Mənim düşüncəmə görə Cəbrayıl rayonu bir çox cəhətdən dünya xəritəsində Azərbaycanın ən həssas nöqtəsi kimi işarələnib. Geoloji və siyasi baxımdan həmişə diqqət mərkəzində olan ərazi erməni vandalları tərəfindən Qarabağın ən qəddarcasına talana məruz qalmış bölgələrindən biridir. 10.000 hektarlarla meşə zonası məhv edilmiş, florası və faunası insanları kimi birmənalı şəkildə genosidə məruz qalmışdır.

Öz yaşıdlarım üçün deyirəm ki, taleyin bizə bəxş elədiyi ən böyük mükafat budur ki, biz Qarabağın və o cümlədən də, Cəbrayılın işğaldan azad olunmasını görə bildik. Bu həsrəti qəlbində, varlığında daşıyaraq dünyadan köçmüş qarabağlıların-cəbrayıllıların hər birinə rəhmət diləklərimizi əsirgəmirik.

Ali Baş Komandanın qətiyyətli mövqeyi və sərrast sərkərdəlik məharəti ilə qələbə sevincini yaşamaq qismətimizə düşdü. Azərbaycan ordusu zəfər yürüşü ilə xalqımızın həsrətinə son qoydu. Doğrudur, şəhidlər verdik, canının sağlamlığını itirən çoxlu sayda qazilərimiz var. 

Yeri gəlmişkən, dövlətimizin qayğısı ilə Cəbrayıl Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin nəzdində Qarabağ müharibəsi-Cəbrayıl şəhidləri muzey filialının da yaradılmasına, zənnimcə, ehtiyac olacaq.

Cəbrayıl kifayət qədər abad olan şəhər, qəsəbə və kəndlərə malik bir rayon idi. Rayon ərazisinin bərbası məsələsi kifayət qədər müxtəlif rəyli ola bilər. Mən sadəcə öz düşüncələrimi qeyd edirəm. 90-dan yuxarı kənd, 4 qəsəbə və 1 şəhəri yenidən necə bərpa etmək məsələsində indi 80000 nəfərə yaxın rayon sakininin rəyi eyni ola bilməz. Hər halda, bu məsələdə ictimai rəy nəzərə alınmalıdır.

Mən "ağıllı şəhər" və "ağıllı kənd" layihələrinə xüsusi önəm verirəm.

Çox arzulayardım ki, Cəbrayıl şəhəri baş planı işlənməklə xüsusi layihə əsasında bərpa olunsun. Şübhəsiz, mərkəzi küçələr çoxmərtəbəli binalarla, ictimai obyektlərlə, inzibati strukturu əhatə edən obyektlərlə təchiz oluna bilər. 

Fərdi evlərin tikintisi və bu evləri müəyyənləşdirən küçələr sərt planla tənzimlənməlidi və bu zaman ayrı-ayrı ərazilərdə Cəbrayılın məhəllələrinin yenidən yerləşdirilməsi tarixi baxımdan mütləq nəzərə alınmalıdır: Mirzəcanlı məhəlləsi, Qalalılar məhəlləsi, Yarəhmədli, Qurbantəpə, Şahvələdli, Xələfli, İmambağı, Xudaverdili, Xubyarlı...  və s.(hansı məhəllənin adı yadıma düşməyibsə, qeyd etməmişəmsə, oxuculardan üzr istəyirəm).  

Burada uzun müddət diqqətdən kənarda qalan bir məqama da diqqəti cəlb etmək istərdim. Söhbət məşhur Cəbrayıllı tayfasından gedir. Bu tayfa haqqında etnoqraf Ənvər Çingizoğlu geniş bilgi verə bilər. Cəbrayıllı tayfasının qalıqları var. Şıxlar kəndində yaşayan Abasqulu uşağı özlərini Cəbrayıllı tayfasının varisləri bilirlər. Cəbrayıl Ata adı bizim üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etməlidir. Zənnimcə, insanlar nisbətən dədə-baba məhəllələrinə uyğun yerləşdirilsə narazılığa çox az yer qalar. 

