölgələrdədir.  Buraya apellyasiya məhkəmələri, inzibati və kommersiya, habelə hərbi cinayətlərlə bağlı məhkəmələr aiddir.  Onların hər birinin təşkili xeyli maliyyə xərcləri, habelə bir sıra logistik, təşkilati, kadr, sosial və praktik məsələlərin həllini tələb edir.

 

Burada bizim üçün tamamilə yeni olan, 2011-ci ildən fəaliyyət göstərən və vətəndaşların hüqularının müdafiəsində vacib rol oynayaraq onların dövlət orqanlarına olan şikayətlərinə baxan inzibati ədliyyəni ayrıca qeyd etmək istərdim.

 

Bu məhkəmələrin fəaliyyətini gerçəkləşdirmək üçün çox mühüm normativ akt - İnzibati-prosessual kodeks qəbul olunub, beynəlxalq praktika öyrənilib, o cümlədən demək olar ki bütün hakimlər 150 illik inzibati ədliyyə təcrübəsi olan Türkiyədə təcrübə keçib.

 

Bizim islahatlarımızın yeni vacib mərhələsi prezidentin “Məhkəmə-hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında” 03.04.2019-cu il tarixli fərmanı oldu. Bu sənəd bizim sahədəki bütün mövcud problemləri əhatələməklə bizim üçün yol xəritəsinə çevrildi.

 

Həmin fərmanın yerinə yetirilməsi çərçivəsində qısa vaxt ərzində mühüm qanunverici, institusional və praktik addımlar atıldı, vahid məhkəmə praktikasının formalaşması üçün işlək mexanizmlər yaradıldı,  yeni kommersiya məhkəmələri təsis olundu, hakimlərin sayı artırıldı, məhkəmələrin, hakimlərin və məhkəmə işçilərinin maddi təminatı yaxşılaşdırıldı ki, bu da müstəqilliyin təmin olunmasında və korrupsiyaya qarşı heç də az əhəmiyyət kəsb etmir.

 

Bundan əlavə, fərmana müvafiq olaraq cəzaların humanistləşdirilməsi ilə bağlı cinayət qanunvericiliyinə dəyişikliklər edildi ki, bu da bir çox məhkumun taleyində öz əksini tapdı.

 

Ancaq mən ötən ay qüvvəyə minən qanunvericilik yeniliklərinin üzərində dayanmaq istərdim. Belə ki, Mülki-prosessual kodeksə görünməmiş sayda - 350 ədəd konseptual xarakterli dəyişikliklər edildi ki, onlar da birbaşa ədalət məhkəməsinin keyfiyyət və effektivliyinin yüksəldilməsinə, süründürməçiliyin aradan qaldırılmasına, məhkəmə araşdırmalarının tezləşdirilməsinə, mümkün sui-istifadə faktlarının qarşısının alınmasına yönəldilib. Üstəlik, xırda iddialar və yazılı icraatların dövrəsi genişləndirilib, prosessual müddətlər dəqiqləşdirilib və gərəksiz ləngitmələrlə mübarizənin əlavə mexanizmləri nəzərdə tutulub, həmçinin digər dəyişikliklər də tətbiq olunub.

 

Bu yeniliklərin sadəcə siyahısı belə onların məhkəmələrin effektivliyindəki əhəmiyyəti göstərir.

 

 

- Şübhəsiz. Bu məsələyə artıq toxunmuşuq, indi isə daha ətraflı bəhs edək.

 

Cəmiyyətin etimadını qazanması üçün məhkəmə fəaliyyətinin şəffaflığı həmişə həlledici əhəmiyyət daşıyıb.  Bu istiqamətdə çox işlər görülüb, ancaq dövlət başçısının sərəncamı ilə “Elektron məhkəmə” informasiya sisteminin yaradılması, habelə 10 il əvvəl tətbiq olunmağa başlamış Məhkəmə sisteminin vahid elektron portalı bu sahədə müqayisəolunmaz geniş perspektivlər açdı.  

 

Bu, ilk növbədə proseslərin audio və videoyazısının, habelə onların video konfransları yolu ilə keçirilməsinin, iddiaların elektron formatda təqdim olunmasının, proseslə bağlı bütün məlumatların əldə olunmasının, elektron kabinetin köməyilə işin materialları ilə tanışlığın, elektron sənəd dövriyyəsinin, hakimlər arasında işlərin avtomatik şəkildə bölüşdürülməsinin, qəbul olunan məhkəmə qərarlarının dərcinin və s. mümkünlüyü deməkdir.

 

Yeri gəlmişkən, proseslərin video konfranslar yolu ilə keçirilməsinin mümkünlüyü karantin şəraitində və qlobal pandemiya ilə bağlı xüsusi əhəmiyyət kəsb etdi.

