“Baltikyanı və Şərqi Avropa ölkələri NATO-ya qəbul edilməsəydi, Moskva indi onları da təhdid edərdi”
Soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra Vaşinqton Rusiyanın çiçəklənən demokratik dövlətə çevrilməsi üçün hər şey edib.
Moderator.az xəbər verir ki, bu fikir ABŞ-ın keçmiş prezidenti Bill Klintona məxsusdur. O, “The Atlantic” jurnalında yazdığı məqalədə bildirib ki, Rusiyada demokratiyanın süqutu və onun imperializm və revanşizmə dönüşü NATO-nun genişlənməsinə qətiyyən təkan vermədi: Kreml özü belə bir kurs seçib, ancaq daha güclənmiş alyans onu daha aqressiv siyasətdən saxlayan yeganə qüvvədir.
“Mən ilk dəfə prezident seçiləndə bəyan etmişdim ki, Rusiya lideri Boris Yeltsinin Sovet İttifaqının dağılmasından sonra ölkədə güclü iqtisadiyyat və həyat qabiliyyətli demokratiya yaratmaq səylərini dəstəkləyəcəyəm, lakin həm də bildirmişdim ki, alyansa daxil olmaq istəyən Varşava müqaviləsinin keçmiş üzvləri və SSRİ-nin keçmiş respublikalarının hesabına NATO-nun genişlənməsini də müdafiə edəcəyəm”, - yazan keçmiş prezident bildirib ki, mənim kursum ən yaxşı naminə çalışmaq, eyni zamanda ən pisə də hazırlaşmaq idi: “Amma məni Rusiyanın kommunizmə deyil, demokratiyadan və əməkdaşlıqdan imtina edərək Böyük Pyotr və ya Böyük Yekaterina üslubunda imperiya ambisiyalarının xeyrinə ultra-millətçiliyə qayıda bilməsi narahat edirdi. Yeltsinin belə bir şey edə biləcəyini düşünmürdüm, amma kim bilirdi ki, onun varisi kim olacaq?”
Klintonun izah etdiyi kimi, o hesab edirdi ki, əgər Rusiya “demokratiya və əməkdaşlığa gedən yoldan” dönməsəydi, o zaman “zəmanəmizin təhlükəsizlik çağırışlarına, o cümlədən etnik, dini və digər “tayfa” münaqişələrinə, habelə nüvə, kimyəvi və bioloji silahların yayılmasına qarşı hamımız birlikdə cavab verərdik. Əgər Moskva buna baxmayaraq, “ultramillətçi imperializm”in xeyrinə seçim etsəydi, o zaman güclənmiş NATO və güclənən Avropa İttifaqı qitədə təhlükəsizliyin təminatçısı rolunu oynayardı. Nəticədə, 1999-cu ildə, Klintonun ikinci prezidentlik müddətinin sonuna kimi, Rusiyanın etirazlarına baxmayaraq, Polşa, Macarıstan və Çexiya alyansa daxil oldu, - deyə müəllif xatırladır. Eks-prezidentin qeyd etdiyi kimi, ondan sonra da Vaşinqton eyni kursu davam etdirdi: sonrakı illərdə NATO-ya daha 11 üzv qoşuldu və bütün bunlar Moskvanın etirazları fonunda baş verirdi.
Klinton yazır: “Son vaxtlar bəzi dairələrdə NATO-nun genişlənməsi Rusiyanı təxribata sövq etmək və hətta Vladimir Putinin Ukraynada əməliyyatı üçün zəmin yaratmaqda tənqid olunur. Alyansın genişləndirilməsi qərarı həqiqətən də böyük məqsədlər güdürdü və mən hələ də bunun doğru olduğuna inanıram”.
Keçmiş Amerika prezidentinin vurğuladığı kimi, mərhum Madlen Olbrayt, Dövlət Departamentinin rəhbəri Uorren Kristofer, milli təhlükəsizlik müşaviri Toni Leyk və bu vəzifədə Leyki əvəz etmiş Sendi Bergeri, eləcə də "bu sahədə bilavasitə təcrübəsi olan" digər iki məmur - Polşada anadan olmuş və yeniyetmə ikən ABŞ-a köçmüş Birləşmiş Qərargah Rəisləri Komitəsinin sədri Con Şalikaşvili və Oksford Universitetində Klintonla birlikdə oxuyan və tələbəlik illərində Nikita Xruşşovun xatirələrini ingilis dilinə tərcümə edən dövlət katibinin müavini Strouba Tolbott da daxil olmaqla, bir çox siyasətçilər NATO-ya yeni üzvlərin qəbulunun lehinə danışıblar.