Cəbrayıl şəhəri kifayət qədər zəngin tarixə və çox dəyərli tarixi abidələrə malik bir bölgənin mərkəzi idi. Cəbrayılın tarixini İsam dövrü ilə bağlamaq təkcə mübahisəli deyil, həm də kobud səhvdir. Düşmənlərimiz də elə bunu istəyir. Soltan Əhməd adı islamdan bəriki dövrə xasdır. Cəbrayıl Ata adını tarix özü bizim üçün qoruyub. Arxeoloqlar və tarixçilər Cəbrayıl məqbərəsini asanlıqla tədqiq edər və abidənin qədim Albaniya dövrünün  sakini, yadigarı olduğunu sübut edərlər. Ona görə də birinci növbədə Cəbrayıl şəhərinin adının sahibi olan Cəbrayıl Ata (V-VII əsrlər) məqbərəsi xüsusi dövlət qayğısı ilə bərpa olunmalı və Cəbrayıl ərazisinin turist marşrutuna daxil edilməlidir. Heç də Cəbrayıl Ata məqbərəsindən geri qalmayan Ağoğlan məbədi də (Şahvələdli kəndindən yuxarıda), Qurbantəpəsi, Soltanəhməd hamamı, Qaradaş kimi tarixi abidələr də xüsusi dövlət qayğısı ilə işarələnməli, bərpa olunmalı, Cəbrayıla gələn turistlərin marşrutuna daxil edilməlidir. 

Kəhrizlər və bulaqlar haqqında danışmazdan əvvəl Cəbrayıl şəhəri üçün həyat mənbəyi olan 4 kəhrizin adını bəri başdan çəkmək istərdim: Hüseynağa kəhrizi, Məhəmməd bəy kəhrizi, Çinar kəhrizi və Ağsaklar kəhrizi. Bu kəhrizlərin hər biri həm qədim dövrlə, həm də Qarabağ tarixi ilə bağlıdır. Xüsusilə, Hüseynağa və Məhəmməd bəy kəhrizləri Qarabağın Cavanşirlər nəslinin yadigarı kimi Cəbrayılda yaddaşların əzizi idi. Demək, ilk övbədə Cəbrayıl şəhərinin abadlığı naminə bu 4 kəhrizin həyata qaytarılmasından başlamaq daha vacibdir. Bəli, Cəbrayıl ərazisi məşhur bulaqlar və kəhrizlər məkanı idi. Biz işğal zamanı dərk etdik ki, həmin sular xalqın çox dəyərli sərvəti olmaqdan başqa, adlarına və işlənmə texnikalarına görə tariximiz üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyıb. Cəbrayılda 112 adlı kəhriz və bəlkə bundan da çox adlı bulaqlar var idi. Şübhəsiz, düşmən bu kəhrizləri barbarcasına məhv edib. Baxımsızlıqdan bulaqlar quruyub. Ona görə də 112 kəhrizin (bu barədə mən əvvəllər mətbuatda geniş şəkildə yazmışam; hər bir kəhrizin adı, yerləşdiyi yer, su tutumu və s. barədə) hər biri tarixi abidə kimi bərpa olunmalıdır. Bu sırada, şübhəsiz, adlı bulaqlar da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Mənim düşüncəmə görə, Xudafərin su qovşağının və Qız Qalası su qovşağının tikintisi ilə bağlı olaraq həmin ərazilərə yerli sakinlərin qayıtması mümkün deyil. Həmin ərazilər Aşağı Xələfli (Xələfli qəsəbəsi), Xudafərin qəsəbəsi, Qumlaq kəndləri və Qumlaq qəsəbəsini əhatə edirdi. Ona görə də bu yaşayış məskənlərinin tarixi iş yerləri və həyat şəraitləri dəmir yol xətti ilə bağlı olduğundan Diri dağının şimal üzündə - Gəyən düzündə Xudafərin adlı qəsəbə (bəlkə də şəhər) salmaq daha məqsədəuyğun olardı.

Yeri gəlmişkən, Diri dağının xüsusi tarixi abidələr məkanı olduğunu da burada yaddan çıxarmaq olmaz: Qız Qalası, Qurbaninin məzarı, Mazannənə türbəsi və yaxınlıqdakı məqbərə. Digər tarixi abidələr də var. Mən, xüsusilə, bərpası vacib olan abidələrin adlarını qeyd edirəm. Bu sırada, əlbəttə, Qurbaninin abidəsi və məqbərəsi haqqında ayrıca düşünməliyik. Yəqin ki, Maralyan kəndində ilk saz tutub sazla söz deyən maralyanlı Aşıq Pərinin qəbirüstü abidəsi də unudulmayacaq.

Azərbaycan tarixi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən Xubyarlı türbələri, Şıxlar türbələri, Şıxlarda şəhərgə ərazisi, Dağ Tumasda Başıkəsik künbəz, Sirikdə Tey qalası, Çələbilər kəndindəki məscid- məbədlər, Hacı Qaraman türbəsi və həmin ərazilərdəki digər abidələrin bərpası, turist marşrutuna daxil edilməsi bir çox cəhətdən əhəmiyyətlidir. Hələ Minbaşılıdan tutmuş Hovuslu, Qalacıq kəndlərini keçməklə vadi boyu az qala möhtəşəm Sirik istirahət düşərgəsinə qədər düzülmüş kurqanlar eradan əvvəl 3-5-ci minilliklərin yadigarları hansı qonağın, turistin qəlbini həyəcana gətirməz. Sirik meşələri, bulaqları, təbiəti dünyanın kurort yerləri ilə rəqabət gücündə deyilmi...

