İngilis yazıçısı və dramaturqu, Nobel mükafatçısı Con Qolsuorsi (1867-1933) məşhur "Forsaytlar haqqında Saqa" trilogiyasının müəllifidir; o imkanlı ailədə böyümüş, vəkillik ixtisasına yiyələnmişdi. Lakin Con ən məhsuldar yazıçı oldu; onun 20 romanı, 27 pyesi, 5 şeirlər toplusu, 173 hekayəsi, 5 essesi, 700-dən çox məktub və publisistik məqaləsi çap olunub, müxtəlif mövzularda yüzlərlə mühazirəsi və analitik yazısı işıq üzü görüb. Hələ 1889-cu ildə 23 yaşında Con deyirdi: "Sabah görə biləcəyin işi bu gün görmə". Lakin illər ötdükcə müəllif tamam fərqli-fərqli mülahizələrlə yaşayıb-yaradır, realist yazıçı kimi dünya ədəbiyyatı tarixinə düşür. O hesab edirdi ki, sənətin məqsədi həyatdan qidalanmaqdır; romanda əsas odur ki, yazıçı təsvir etdiyi qəhrəmanın həyatı, onun xarakteri və fikirləri arasındakı qarşılıqlı əlaqəni tuta bilsin. Aşağıda Azərbaycan dilində ilk dəfə onun "Ədəbiyyat və Həyat" adlı essesini Kamran Nəzirlinin orijinaldan tərcüməsində təqdim edirik.
Ədəbiyyat nədir? Əgər sağlığında müəllifin əsərini ədəbiyyat hesab etmirlərsə, bəlkə də o, ölsə, yaxşıdır; hətta bu halda belə, saysız-hesabsız kitablar və onlar barədə daim fikir dəyişkənliyi meydana gəldiyi vaxtda ədəbiyyatın nə demək olduğunu müəyyən etmək çətindir. Siz iki adam tapa bilməzsiniz ki, bir neçə dəqiqə ərzində ədəbiyyatın nə demək olduğu barədə eyni fikrə gələ bilsin. Yəqin ki, hamımız Şekspiri qəbul edirik. Lakin ondan başqa daha kimlərin adını çəkə bilərik? Axı biz şairlərimizi hansı "təzədir", hansı "köhnədir" deyə, yumurta kimi işarələyə bilmərik! Axı onlar uzun müddətə qalıblar tarixdə. Yox, yazıçılar "istifadə müddəti"ni özləri-özlərinə yazıb qoyurlar.
Mən, şəxsən, heç bir əsas-filan gətirmədən, hesab edirəm ki, Ədəbiyyat yalnız və yalnız oxumağa imkan tapdığım kitablardı; bu mülahizə mənə çoxsaylı, nəhəng müəllifləri ixtisara salmaqda kömək edir. Lakin fərdi zövqdən bir qədər aralansaq, demək lazımdır ki, Ədəbiyyatı yazılan resenziyalara görə təyin etmək çətindi, eynilə quruluşçu rejissorun teatrı üçün tamaşaçının gözlədiyi pyesi seçdiyi kimi. Lakin burada bircə fərq var: rejissor öz seçimini Tamaşaçının istəyindən sonra edir, biz yazıçılar isə bunu oxucudan əvvəl edirik. Necə də böyük bir təsəlli! Digər tərəfdən, çox təəssüf ki, bizim oxucularımız bu günün reallıqlarıyla yaşayan teatr tamaşaçılarından fərqlənir və bu da uzun müddət, nəsildən-nəslə, beləcə ötürülür. 1800-cü ildə səhnəyə qoyulmuş tamaşa 1600-cü ildəkini üstələyir, 1830-cu ildə, hansısa, müəllifi tərifləyirlər, 1930-cu ildə isə onu tənqid edirlər.
Ədəbiyyat torpaq üzərində iz buraxmır, Zamanın ovalanan zərif qumları üstündə iz salır və mən o qumun üzərində qaçan adamın izini axtarmalı olan xəfiyyəni də anlayıram. Beləliklə, bütün hallarda Ədəbiyyatın nə demək olduğunu dəqiq təyin eləmək, məncə, mümkün deyil. Lakin bu yaxınlarda tanış bir yazıçıyla görüşüb, söhbət elədim; o, köhnə pyesləri dərindən öyrənərək bilməyə çalışırdı: görəsən, nədən ədəbi əsərlər öz uzunömürlülüyünü qoruyub saxlayır? O belə bir nəticəyə gəlib ki, məsələ xarakterlərin həyati olmasındadır. Düşünürəm ki, əgər pyes və romanlar barədə danışsaq, onun qənaəti, təxminən, doğru olar. Amma bunu poeziya haqqında tam mənada demək də olmaz, şeir üçün nəsə, başqa bir arqument tapmaq lazımdır. Məncə, belə demək olar: böyük hərfli Ədəbiyyatı müəyyən etmək üçün əsərə əsl fərdi möhür vurmalısan; mahiyyətinə görə yazılmış əsər əvvəlki əsərlərə bənzəməməlidir.
