Fəxri Xiyabandakı məşhur cütlük - Üzeyir bəylə Məleykə xanım niyə övlad sahibi ola bilmədi...

 

Belə şəxsiyyətlərdən biri dünya şöhrətli bəstəkar, görkəmli musiqişünas alim, publisist, dramaturq, pedaqoq və ictimai xadim Üzeyir Hacıbəylidir. O, müasir Azərbaycan peşəkar musiqi sənətinin və milli operasının banisi kimi mədəniyyət tarixində xüsusi yer tutur. Üzeyir Hacıbəylinin yaratdığı musiqi əsərləri Azərbaycan xalqının canına, qanına elə sirayət edib ki, onun bədii mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.

 

18 sentyabr tarixi Üzeyir Hacıbəylinin dünyaya göz açdığı gündür. Bu tarix Azərbaycanda Milli Musiqi Günü kimi qeyd olunur.

 

Üzeyir Hacıbəyli 1885-ci il sentyabrın 18-də Qarabağın Ağcabədi kəndidə dünyaya gəlib. Kənd mirzəsi ailəsində doğulan Üzeyirin iki qardaşı, iki bacısı da olub. Üzeyirdən başqa uşaqların hamısı Şuşada doğulub. Evin dördüncü uşağı olan Üzeyirin Şuşada yox, Ağcabədidə anadan olmasının öz tarixçəsi var.

 

Üzeyir bəyin atası Əbdülhüseyn Qarabağ xanının qızı Xurşidbanu Natəvanın şəxsi mirzəsi olmaqla yanaşı, həm də onun Ağcabədidə olan təsərrüfatına rəhbərlik edirmiş. Ona görə də ilin çox hissəsini orda keçirirmiş. Anası Şirin xanım Üzeyirə hamilə olarkən Ağcabədiyə gedib yoldaşına baş çəkmək, sonra yenidən Şuşaya qayıtmaq qərarına gəlir. Bacılarına baş cəkmək üçün yolunu əvvəlcə Ağdamdan salır. Ancaq bacıları onu tez buraxmaq istəmir. Şirin xanımı 8 bacının hərəsi bir müddət öz evində qonaq saxlayır. Ağcabədiyə gedəndə isə artıq gec olur, Şuşaya qayıda bilmir. Ona görə də gələcəyin dahisi olacaq oğlanı elə Ağcabədidə dünyaya gətirir. 1 aydan sonra isə dəvənin üstündə kəcavə düzəldib Şirin xanımı Üzeyirlə birgə Şuşaya gətirirlər.

 

Beləcə Üzeyir Hacıbəylinin uşaqlığı “Qafqazın konservatoriyası” adlandırılan Şuşa şəhərində keçir. Üzeyirin bəyin valideynləri onu musiqi və poeziyaya məhəbbət ruhunda tərbiyə ediblər.

 

Şuşanın zəngin ifaçılıq ənənələri və mühiti də Üzeyir Hacıbəylinin mənəvi tərbiyəsinə, musiqi istedadının inkişafına böyük təsir göstərib.

 

Üzeyir Hacıbəyli hələ kiçik yaşlarından xalq mahnılarını, muğamları avazla oxuyur, tarda çalırdı.

 

Gənc Üzeyir Tbilisidə təhsil alarkən dünya mədəniyyəti ilə tanış olmuş, rus və Qərbi Avropa klassiklərinin dahi əsərlərini mənimsəmişdi. Təhsilini bitirəndən sonra sonra o, əvvəlcə Qarabağda, ardınca Bakıda müəllim işləyib.

 

O sonralar təhsilini Moskvada, Sankt-Peterburqda davam etdirib.

 

Üzeyir Hacıbəylinin ilk musiqi əsəri unikal “Leyli və Məcnun” operasıdır. Bu opera ilk dəfə 1908-ci ildə Bakıdakı teatrda tamaşaya qoyulub. Nəticədə təkcə Azərbaycanda deyil, bütün müsəlman Şərqində opera sənətinin təməli atılıb. Bir əsrdən artıqdır ki, “Leyli və Məcnun” səhnələrdən düşmür. Onun bir sıra Şərq xalqlarının müasir professional musiqi mədəniyyətinin yaranmasında da mühüm rolu olub.

 

Bəstəkar “Leyli və Məcnun”dan sonra 1909-1915-ci illərdə bir-birinin ardınca “Şeyx Sənan”, “Rüstəm və Söhrab”, “Şah Abbas və Xurşud banu”, “Əsli və Kərəm”, “Harun və Leyla” muğam operalarını yazıb. O, "Leyli və Məcnun"dakı üslub xüsusiyyətlərini və estetik sənət prinsiplərini sonrakı operalarında da davam etdirib.

 

Şərqdə ilk operettanın yaranması da Üzeyir bəyin adı ilə bağlıdır. “O olmasın, bu olsun”, “Arşın mal alan” musiqili komediyaları bəstəkarı məşhurlaşdıran operettalardır.   

 

Onun "Arşın mal alan" musiqili komediyası ingilis, alman, çin, ərəb, fars, polyak, ukrayna, belorus, gürcü və s. dillərə tərcümə edilib.

 

Üzeyir bəy yaradıcılığının zirvəsi “Koroğlu” operası sayılır. Müəllif bu əsərində klassik opera qaydaları əsasında bitkin ariyalar, kütləvi xor səhnələri yaradıb. 

 

O, 300-dən çox xalq mahnısını toplayıb nota salıb, marş, kantata, fantaziya, mahnı və romanslar, kamera və xor üçün əsərlər yazıb. Şərqdə ilk respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin, indi isə müstəqil Azərbaycanın dövlət himninin musiqisi də Üzeyir Hacıbəyliyə məxsusdur.  