Cəbrayıl ərazisində Divlər sarayı adlanan təbii-arxeoloji abidə var idi. Bu abidə əslində mağara abidədir və heç şübhəsiz, Azıx mağarası ilə yaşıddır. Elə həmin abidənin adına Divlər mağarası da deyirdilər. Quşçular kəndinin üstündə - Qızılqaya adlanan zirvədə siklop (siqion) tikililəri də məşhur idi. Xüsusilə bu abidələrin nəzarətə götürülməsi, bərpası, turist marşrutuna daxil edilməsi Cəbrayılın gələcək inkişafı baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edərdi. 

Mənim doğulduğum Xələfli kəndi Cəbrayıldan cənub-qərb istiqamətində, dağların zirvəsində yerləşirdi. Rayoun mərkəzindən 8 km-lik məsafədə olsa da, iqliminə görə, dəniz səviyyəsindən yüksəklik baxımından Araz qırağı ərazidən çox fərqlənirdi. Kəndimiz Kiçik Qafqaz sıra dağlarının Qarabağ silsiləsinə aid olan Gordubaba və Xələf dağlarının arasında yerləşirdi. Çoxlu adlı bulaqları vardı: "Korbulaq" (bəlkə Gur bulaq) suyu ilə kəndin bağ-bağat, tərəvəz əkinlərini təmin edirdi. Gecə vaxtı az qala bir 1 km-lik məsafədən bulağın şırıltısı eşidilirdi. Təhnəsi, novu hardansa uzaqlardan gətirilmiş qiymətli daşlarla ərsəyə gəlmişdi. "Kor bulaq"dan yuxarı güneydən xüsusi boru ilə çəkilib gətirilmiş İbrahimli məhəlləsinin "Güney bulağı", məşhur "Vəli bulağı" da suyunun keyfiyyətinə görə çox dəyərli hesab olunurdu. Bu bulaqların da, bərpa olunmaqla  istifadəyə qaytarılması vacibdir.

Xələfli kəndində ikinci məşhur bulaq bizim evimizin də lap yanında olan bulaq - "Şirvan bulağı" adlanırdı. Ən azı 300 illik tarixi vardı. Təhnəsi, novu və əhatəsi üçün qara, şumal, yonulmuş qiymətli daşlar Qarabağın harasındansa buraya car-carla daşınıb gətirilmişdi. Novu əhatə edən daşlar, təhnənin özü, novun qabağına düzülmüş üzlük daşlar iri sal qara mərmərlərdən ibarət idi. İndi bu bulaqları necə tarixi abidə hesab etməmək olar? Adları var idi, uzaq və zəngin keçmişləri var idi, daşlar üzərində sənətkar əlinin izləri var idi. "Mirin qozu", "Mirzə suyu" bulaqları da əvəzolunmaz maddi sərvətlərimiz sırasındadır. Artezian quyuları vurmaqdansa bulaqları həyata qaytarmaq daha vacibdir.

Üzü Tatar və Quşçular kəndlərinə gedən yolun üstündə məşhur "Şəkər  xatun" bulağı adı dastanlar bəzəyi abidə bulaq idi. Həmin bulağın tarixi ilə səsləşən əfsanəni əsas tutaraq bir poema da yazmışam. Yaxud müalicəvi əhəmiyyəti olan məşhur "Cingir bulağı". Şahvəllidə idi. Mineral bulaq haqda  bir əfsanə-hekayə də yazmışdım. Bu olub 1980-ci illərdə. Bəli, tarixi uzaqda axtarmaq lazım deyil. Nə isə...

Xələfli kəndinin mərkəzində "Xələf piri" adlanan ziyarətgah yəqin ki, orada doğulub böyüyənlərin heç birinin yadından çıxmayıb. Düşünürəm ki, həmin ziyarətgah-məqbərə də bərpaya möhtacdır.

Təkcə Xələfli kəndinin yox, bütün Qarabağın, o cümlədən, Cəbrayılın qəbiristanlıqları da dağıdılıb. Yəqin ki, bu barədə əlaqədar təşkilatlar da düşünəcəklər. Ən azı, həmin qəbiristanlıqlarda erməni vandallarının əməllərini ifşa edən sadə yaddaş abidələri də qoyula bilər.