Siz heç ilanın skeletini görmüsüz? Bu çox heyrətli və zərif varlıqdır. Bax, Ədəbiyyatı da ilanın skeletiylə müqayisə etmək olar: hər bir fəqərəsi bir-birindən fərqlənir, lakin sirli şəkildə biri-biriylə bağlanır. Ya da icazə verin, başqa bir misal gətirim, tarixdən. Bir neçə il bundan qabaq Nyu-Yorkda olarkən, nəhəng sümükləri olan bir dinozavr növü gördüm, qəribə quyruğu və xırda ağzı vardı; yox, canlı deyildi, hərçənd bəzən ondan da xırda ağızlı, heyrətamiz heyvanlar görürsən. Bizə muzeyi göstərən professordan soruşdum:
- Ser, bu nəhəng heyvanın ağzı çox xırdadır, görəsən o, doya bilirdimi?
Professor mənə qərəzlə baxdı, sanki demək istəyirdi: "Mən də elə bunu sizə izah eləmək istəyirdim."
Demək istəyirəm ki, Ədəbiyyat hardasa, iri skeleti və quyruğu olan dinozavra bənzəyir, quyruğunun uzunluğunun sonu yoxdu, ağzı da çox xırdadı və daim Həyatdan dadır.
Mən, necə deyərlər, bir qədər qabağa qaçıram, dediklərimə görə də cavabdehəm: bəziləri belə hesab edir ki, Ədəbiyyatın Həyatla çox soyuq münasibətləri olmalıdır, sadəcə, uzaqdan-uzağa Həyata əl etməlidir, mətbəx stoluna da birinci Ədəbiyyat yetişməlidir. Bəziləri isə hesab edir ki, Ədəbiyyat Həyatın özündən də canlı olmalıdır, tələsməlidir, çapmalıdır, boş şeylərə, tutaq ki, seçimə, formaya, gözəlliyə və ya Həyatdan, hansısa, mənəvi-əxlaqi bir şey götürməyə fikir verməməlidir, Ədəbiyyat, əslində, biheviorizmin (behaviorism) qaydalarını qorumalıdır, təxminən, musiqi bəstələməyə hazırlaşanda "İlahi, görəsən, bir şey alınacaqmı?" - deyə dua oxuyan ultra modernist bəstəkar kimi.
Bu cür yanaşmalar məlumdur, lakin mən qatı mühafizəkaram: mənim üçün Ədəbiyyat o zaman başlayır ki, Həyat sənətkarın təbiətindən və ehtirasından qığılcım qoparır; özü də bu həyat, hansısa, polis hesabatından və ya qəzet məqaləsindən qığılcım qoparan həyat deyil. Əsla, yox! Bu həyat bütün nəhəng, qaynayan, səs-küy yaradan hərəkət və hadisələrin müxtəlif çalarları və qoxuları, dərinlikləri və qaranlıqları deməkdi! Bu həyat bizik, bizlərdən hər birimiz hərəkət və hadisələrin görünməz hissəsiyik, Ədəbiyyat bunları saf-çürük edib, bütün başqa hissəciklər və iştirakçılarla qarşılıqlı əlaqədə tutaraq, qidalanmalıdır. Bax, bu qarşılıqlı əlaqə kifayət qədər görünəndə və ya hansısa, bəxtəvərin gözünə görünəndən sonra sözə çevriləndə ədəbi əsər doğulur.
