Etnik, dil və mədəni proseslərin yeni mərhələsi. Azərbaycan xalqının təşəkkülü...-Akif Nağıdan tariximizə fərqli baxış... 

 

Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Akif Nağının Azərbaycan tarixinə və onun öyrənilməsinə fərqli baxışlarıyla bağlı silsilə yazılarını oxucuların müzakirəsinə buraxır:

 

 

 

 

 

 

E.ə. I minilliyin ilk yarısında həm Azərbaycan dövlətçiliyi o dövr üçün yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdı, həm də etnik, dil, mədəni proseslərin daha aydın mənzərəsi yarandı. Bundan əvvəlki dövr üçün protoazərbaycan, protoazərbaycanlı anlayışlarını bütün proseslərə aid etdiyimiz kimi, indi də bütün proseslərə Azərbaycan və azərbaycanlı prizmasından yanaşmalıyıq. Azərbaycan dövləti ifadəsi ilə yanaşı Azərbaycan dili, xalqı, mədəniyyəti kimi ifadələr işlədilməlidir. Bir daha qeyd edək ki, dövlət varsa, deməli xalq da artıq mövcuddur. Dövləti xalq yarada bilərdi. Arattalı, Lullubi, Kuti sülalələrinin dövründə Azərbaycan xalqı formalaşmasının ilkin mərhələsini yaşayırdı. Yaradılan dövlət də xalqın inkişaf səviyyəsinə uyğun idi. Manna, Maday, Sak (Skif), Əhəməni sülalələrinin dövründə isə klassik dövlət quruluşu yaradan Azərbaycan xalqı meydanda idi. Ona görə də Azərbaycan xalqının təşəkkülü e.ə. I minilliyin birinci yarısına aid edilməlidir. Məhz formalaşmış xalqın içərisindən türkdilli Manna, Maday, Sak (Skif), eyni zamanda fars dilli Əhəməni sülalələri yüksələ bilərdi.

 

Azərbaycan xalqı Ural-Altay (Türk), Hindavropa, Qafqaz dil ailələrinə mənsub olan etnosların bir-birinə qaynayıb-qarışması ilə formalaşdı. Əhalinin əksəriyyətini türk tayfaları, soyları təşkil edirdi, ümumi danışıq dili də türk dili idi. Əhəmənilər hakimiyyətə gəldikdən sonra fars dilinin mövqeyini gücləndirməyə çalışdılar, sarayda fars dilinə üstünlük verdilər, bu dildə qayaüstü abidələr, başqa sənədlər yaratdılar. Lakin türk-maday dilini sıradan çıxara bilmədilər, madayları dövlətin idarə olunmasından kənarlaşdırmağı bacarmadılar. Türk-maday dili əhalinin danışıq dili kimi qaldı, fars dili o qədər də geniş yayılmadı. E.ə. I minillikdə həm dövlətlərarası təmaslarda, həm ölkələrin daxilində əsasən arami dilindən istifadə olunurdu. Əhəmənilərin vaxtında da bu dil Azərbaycan dövlətinin rəsmi dili idi [1, s.589]. Arami və ya arameylər Suriya ərazisində köçəri həyat sürür, dillərinin bu geniş statusuna baxmayaraq, öz dövlətlərinə malik deyildilər. Onların dili sami ailəsinə daxil olmaqla, bir qədər ivrit dilinə yaxın idi.

Əhəmənilər, əlbəttə, fars dili və mədəniyyətinin üstünlüyünü təmin etməyə cəhd göstərdilər, lakin istədiklərinə nail ola, Azərbaycan dövlətinin xarakterini dəyişə bilmədilər. Əhəmənilərin bu hərəkətlərindən madaylar əvvəlcədən ehtiyat edir, onların hakimiyyətə gəlməsinə mane olmağa çalışırdılar. Bu mənada mənbələrdə qalmış bir mətn diqqəti cəlb edir. Herodot kahin maqlar başda olmaqla madayların hökmdar Astiaqa bir müraciətini yazıya köçürmüşdür. II Kirin Astiaqa qarşı üsyan qaldırdığı, gərgin vəziyyətin yarandığı bir vaxtda onlar həyəcan təbili çalırdılar: “Bizim üçün, hökmdar, hər şeydən vacib sənin hakimiyyətini möhkəmləndirməkdir, yoxsa hakimiyyət… farslara keçərsə, madayaylar yad adamlar kimi qul edilər, farsların nifrət mənbəyinə çevrilər” [10, s.17]. Bu fakt digər tərəfləri ilə yanaşı həmin dövrdə artıq etnik mənsubiyyət və təəssübkeşliyin gündəmdə olduğunu göstərirdi.