 

Ölkədə fəaliyyətdə olan 117 məhkəmədən 77-də, yəni üçdə ikisində artıq “elektron məhkəmə” sistemi tətbiq olunur, gələn il isə bu sstemin bütün məhkəmələri əhatələməsi planlaşdırılır.

 

Məhkəmələrin əlçatanlığı və daha çox şəffaflığının təmin olunması kontekstində xüsusi olaraq məhkəmələrin müasir infrastrukturlarının yaradılmasını qeyd etmək lazımdır.

 

Dövlət başçısının tapşırıqlarına müvafiq olaraq paytaxtda və bölgələrdə artıq 35 məhkəmə üçün yeni bina və komplekslər inşa olunub, onlar müasir informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təchiz olunub, bir sözlə, “yüksək texnoloji” (hi-tech) məhkəmələr sayılır.

 

O cümlədən Dünya Bankı ilə layihə çərçivəsində inşa olunmuş bu binalar konseptual nöqteyi-nəzərdən tamamilə innovasiondur.  Orada ədalət məhkəməsinin keyfiyyətli icrası və vətəndaşların rahatlığı üçün bütün vacib şərait mövcuddur, bu vaxt tərəflərin hakimlərlə qeyri-prosessual münasibətləri üçün istənilən imkan istisna edilib.

 

Təkcə bu il ərzində Bakı şəhərində Suraxanı rayon məhkəməsi, həmçinin Sumqayıt və Masallıda məhkəmə kompleksləri istismara verilib.

 

Məhkəmə hakimiyyətinin roluna müstəsna əhəmiyyət verən dövlət başçısı bu bina və komplekslərin açılışında şəxsən iştirak edərək yerindəcə görülən işlərlə tanış oldu və müvafiq tapşırıqlar verdi.

 

Biz böyük ictimai marağı nəzərə alaraq media turları və həm inzibati binaların, həm də islahatların ictimai təqdimatını təşkil etdik. Sumqayıtda istismara verilən möhtəşəm məhkəmə kompleksində Milli Məclisin profil komitələri ilə birlikdə deputatlar üçün geniş ictimai təqdimat təşkil olundu, uğurlar və problemlərlə bağlı açıq söhbət baş tutdu.

 

Şəffaflığın təmin olunmasının vacib üsullarından birinə artıq toxunmuşuq - bu, məhkəmə qərarlarının dərcidir ki, məhkəmə praktikası ilə bağlı məlumatlılığı artırır və sistemli çatışmazlıqların aşkarlanmasında əhəmiyyətli rol oynayır.  Əlavə etmək istərdim ki, bir il ərzində elektron formada 250 minə yaxın məhkəmə qərarı dərc olunub. Onların sayı sürətlə artır.

 

Bununla bərabər, ədalət məhkəməsinin fəaliyyəti prosesinə ictimai etimadın demokratiyanın vacib komponenti olduğunu nəzərə alaraq məhkəmələrdə KİV-lərlə işlə bağlı spiker hakimlər müəyyən olunub ki bu da etimadın möhkəmlənməsinə, şəffaflığın artırılmasına, ictimaiyyətin daha çox məlumatlandırılmasına yönəldilib. Yeri gəlmişkən, yeni təyin olunan spikerlər bir çox KİV rəhbəri və jurnalistlərlə artıq görüşüb tanış olublar, həmçinin onlar üçün birgə treninq və seminarlar təşkil ediblər.

 

Qeyd edək ki, bizim informasiya sistemimiz məhkəmə fəaliyyətinin bir çox aspektlərinin elektron monitorinqinə və pozuntulara operativ  reaksiya göstərməyə imkan verir.  Gündəlik monitorinqlərin nəticəsində müəyyən olunan pozuntularla bağlı hakimlərə və məhkəmə sədrlərinə Məhkəmə-hüquq şurası tərəfindən bu cür əməllərinin yolverilməzliyi haqda 130 xəbərdarlıq məktubu ünvanlanıb.  Üç hakim, o cümlədən iki məhkəmə sədri təkrar pozuntulara görə intizam məsuliyyətinə cəlb edilib.

 

 

- Bilirizmi, heç bir hüquq sistemi məhkəmə səhvlərindən sığortalanmayıb.  Əks halda daha yuxarı instansiyalara - apellyasiya, Ali və Avropa məhkəmələrinə ehtiyac olmazdı.

 

Məhkəmə səhvlərindən danışarkən differensiallaşma aparmaq lazımdır - qanunun pozulması faktı varmı, varsa nə dərəcədə ciddidir və hansı nəticələrə apara bilər və s...  Çatışmazlıqlarla mübarizənin və hakimlərin effektiv fəaliyyətinin stimullaşdırılmasının əsas vasitəsi onların işinin dövri olaraq qiymətləndirilməsidir.