Bu arada, Klinton etiraf edib ki, ABŞ-da NATO-nun genişlənməsi əleyhinə də kifayət qədər səslər eşidilirdi. Onların arasında soyuq müharibə dövründə durdurma siyasətini təbliğ etməklə məşhurlaşan əfsanəvi diplomat Corc Kennan da var idi: o, Berlin divarının yıxılmasından və Varşava Müqaviləsi Təşkilatının dağılmasından sonra alyansın mahiyyət etibarı ilə varlığının mənasını itirdiyini söyləmişdi. Öz növbəsində, “The New York Times”-ın müxbiri Tom Fridman xəbərdarlıq etmişdi ki, NATO-nun genişlənməsi fonunda Rusiya özünü alçalmış və küncə sıxılmış kimi hiss edəcək və o, son sovet dövrünün iqtisadi zəifliyindən qurtulandan sonra Qərbi onun tərəfdən "dəhşətli reaksiya" gözləyəcək. Rusiya üzrə ən məşhur ekspert Mayk Mandelbaum hesab edirdi ki, NATO-nun genişlənməsi kursu demokratiya və kapitalizmin yayılmasına heç bir üstünlük gətirməyəcək, - deyə Klinton sadalayıb.
"Mən başa düşürdüm ki, münaqişənin yenidən alovlanması ehtimalı var. Lakin fikrimcə, bu ehtimalın böyüklüyü daha çox NATO-dan deyil, Rusiyanın demokratik ölkə olaraq qalıb-qalmamasından və 21-ci əsrdə öz böyüklüyünü necə görəcəyindən asılı idi. O, elmi, texnoloji və mədəni istedadlarından istifadə edərək müasir iqtisadiyyat yaradacaq, yoxsa güclü avtoritar hökumət və güclü ordu ilə 18-ci əsrdə təbii sərvətlər resursları hesabına idarə olunan imperiyanın oxşarını yenidən yaratmağa çalışacaq?” - deyə eks-prezident davam edib.
Klintonun sözlərinə görə, o, Rusiyanın “düzgün yolu seçməsi” və 21-ci əsrin böyük demokratik ölkələrindən birinə çevrilməsi üçün əlindən gələni edib. “Prezident kimi xaricə ilk səfərim Vankuverə oldu, orada Yeltsinlə görüşdüm və ona Rusiyaya Baltikyanı ölkələrdən öz ordusunu çıxarması və onları mənzillə təmin etməsi üçün 1,6 milyard dollar verəcəyimə söz verdim. 1994-cü ildə Rusiya NATO ölkələri sırasına daxil olan və alyansa üzv olmayan Avropa dövlətlərinin iştirakı ilə birgə təlimləri özündə əks etdirən praktiki ikitərəfli əməkdaşlıq proqramı olan Sülh Naminə Tərəfdaşlığa qoşulan ilk ölkə oldu. Həmin il ABŞ Rusiya və Böyük Britaniya ilə birlikdə Kiyevin o vaxt dünyada üçüncü olan nüvə arsenalından imtina etməsi müqabilində Ukraynanın suverenliyi və ərazi bütövlüyünə zəmanət verən Budapeşt Memorandumunu imzaladı. 1995-ci ildən, Bosniya müharibəsinə son qoyan Deyton sazişinin imzalanmasından sonra biz Rusiya hərbçilərinin Bosniyada yerləşən sülhməramlı qüvvələrin tərkibinə daxil edilməsi barədə razılığa gəldik. 1997-ci ildə biz Moskvaya veto hüququ olmadan alyans məsələləri ilə bağlı fikir bildirmək imkanı verən NATO-Rusiya Təsis Aktının imzalanmasını dəstəklədik, həmçinin Rusiyanın “Böyük səkkizliyə” çevrilən “Böyük yeddiliyə” daxil olmasını müdafiə etdik. 1999-cu ildə Kosovo münaqişəsinin sonunda ABŞ-ın müdafiə naziri Bill Koen Rusiyanın müdafiə naziri ilə BMT-nin sanksiyasına uyğun olaraq tətbiq edilən NATO sülhməramlı birləşmələrinə rus qoşunlarının daxil edilməsi ilə bağlı razılığa gəldi. Və bu müddət ərzində biz Rusiyanın nəhayət NATO-ya qoşulması imkanını saxladıq, bunu mən Yeltsinə, sonradan isə onun varisi Vladimir Putinə bildirmişdim”, - deyə Klinton xatırladıb.