 

 

Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibi təxminən iki min il əvvəlki vəziyyətdən o qədər də fərqlənmirdi, əsasən həmin lullubi, kuti, su, turukki tayfalarının özlərindən və ya törəmələrindən ibarət idi. Manna və maday tayfalarının kökündə də onlar dayanırdı. Onlar türkdilli tayfalar idi [6, s.250,256]. Herodotun qeyd etdiyi altı maday tayfası-paretakenlər, struxatlar, buslar, budilər, arizantlar və maqların etnik mənsubiyyəti ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur, amma dəqiq, əsaslandırılmış mövqe yoxdur. Diqqəti daha çox maq tayfaları cəlb edir. Əksər tədqiqatçılar maqları türk mənşəli hesab edir [8, s.395]. Onlar Azərbaycanın ən qədim tayfalarıdır. Ölkəmizdə geniş yayılmış mük, muğ tayfalarının da onların bir qolu olduğu qeyd olunur. Manna, Maday, Muğan və sair onların adı ilə bağlıdır. Məsələnin bir tərəfi də var ki, maqlar odpərəst, atəşpərəst olublar, farslar isə heç vaxt oda sitayiş etməyiblər, atəşpərəstliyin vətəni Azərbaycan idi, atəşpərəstlərin baş məbədi də orada idi [6, s.263]. Atəşpərəstliyin əsas kitabı “Avesta”nın təxminən e.ə. 660-cı illərdə meydana gəldiyi güman edilir. Bu kitabla bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. Amma yuxarıda deyilənləri, atəşpərəstlik ənənələrini, oda xüsusi münasibəti nəzərə almaqla kitabın özünün və müəllifi Zərdüştün Azərbaycan dünyasına aid olduğu şübhə doğurmamalıdır. “Avesta” Qat, Yasna, Videvdad, Yəşt kimi dörd əsas hissədən ibarətdir. Qatlar əsas mətndən bir neçə yüz il əvvəl yaradılmışdı [4, s.180]. “Avesta” həm samballı sənət əsəri, böyük bir dinin ideoloji bazası, həm də Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üçün vacib mənbədir. Kitabın 12 min dana dərisi üzərində yazıldığı qeyd olunur, lakin onun həmin variantı əldə qalmamış, e.ə. IV əsrdə Makedoniyalı İsgəndərin hərbi yürüşü zamanı yanğında məhv olmuşdur. Yalnız yeni eranın III əsrində Sasanilər tərəfindən bərpa edilib, pəhləvi dilinə çevrilərək yenidən kitab halına salınmışdır. Kitabın bu variantı da müasir dövrə tam şəkildə çatmamışdır [6, s.406]. “Avesta”nın ilk variantının “Avesta dili”ndə yazıldığı bildirilir, lakin bu dillə bağlı dəqiq məlumat yoxdur, onun maday və ya sak (skif) dillərinə, yəni türk dilinə yaxın olduğu güman edilir.

Bu dövrün əsas hərbi-siyasi fiqurlarından olan sak (skif) soyları ilə bağlı bəzi məlumatları bir daha dəqiqləşdirək. Ən geniş yanaşmaya görə, onlar türk və irandilli tayfalardan ibarət olmuşlar [2, s.118]. Bu, bir qədər qəribə görünə bilər ki, eyni adlı tayfa müxtəlif dillərdə danışıb. Bunu belə izah etmək olar ki, eyni protodilə məxsus tayfalar e.ə. III minillikdən başlayaraq ata yurdunu tərk edib müxtəlif ərazilərə yayılmışdı. Onların düşdükləri mühitə uyğun olaraq, dilləri də dəyişikliyə uğraya bilərdi.

 

Sak (Skif) etnonimi e.ə. VII əsrə aid assur mənbələrində işquzay, aşquzay şəkillərində qeydə alınmışdır [7, s.54-57]. Bu sözlər assurların dilində izah olunmadığına görə qətiyyətlə demək olar ki, həmin ifadələr onların özlərinin dilində səsləndirilmiş, assurlar da bu ifadələri onlardan götürmüşlər [14, s.242]. Bu sözlər türk dilinə məxsus olmaqla, “oğuz” sözünün fərqli formalarından ibarətdir. Şimali Qara dəniz sahillərində yaşayan saklar (skiflər) isə özlərinə “skolot” deyirdilər. Herodota görə yunanların işlətdikləri skif (skit) sözü də buradan götürülüb [12, s.6]. Bir daha vurğulanmalıdır ki, skolot, iskit, skif sözləri eyni kökdəndir.

 

Bu dövrdə əlifbalı yazı mədəniyyəti də tədricən yayılırdı. Mədəni xalqlar əsasən Finikiya və arami yazı və dillərindən istifadə edirdi. Azərbaycanda yerli yazı variantlarının olmasına dair məlumat yoxdur. Yalnız M. Kalankatlı epizodik olaraq qeyd edir ki, madayların yazısı olmuşdur [5, s.16]. Lakin bu yazı ilə bağlı hər hansı digər məlumat verilmir. Böyük ehtimalla hamı kimi madaylar da arami yazısından istifadə edirdilər.