 

Fərmana müvafiq olaraq bizim tərəfimizdən nüfuzlu beynəlxalq ekspertlərin iştirakı ilə hakimlərin fəaliyyətinin yeni Hüquqi qiymətləndirilməsi Qaydaları hazırlanıb ki, o da hərtərəfliliyi, şəffaflığı, demokratikliyi və obyektivliyi ilə fərqlənir. Bu məqsədlə xüsusi proqram təminatı da işlənib hazırlanıb.

 

Bu Qaydalara uyğun olaraq hər bir hakimin qiymətləndirilməsi saytımızda yerləşdirilmiş vahid formanın əsasında aparılır.  Hakimlər özləri barədə materiallar təqdim edə, məsələnin müzakirəsinə qoşula, habelə qəbul olunan qərardan şikayə verə bilərlər.

 

Bu il ərzində 120 hakimin fəaliyyətinə qiymət verilib, nəticələrlə bağlı onların bir hissəsi yuxarı vəzifəyə çəkilib, 3 hakimin səlahiyyətləri dayandırılıb, 14 nəfərdə peşəkar nöqsanlar aşkarlanıb və onlara 6 ay müddətində nöqsanları aradan qaldırmaq üçün şans verilib, əks halda onların da səlahiyyətlərinin dayandırılması məsələsi qoyulacaq.

 

Qiymətləndirmənin nəticələri həmçinin bəzi hakimlərin treninqlərə cəlb olunmasının məqsədəuyğunluğunu göstərdi, bununla bağlı onlara müvafiq tövsiyələr verildi.  Yeri gəlmişkən, hakimlərin müstəqilliyini nəzərə alaraq onlar treninqlərə yalnız könüllülük əsasında cəlb olunurlar və treninqlərin proqramları hakimlərin özlərinin ixtisaslarının yüksəldilməsi istəkləri nəzərə alınaraq tərtib edilir.

 

Hakimlərin məsuliyyəti haqda sualınıza cavab olaraq bildirmək istərdim ki, onlar tərəfindən qanunun kobud şəkildə pozulmasına görə inzibati məsuliyyət nəzərdə tutulur.  Onların müstəqil statusunu nəzərə alaraq bu, qanun tərəfindən ciddi şəkildə nizamlanır və çox demokratikdir.

 

Məhkəmə-hüquq şurası bütün fəaliyyəti dövründə 225 hakimi inzibati məsuliyyətə cəlb edib,  onlardan 16-sının məhkəmə səlahiyyətləri ləğv olunub, 33-ü daha aşağı vəzifəyə keçirilib, 104 nəfərə isə töhmət verilib.

 

Yalnız korrupsiya üçün şərait yarada biləcək faktlara görə 43 hakim inzibati məsuliyyətə cəlb olunub, 13 hakim vəzifəsindən kənarlaşdırılıb, 9 hakimin səlahiyyətlərinə vaxtındanəvvəl xitam verilib,  1 nəfər isə vasitəçilik funksiyası göstərmiş məhkəmə işçisi və vəkillə birlikdə korrupsiyaya görə məhkum edilib.  Bundan əlavə, yaxınlarda məhkəmə işində yardım göstərmək səbəbi ilə vətəndaşdan pul almış daha 2 məhkəmə əməkdaşı həbs olunub.

 

Ümumilikdə məhkəmə sistemindən mənfi motivlərə görə 167 hakim kənarlaşdırılıb. O cümlədən, inzibati cəza qaydasında, fəaliyyətlərinin qiymətləndirilməsinin nəticələrinə görə, səlahiyyət müddətlərinin uzadılmaması ilə.

 

Bəzi hakimlərin etik davranışı ilə bağlı da müəyyən problemlərimiz var, buna görə onları inzibati məsuliyyətə cəlb edirik.  Bu məsələyə vacib əhəmiyyət verərək hazırladığımız ilk normativ aktlardan biri Etik davranış kodeksidir və onun öyrənilməsi hökmən təhsil proqramına daxildir.  Bunda əlavə, hakimliyə namizədlərin estetik tərbiyəsinə diqqət ayıraraq təhsil proqramına muzeylərə, teatlara getmək və s. da daxil edirik.

 

Digər pproblemlərdən danışarkən qeyd etməliyik ki, məhkəmələrin əlçatanlığının yaxşılaşdırılması, həmçinin iqtisadi dövriyyənin inkişafı mülki xarakterli işlərin sayının kəskin artmasına səbəb olub.  Son 5 ildə ayrı-ayrı illərdə məhkəmələr tərəfindən baxılan işlərin sayı hətta 500 000-i ötüb. Bəzi hakimlər gündə 30-a qədər işə baxmalı olublar.  Əlbəttə bu cür yüklənmə keyfiyyətə təsir edir, burada çatışmazlıqlar və xətalar gözləniləndir.