Yeni, zərif və işıldayan bir fəqərədir bu, bəlkə də ilk vaxtlar, hələlik, qəbul edilmir, lakin müəyyən vaxt ötdükdən sonra Ədəbiyyatın ucu-bucağı görünməyən onurğa sümüyündə öz yerini tutur. Ədəbiyyat sapa düzülmüş qiymətli daşlara bənzəyir, onların heç biri digərinə bənzəmir. Yenə deyirəm, Ədəbiyyatın düz fəqərəsi var, mən ona arxalanıram, onun hər hansı formada əyilməsi məni dəhşətli dərəcədə qorxudur. Geriyə, keçmişə boylanıb baxanda Ədəbiyyatın inkişafında onun bel sütununu asanca görmək olar. Lakin o adamlar ki, bu sütunu sındırmağa çalışır və hər şeyi yenidən başlamaq istəyirlər, nahaq yerə vaxt itirirlər; onlar həm özlərinin, həm də əydikləri (və ya sındırdıqları!) sütuna məcburən baxan adamların vaxtını yelə verirlər.
Misal üçün, digər cavan müəlliflərdən ruhlanıb, romanı hadisələr kaleydoskopuna çevirən qəribə eksperimentlər var; Prustdan ruhlanaraq yazılan ailə həyatı ensiklopediyasına bənzəyən romanlar, Edqar Uelsdən ruhlanıb, bir-biriylə bağlı olmayan yaşantılar burulğanından yazan müəlliflər, nə bilim, daha kimdənsə, təsirlənib mikropsixoloji analiz mövzusunda traktat yazan müəlliflərin eksperimentləri. Mən əminəm ki, otuz ildən sonra bu eksperimentləri unudacaqlar, xarakterləri və süjeti olan romanlar yaşayacaq.
Buna da əminəm ki, poeziyada o şeirlər yaşayacaq ki, onların məzmun və ritmi hansısa, anlaşılmaz şəkildə bizim hisslərimizə təsir edir. Təsviri sənət nümunələri barədə danışmağa, ümumiyyətlə cürət etmirəm, çünki rəssamlar, qeyd etdiyim kimi, yazıçılardan daha küsəyəndir. Mən Berlin şəkil qalereyasında bir bilicinin fikriylə razılaşmadım, hələ də unuda bilmirəm; ona bildirdim ki, sizin dediyinizdən belə çıxır ki, poçt markalarının, xətlərin, təbaşirlə çəkilmiş cizgilərin, mıxların və köhnə avtobus biletlərinin, hansısa, nizamsız yığımını müəyyən qaydada kətana köçürən rəssamın şəkli Rafaelin "Sikstin Madonna"sından daha çox həyəcanlandırır, eləmi? Həmin bilici də çox əsəbiləşdi.
Musiqiyə gəlincə, qeyd edim ki, məni belə bir qənaətimdən heç kim çəkindirə bilməz: otuz ildən sonra insanlar yenə melodik musiqilərə can atacaq, çətin həzm edilən kənd təsərrüfatı və sənaye gurultusundan əmələ gələn musiqiləri unudacaqlar. Əlavə olaraq, xəlvətcə, qulağınıza pıçıldayım: inanmıram ki, o vaxta qədər saksafonlar və həmçinin keçmişin caz alətləri arfa, zəbur alətləri, simballar muzeylərdə yer alacaq və orada bu alətləri çalmaq qanuna görə qadağan olunacaq.
Bəlkə də bu qənaətə gələ bilərsiniz ki, mən bütün eksperimentlərə çox ehtiyatla yanaşan qatı mürtəceyəm. Yox, heç də belə deyil! Sənətdə eksperiment vacibdir, elmdə də həmçinin. Eksperiment irəliyə doğru hərəkətə təkandı, bəzən öz bəhrəsini də verir. Lakin bir məlum məsələni unutmaq olmaz: yazıçı yalnız o zaman uzunömürlü sənət əsəri yarada bilər ki, mövzunun özü eksperimenti inadla tələb etsin. Yoxsa, kimsə, nəyin bahasına olur-olsun, orijinallıq xətrinə istədiyi kimi eksperiment aparırsa, bununla da, sadə həmvətənlərinin diqqətini bir müddət cəlb etməyə nail olursa, onun yazdığı tezliklə itib-batacaq; şeh də günəş şüaları altında beləcə quruyub gedir, ya da şairlərin poetik diliylə ifadə etsək, belə eksperimentlər öpüşdən sonra dodaqlardan silinib gedən pamada kimidir.