Bir daha mübahisəli olacaq məsələyə qayıtmaq istərdim. "Ağıllı kənd" layihələri dərələrdə, vadilərdə, 3-4 evdən ibarət olan kəndləri birləşdirmək baxımından faydalı olardı. Yenə də məhəllə, qonşuluq, qohumluq münasibətləri baxımından yerləşdirmə sakinlər üçün daha münasib olardı. Əlbəttə, vəziyyət düzəldikcə, şərait yaxşılaşdıqca, insanların şəhərdən axınını təmin etdikcə tavanalı insanlara ata-baba mülklərinin yerində yay-yaylaq evləri, bir sözlə, dədə-baba mülklərinin bərpası üçün də şərait yaradılması mümkün hesab oluna bilər.

Cəbrayıl saz-aşıq yurdunun tarixi beşiyidi. Azərbaycanın ilk saz-qopuz tutan sənətkarı Dirili Qurbanidir. Və onun tarixi məkanı Diri dağında Qız Qalası yaxınlığındakı Diri kəndidir. Təsadüfi deyil ki, sənətkar öz adında Dirili sözünü yaşadır. Biz Dirili Qurbani deyirik.

Cəbrayılda Diri dağı əbədiyaşarlıq məskəni hesab olunurdu. Buradakı qədim yaşayış məskənlərinin, "Şirə Daşı"nın qədim bağlarının çoxəsrlik yaşı vardır. Ümumiyyətlə, Diri dağı ən gözəl, ən dəyərli turist marşrutu ola bilər.

Cəbrayıl rayonunda işğala qədər Diridağ folklor ansamblı fəaliyyət göstərirdi. Şahvəlli kəndində tanınmış mədəniyyət işçisi Hüseyn Əliyevin rəhbərliyi ilə Çahargah muğam ansamblı yaradılmışdı. Həmin ansambl vaxtılə SSRİ Mədəniyyət Nazirliyinin fəxri fərmanları ilə təltif olunmuşdu. Cəbrayıl rayon Mədəniyyət Evinin nəzdində dram yaradıcılıq evi, o cümlədən, Çinar rəqs ansamblı, Abbasovlar ailə ansamblı fəalliyət göstərirdi. Böyük Mərcanlı kənd Mədəniyyət Evinin nəzdində fəaliyyət göstərən İstedad birlikləri, Xalça muzeyi, Xələfli kənd klubunun Tərəkəmə rəqs ansamblı da kifayət qədər məşhur idi. Düşünürəm ki, bu ansamblların fəaliyyətinin bərpası tarixi-etnik yaddaşın oyanışına çox kömək edə bilər.

Artıq yuxarıda qeyd etdim ki, Cəbrayıl erməni işğalına qarşı iki müharibədə şücaətlə döyüşüb. Bu qəhrəmanlığın ikinci cahan savaşından gələn varisliyi də vardı. Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Cəmil Əhmədov və Qarabağ müharibəsinin şəhidləri, qaziləri və eləcə də, 44 günlük savaşın qəhrəmanları ilə bağlı xüsusi mədəniyyət mərkəzi, muzey də yaratmaq olar. Bu muzeyin nəzdində Cəbrayılın qəhrəmanlıq tarixini əks etdirən mətbuat və kitab nəşrlərinin nümunələri toplana bilər. Və bu, qəhrəmanlıq tariximizin zəngin kitabxanasına çevrilər. Bu yer yeni nəsil üçün tarixi öyrənmək baxımından əsl ziyarətgah olar. 

Ümumiyyətlə, Cəbrayılın tarixini əks etdirən muzeydə Azərbaycan tarixində xüsusi yeri olan şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyətlərini əks etdirən guşənin yaradılması varislik baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edərdi. İşğal dövründə Cəbrayılın və əlbəttə, həm də Qarabağın azadlığı uğrunda qələm çalmış sənətkarların əsərləri də Cəbrayılda bir araya gətirilə bilər. Burada, xüsusilə, ayrı-ayrı kəndlərlə bağlı tarixi yerlər və abidələr haqqında danışa bilmədim. Yaxşı olar ki, hər bir kəndin yetirməsi olan ziyalı doğulub-böyüdüyü ərazinin tarixi yerləri, abidələri haqqında özü məlumat versin... 

Mən Cəbrayılın gələcəyini çox parlaq görürəm. İnanıram ki, Ali Baş Komandan və prezident İlham Əliyevin ardıcıl siyasəti nəticəsində bütün Qarabağlılar kimi biz də tarixi yurdumuzla bağlı vüsalın şirinliyinə qovuşacağıq.

 

21.06.2021