 

Bu problemin həlli üçün məhkəmələrin yükünün azaldılması məqsədilə qanunverici və praktik addımlar atılıb.  Buraya bəzi kateqoriyadan olan işlərlə bağlı sadə icraatın təsisi, nümayəndəlik institutunun təkmilləşdirilməsi, bəzi az əhəmiyyətli məhkəmə səlahiyyətlərinin digər orqanlara ötürülməsi, rüsumların differensiasiyası və s. aiddir.

 

Habelə prezidentin məlum Fərmanı ilə ölkədəki hakimlərin sayı üçdə bir qədər, yəni 200 vahid artırılıb. Analoji addımlar əvvəllər də atılırdı, o cümlədən hər bir hakimə köməkçi ştatı ayrılıb ki, bu da baxılan işlərin keyfiyyətində və tezliyində özünü göstərir.

 

Bu gün ən vacib məsələlərdən biri hakim vakansiyalarının doldurulmasıdır və bu proses keyfiyyətə ziyan vurmamaqla gedir.

 

Yeri gəlmişkən, bizim hakimlərin seçimi prosedurumuz beynəlxalq qurumlar tərəfindən öyrənilib və nəticədə Avropa Şurası və Avropa İttifaqı tərəfindən şəffaflıqla bağlı ən yaxşı model praktikası olaraq digər ölkələrə tövsiyə olunub.  Fikrimcə, bu prosesin obyektivliyi ilə bağlı Azərbaycan cəmiyyətində rəy çoxdan formalaşıb.

 

Vakansiyaların dərin biliklərə və yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik gənc hüquqşünaslarla doldurulması üçün seçim prosesi təkmilləşdirilib - sənədlər fasiləsiz qəbul edilir, imtahanlarda isə müasir texnologiyaların tətbiqi təmin olunub: namizədlər testləri kompüterlə verir, sonra isə nəticələr dərhal elan olunur.

 

Hakimliyə namizədlər testlərdən əlavə yazılı və şifahi imtahanlar da verir, bundan sonra məhkəmələrdə bir neçə aylıq praktik tədris kurslarına buraxılır, sonra yenə imtahan verirlər.

 

Bu ilin əvvəlindən artıq müsahibə seçimini uğurla keçmiş 44 nəfər prezidentin fərmanı ilə müxtəlif birinci instansiya məhkəmələrinə hakim təyin olunub.  Onların ilkin fəaliyyətinin müsbət qiymətləndirilməsi bizi sevindirir.  Hazırda müsahibə seçiminin müxtəlif mərhələlərində olan digər 230 namizədə də ümidlər bağlayırıq.

 

 

- Bütün hakim heyətinin 75%-dən çoxu şəffaf müsahibə yolu ilə seçilmiş yeni nəsil hüquqşünaslardır. Onların əksəriyyəti son vaxtlarda seçilmiş gənclərdir, o cümlədən qadınların da məhkəmə sisteminə marağı artır və nəticədə son seçimdəki namizədlərin  60%-ni məhz qadınlar təşkil edir.

 

Bundan əlavə, son ildə məhkəmə sistemində, o cümlədən bütün yuxarı instansiya məhkəmələrinin rəhbərliyində ciddi kadr dəyişiklikləri aparılıb,  daha gənc, peşə hazırlıqları yuksək olan kadrlar təyin olunub.  Və bu addımlar artıq bəhrəsini verir.

 

Bəzi statistik göstəriciləri sadalamaq istərdim.  Mülki  xarakterli işlərin 80%-də tərəflər məhkəmənin yekun qərarı ilə razılaşıb və şikayət verməyib. Ümumiyyətlə bu kateqoriyadan işlərin 95%-də qərarlar qanuni olub və yuxarı instansiya məhkəmələri tərəfindən dəyişdirilməyib. Cinayət işlərində isə bu göstərici 91% təşkil edib.

 

Söylənilənlər ürəkaçan təəssürat yaratsa da, bu, bizə sakitləşmək üçün qətiyyən səbəb vermir. İnsanlar hələ də ədalətsizliklə və digər pozuntularla qarşılaşırlar.

 

Məhz buna görə bütün məhkəmələrin rəhbər işçiləri ilə video konfransı formatında xüsusi müşavirə keçirilib, orada nöqsanlar və onların təxirəsalınmaz şəkildə aradan qaldırılması, prezidentin tapşırıqlarına uyğun olaraq məhkəmə fəaliyyətinin keyfiyyətcə yeni səviyyəsini təmin etmək və cəmiyyətin lazımi etimadını qazanmaq  haqda çox açıq söhbət aparılıb.(Virtualaz.org)