 

Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycan Elmlər Akademiyasının İncəsənət İnstitutuna, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına, Bəstəkarlar İttifaqına rəhbərlik edib. İlk xalq çalğı alətləri orkestrini, Azərbaycan Dövlət Xorunu o yaradıb.

 

Üzeyir Hacıbəyli deyirdi ki, “musiqini elə yazmaq lazımdır ki, onu bütün xalq başa düşsün”. 

 

Üzeyir bəy nadir şəxsiyyətlərdən biridir ki, həm bəstəkar olub, həm də publisist. Onun “Ordan-burdan” başlığı altında dərc olunan felyetonları öz dövrü üçün çox dəyərli idi. O, həm də jurnalist kimi fəaliyyət göstərib.

 

Üzeyir Hacıbəyli böyük musiqişunas alim idi. O, musiqiyə dair çoxlu məqalələr yazmış, tədqiqatlar aparmışdı.

 

Dahi bəstəkar dövrünün ən yüksək mükafatlarına və fəxri adlarına, o cümlədən Xalq artisti adına layiq görülüb. 

 

Üzeyir Hacıbəyli 1910-cu ildə Məleykə Terequlova ilə ailə həyatı qurub.

 

1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulanda Üzeyir bəy təqiblərə məruz qalıb. Hətta bəstəkarı güllələmək istəyiblər. Təsadüf nəticəsində bu təhlükə sovuşub.

 

1948-ci ildə vəfat edən Üzeyir Hacıbəylinin dəfnində görünməmiş izdiham yaşanıb. Onun cənazəsi Qarabağdan olan görkəmli müğənni Bülbülün ifa etdiyi mahnının sədaları altında qaldırılıb və Bakıdakı Fəxri xiyabanda dəfn olunub.   

 

Qeyd edək ki, Üzeyir Hacıbəyli - Məleykə Terequlova cütlüyünün ruhları da ölümdən sonra Fəxri Xiyabanda birləşib.

 

 

Üzeyir bəyin həyat oldaşı Məleykə Terequlovanın adı pedaqoq, maarifçi, musiqişünas kimi mədəniyyət tariximizə düşüb. Məleykə xanım məşhur Terequlovlar ailәsindәndir.

 

Terequlovlar ailәsi әslәn Volqaboyu tatarlarındandır. Ailə 1845-ci ildә Tiflisә köçüb. Tiflisdә ilk dәfә olaraq qızların vә oğlanların birgә oxuması üçün nәzәrdә tutulan rus-tatar mәktәbini də onlar açıb, xeyriyyәçiliklә dә mәşğul olublar.

 

Məleykə  Həsənağa qızı Terequlova 1893-cü ildə Tiflisdә doğulub. Buradakı Birinci Qızlar gimnaziyasında oxuyub, pedaqoji fәaliyyәt göstәrib.

 

1910-cu ildә Üzeyir bəyə әrә gedib vә Bakıya köçüb. Üzeyir bəylə nikaha girəndən sonra Məleykə xanıç Hacıbəyova soyadını qəbul edib.

 

Bəzi mənbələrə görə, Üzeyir bəy Məleykə xanımla hələ Qori müəllimlər Seminariyasında oxuduğu illərdə tanış olub. Məleykə xanımın qardaşı - Əli Tererulov Seminariyada Üzeyir Hacıbəyli ilə bir sinifdə oxuyub və hər bazar günü onu evlərinə qonaq aparıb. Elə həmin illərdə Məleykə xanımla da tanış olan Üzeyir bəy sonralar onunla evlənmək qərarına gəlib.

 

Evləndikdən sonra Məleykə xanımın sağlamlığında yaşanan müəyyən problemlərə - qadın xəstəliyinə görə onların uşaqları olmayıb. Bu xəstəliyə görə o, hətta uzun müddət pedaqoji fəaliyyətinə ara verməli olub, müəllim işləməyi dayandırıb. Səhhətində yaranmış ciddi problem səbəbindən Məleykə Terequlova uzun müddət müalicə almağa məcbur olub. Bu barədə Məleykə xanımla bağlı arxiv materiallarında xeyli qeydlər var.

 

Deyilənlərə görə, Məleykə xanım həyat yoldaşı Üzeyir bəyə başqa qadınla evlənib övlad sahibi olmağı təklif etsə də, təklif bəstəkar tərəfindən qəbul edilməyib.

 

Bakıya köçəndən sonra pedaqoji fәaliyyәtini davam etdirən Məleykə xanım Azәrbaycanda konservatoriya tәşkil olunanda ora daxil olub, nәzәri biliklәrә yiyәlәnib. Üzeyir bәyin ölümündәn sonra bәstәkarın "Arşın mal alan" musiqili komediyasının klavirinin Bakıda, "Koroğlu" operasının klavirinin isә Moskvada nәşr olunub işıq üzü görmәsindә onun böyük әmәyi vә xidmәti olub.

 

Məleykə Terequlova-Hacıbəyova 1966-cı ildə Bakı şəhərində vəfat edib və onu vəsiyyətinə uyğun olaraq Üzeyir bəyin dəfn olunduğu Fəxri Xiyabanda torpağa tapşırıblar.

 

Üzeyir Hacıbəyli haqqında “Üzeyir ömrü”, “Üzeyir Hacıbəyov”, “Əbədi iftixarımız” filmləri çəkilib. Dahi bəstəkarın doğum günü – 18 sentyabr 1995-ci ildən Azərbaycanın Milli Musiqi Günü kimi qeyd edilir. Hər il Azərbaycanda Üzeyir Hacıbəyli Beynəlxalq Musiqi festivalı keçirilir. /Modern.az/