On beş il bundan öncə Londonda bir heykəltaraşın əsərlərinin sərgisi vardı, çox yaxşı və normal işlər idi. Sərgi zamanı zala iki gənc xanım girdi, könülsüz-könülsüz və tələm-tələsik bir rəngdən o biri rəngə baxırdılar, nəhayət, onlardan birinin gözü oturaq halda, yekə bir fiqura sataşdı; fiqur düzgün olmayan həndəsi ellipsoidlərdən düzəldilmişdi, guya adı da Venera idi, tamaşaçıların diqqətini cəlb edə bilmişdi. Yeni fiqurun qarşısında duran gənc xanım sanki pərvanə kimi hərəkətsiz qalmışdı, rəfiqəsinə səsləndi: "Əzizim, bura gəl, odur bax, Venera!" Sonra başını əyib davam elədi: "Çox gözəldi, eləmi?" Belə pərvanələr indi də var və onlar bu günə kimi əsərlərə yalnız orijinallıq xətrinə tamaşa edirlər, çünki onların qulaqlarını hər cür qışqırtıyla doldurublar ki, guya gördükləri "orijinal" əsərdir.
Ədəbiyyat məsələsinə qayıdaq. Biz eksperimentlərlə dolu bir dövrdə yaşayırıq; yazıçılarımız üçün asan deyil. Bizi bugünkü nəsrin poeziyaya, poeziyanın isə nəsrə dönməsi az maraqlandırır. Bizi, məncə, daha çox belə bir sual qayğılandırır: ümumiyyətlə, mövcud şəraitdə, həm şeir, həm də nəsr yazmağa dəyərmi?
Mənə elə gəlir ki, biz indi peyda olan hər şeyə görə sevinirik, çap olunan kitablar haqqında elə səs-küy qaldırırıq ki, nəşriyyatların reklamlarını da üstələyir. Nadir kitabları "nəhəng" adlandırmazlar. "Şedevrlər" və "istedadlı şeylər" göbələk kimi artır, sonra da onları, elə beləcə, həvəslə horra edib qarışdırırlar. Haçansa, amma bu tezlikdə yox, naşirlər və resenziya müəllifləri anlayacaqlar ki, "dahi" və "istedadlı" kimi epitetləri yaxşı olar ki, nüfuzlu və qərəzsiz hakimin - Zamanın öhdəsinə buraxsınlar; elə bir Zamana ki, rəqəmləri aşağı salmaqla, ondan gəlirin gizlədilməsi mümkün olmayan qeyri-adi vergi yığıcısına bənzəyir.
Doğrusu, bütün bu dınqıltılı səs-küylərdə bir üstünlük də var: kitablar dərhal populyarlaşır. Bu da faydalıdır, hərçənd cavan yazıçılar üçün təhlükə də yaradır. Keçmiş zamanlarda bilicilər yazmağa təzə başlayan müəllifləri - deyək ki, Meredit, Konrad və ya Stiven Kreyn kimi yazıçıları tərifləyəndə, əmin olmaq olardı ki, onların kitabları satılmayacaq. Lakin indi yazıçını tərifləyəndə onun kitabı dərhal on beş nəşriyyat tərəfindən çap olunur, müxbirlər müəllifin başının üstünü alırlar, ona spirtli içkilərin qadağasıyla, dağ adamıyla, doğuşa nəzarətlə, nə bilim, müxtəlif mövzularla bağlı suallar verirlər; bu cür xəbər başlıqları ölkəni başına götürür, müəllifin başı çox da yerində deyilsə, deməli, hər şey onun gözlərinə sürətlə baş-ayaq görünəcək.
Görünür, elə buna görə də əksər həmvətənimiz yazıçıları bir az başdanxarab hesab edir. Adamlar bizim kitabları alırlar, bununla belə donquldanırlar: "Ah, bu yazıçılar!" Sanki əmindirlər ki, biz hər şeyi baş-ayaq görürük, dəyərlərimiz də yalançı dəyərlərdir. Elədir, əksəriyyətimizə baxanda doğru fikirləşirlər, kədərli faktdır; axı yazıçının vəzifəsi hər şeyi, heç olmasa, başqalarına nisbətən təxminən doğru anlamaqdır; yazıçı iti gözə malik olmalıdır, dərindən hiss etməli, düşünməli və düşündüklərini də başqalarından fərqli olaraq daha aydın ifadə etməlidir. Biz nəyi görürüksə, nəyi hiss ediriksə, nə barədə düşünürüksə, bunu doğru və gözəl etməliyik. Çörəyimizi havayı yeməmək üçün biz səbirli, kifayət qədər təvazökar və müstəqil olmalıyıq, hər zaman yumor hissimizi, ölçü-biçini və ruhi dincliyimizi qoruyub saxlamağı bacarmalıyıq.