Lakin Amerika Rusiyanı təkcə NATO əməliyyatlarına fəal şəkildə cəlb etmirdi: “Madlen Olbrayt ABŞ prezident administrasiyasının bütün milli təhlükəsizlik aparatı ilə birlikdə ikitərəfli münasibətlərdə müsbət gündəmi təşviq etmək üçün yorulmadan çalışıb”, - deyə eks-prezident vurğulayıb. “Belə ki, ABŞ-ın vitse-prezidenti El Qor və Rusiyanın baş naziri Viktor Çernomırdin hər iki ölkə üçün qarşılıqlı maraq doğuran məsələlər üzərində işləyən xüsusi komissiyaya birgə sədrlik ediblər”, - deyə o xatırladıb. “Bundan əlavə, Moskva və Vaşinqton hər tərəfdən 34 ton silah plutoniumunu məhv etmək, habelə Rusiya, Avropa ölkələri və NATO qüvvələrini sərhədlərdən çıxarmaq barədə razılığa gəlmişdilər, baxmayaraq ki, Putin 2000-ci ildə vəzifəyə gəldikdən sonra bu plandan imtina etdi”, - deyə Klinton yazıb.
ABŞ-ın keçmiş prezidentinin xatırladığı kimi, ümumilikdə o, Yeltsinlə 18 dəfə, Putinlə isə beş dəfə - Yeltsinin dövründə iki dəfə hökumətə başçılıq edərkən və prezident səlahiyyətlərinin kəsişdiyi on ay ərzində daha üç dəfə görüşüb; ümumilikdə bu, 1943-cü ildən 1991-ci ilə qədər bütün dövr ərzində SSRİ və ABŞ liderləri arasında keçirilən görüşlərdən cəmi üç tədbir azdır. “Bizim Rusiyaya məhəl qoymadığımız, ona hörmətsizlik etdiyimiz və ya onu təcrid etməyə çalışdığımız fikri doğru deyil. Bəli, NATO Rusiyanın etirazlarına baxmayaraq genişləndi, lakin bu genişlənmə təkcə Vaşinqton və Moskva arasındakı münasibətlərə aid deyildi: bu, daha geniş miqyaslı məsələ idi”, - deyə Klinton bildirib.
"Mənim administrasiyam 1993-cü ildə işə başlayanda heç kim əmin deyildi ki, soyuq müharibədən sonra Avropa dinc, sabit və demokratik region olaraq qalacaq, - deyə eks-prezident izah edib. - Şərqi Almaniyanın Qərbə inteqrasiyası, Balkanlarda olduğu kimi bütün qitədə də uzun müddət davam edən münaqişələrin alovlanıb-alovlanmayacağı və Varşava Müqaviləsi Təşkilatının artıq keçmiş üzvləri və sovet respublikalarının özlərinin təhlükəsizliyini necə təmin etməsi məsələsində ciddi suallar vardı və bu suallar təkcə Rusiya qarşısında durmurdu, həm də onların bir-birinə münasibəti, eləcə də onların sərhədlərindəki münaqişələrinə aid idi. Aİ və NATO-ya daxil olmaq perspektivi isə Mərkəzi və Şərqi Avropa dövlətləri üçün təcridçilik və militarizasiya strategiyasından əl çəkərək siyasi və iqtisadi islahatlara sərmayə qoymaq üçün böyük stimul oldu”.
Klintonun sözlərinə görə, nə Aİ, nə də NATO “Stalinin 1945-ci ildə onlara tətbiq etdiyi” sərhədlər daxilində qala bilməzdi. O yazır: “Əvvəllər dəmir pərdə arxasında yaşayan bir çox ölkələr indi Aİ və NATO daxilində azadlıq, firavanlıq və təhlükəsizliyə can atırdılar. Onları bu yola ilham verən liderləri aparırdı: Çexiyada Vatslav Qavel, Polşada Lex Valensa və Macarıstanda - təsəvvür edin, demokratik dəyərlərin gənc tərəfdarı Viktor Orban. Mən hər dəfə Praqa, Varşava, Budapeşt, Buxarest, Sofiya və başqa şəhərlərin meydanlarında çıxış edəndə ora minlərlə sadə insan toplaşırdı. 2021-ci ilin dekabrında İsveçin keçmiş baş naziri və xarici işlər naziri Karl Bildt Tvitter hesabında yazıb: “Şərqə getməyə çalışan NATO deyil, qərbə getmək istəyən Sovet İttifaqının keçmiş satellitləri və respublikalarıdır”. Qavel daha əvvəl, 2008-ci ildə demişdi: “Avropa artıq öz xalqlarının başı üzərindən və onların iradəsinə zidd olaraq maraq və ya təsir sferalarına bölünmür və bu, belə də davam etməlidir”. Əgər biz Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin NATO-ya üzvlük müraciətlərini sadəcə Rusiyanın qarşı olduğu üçün rədd etsək, onları təsir dairələrinə bölməyə başlayardıq”.
NATO-nun genişləndirilməsi üçün təkcə qurumun o vaxtkı 16 üzvünün hamısının deyil, həm də ABŞ Senatının üçdə ikisinin razılığını almaq, habelə namizədlərin alyansın standartlarına cavab vermələrinə əmin olmaq üçün onlarla hərbi, iqtisadi, siyasi islahatlar baxımından məsləhətləşmələr aparmaq və paralel olaraq Rusiyanı demək olar ki, hər dəfə sakitləşdirmək lazım idi, - deyə Klinton qeyd edir. Bununla belə, o, Madlen Olbraytın hər addımda bütün tapşırıqların öhdəsindən parlaq şəkildə gəldiyinə əmindir. “Üstəlik, onun dövlət qulluğunda olduğu dövrə Madlen kimi çox az diplomat uyğun gəlirdi”, - deyə eks-prezident iddia edib. “O, müharibə şəraitində olan Avropada böyümüş və əvvəlcə Hitler, sonra isə Stalinə görə ailəsi ilə birlikdə iki dəfə evini tərk etməli olmuşdu. O, başa düşürdü ki, Avropa qitəsində milli dövlətlər yaranandan bəri ilk dəfə olaraq soyuq müharibənin sonu azad, birləşmiş, firavan və təhlükəsiz Avropa üçün bir şansdır. Və o, sonradan BMT-nin nümayəndəsi və dövlət katibi kimi bu planı həyata keçirmək və onu təhdid edən dini, etnik və digər “tayfa” çəkişmələrini dəf etmək üçün çox çalışdı. O, Çexiya, Macarıstan və Polşanın 1999-cu ildə NATO-ya qoşulması üçün diplomatik arsenalındakı bütün vasitələrdən, eləcə də daxili incəliklərindən istifadə etdi”.
Nəticədə iki onillik ərzində Avropada sülh və firavanlıq hökm sürdü, bundan getdikcə daha çox ölkə faydalanırdı və Qərb ölkələrinin kollektiv təhlükəsizliyi möhkəmlənirdi; Çexiya, Macarıstan və Polşada adambaşına düşən ÜDM üç dəfə artdı; bu üç ölkə NATO əməliyyatlarında, o cümlədən Kosovoda ən fəal iştirak etdilər və Klintonun qeyd etdiyi kimi, alyansın heç bir üzvü xarici işğala məruz qalmadı.
Eks-prezidentin sözlərinə görə, Rusiyanın Ukraynada xüsusi əməliyyat keçirməsi heç bir halda NATO-nun genişlənmə siyasətinin məqsədəuyğunluğuna şübhə yaratmır, əksinə, onun zəruriliyini təsdiqləyir. Klintonun fikrincə, Vladimir Putini hərəkətə keçməyə vadar edən Ukraynanın yaxın gələcəkdə alyansa qoşulması perspektivi deyil, onun Rusiyadakı gücünü təhdid edən ölkənin demokratiyaya doğru dəyişməsidir və əgər Baltikyanı və Şərqi Avropa ölkələri NATO-ya qəbul edilməsəydi, Moskva indi onları da təhdid edərdi.
“Rusiya demokratiyasının süqutu və ölkənin revanşizmə dönüşü heç də NATO-nun Brüsseldəki qərargahından ilhamlanmayıb: bu qərar Moskvada verilib və Putin tərəfindən qəbul edilib. O, Rusiyanın fenomenal informasiya texnologiyaları sahəsindəki bacarığından istifadə edə və güclü, çoxşaxəli iqtisadiyyat quraraq Silikon vadisi ilə rəqabət apara bilərdi. Amma əvəzində o, bu bacarıqları monopoliyaya çevirərək onlardan öz sərhədləri daxilində avtoritarizmin gücləndirilməsində, xaricdə xaos yaymaq üçün, o cümlədən Avropa və ABŞ siyasətinə qarışmaqla, silah kimi istifadə etmək yolunu seçdi. Yalnız güclü NATO Putini daha aqressiv hərəkətlərdən saxlayır”, - deyə Klinton yekunlaşdırıb.
Tərcümə və təqdim etdi: Miraslan