 

Bu dövrdə ən vacib məsələlərdən biri də qeyd olunmalıdır. Bu vaxt “Azərbaycan” sözünün ilkin variantına rast gəlinir. E.ə. VIII-VII əsrlərə aid mixi yazılarda Andarpatkanu/ Andarpatkan, Andirpattianu yaşayış məskənlərinin, bölgələrin adlarına təsadüf edilir. Həmin bölgələr manna və maday tayfalarının yaşadığı əraziləri, Qızıl-Üzən çayının sahillərini, indiki Qəzvin şəhərinin ətrafını əhatə edirdi [7, s.42,74; 2, s.133]. 

 

Rus şərqşünası Nina Piqulevskayanın “SSRİ xalqlarının tarixinə dair Suriya mənbələri” (Moskva-Leninqrad, 1941) kitabında tərcümə edərək verdiyi “Karxi de Bet Seloxun tarixi” adlı V-VI əsrə aid Suriya mənbələrində göstərilir ki, Maday hökmdarı Arbak (Adurbad, Azurbad) Assuriyanı məğlub edərək, qala divarlarını tikdi, həmin ərazilər onun adı ilə Adorbayqan torpaqları adlandırıldı. Bu fakt antik müəlliflərdən Ammian Marsellin tərəfindən də təsdiq olunur [13].

 

Yuxarıda adı çəkilən Maday hökmdarı Arbak haqqında Assuriya hökmdarı II Sarqonun səlnaməsində də e.ə. 713-cü il hadisələri ilə bağlı məlumat verilir [15, s.104]. Verilən məlumatları belə ümumiləşdirmək olar ki, Maday hökmdarı Arbak öz ölkəsinin Adorbayqan əyalətində Adurbad şəhər qalasının əsasını qoymuşdur. Beləliklə, Adurbad, Adorbayqan, Andarpatkan, Andirpattianu adları həmin dövrə qədər Azərbaycan dövlətinin artıq mövcud olduğu nəzərə alınmaqla, “Azərbaycan” adının qədim forması kimi qeyd olunmalıdır.

 

Bunların əsasında demək olar ki, Azərbaycan sözü başlanğıcını bu yer, əyalət adlarından götürmüş, tədricən müasir formasını almışdır. Bəzi tədqiqatçılar diqqəti e.ə. Azərbaycanda mövcud olmuş “azər”, “azari” yer adlarına yönəldir, məsələn, qeyd edirlər ki, e.ə. VIII əsrin sonlarında Assur hökmdarı II Sarqonun yürüşü ilə əlaqədar Azərbaycanın Mazamua bölgəsində Azari şəhərinin adı çəkilir [7, s.40, 76; 3, s.19]. İstənilən halda bilməliyik ki, Azərbaycan adı qədim tariximiz, ərazimiz, dövlətimizlə bağlıdır.

 

Bu dövrdə Azərbaycan əhalisinin dini təsəvvürləri əsasən çoxallahlılıq və bütpərəstliklə bağlı idi. “Avesta” kitabı artıq yazılmışdı, ona uyğun atəşpərəstlik məbədlərinin qalıqları aşkar edilib. Həsənlitəpədə tapılmış qızıl camın üzərindəki təsvirlər tanrılara sitayişi və qurbanlar verilməsini nümayiş etdirir [9]. Azərbaycan Yaxın Şərqin mədəni və dini mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Maday parçaları bir çox ölkələrdə yaxşı tanınırdı. Onların üzərində at, xoruz, keçi, maral və başqa heyvanlar təsvir edilirdi. Maday xalatları bütün Yaxın Şərqdə məşhur idi [11, s.453]. Azərbaycanlılar artıq böyük, dəbdəbəli evlər, saraylar tikir, şəhərlər salır və şəhər mədəniyyəti ilə tanış idilər. Tikilən qalalar artıq yerli memarlıq nümunələrini əks etdirirdi. Mərənd şəhəri yaxınlığında Livar qalasının, Azərbaycan-Türkiyə-İran sərhəddinin qovuşduğu yerdə Sərənc qalasının, Maku qalasının və digərlərinin qalıqları o dövrün möhtəşəm memarlıq nümunələridir. Arxeoloji qazıntılar zamanı çoxlu sayda incəsənət, dekorotiv sənət, heykəltaraşlıq, metalişləmə və sair nümunələr aşkar edilmişdir. Müəyyən sahələrdə bir-birindən öyrənir, təcrübələrini bölüşürdülər. Məsələn, madaylar oğullarını atıcılıq təlimi keçmək üçün sakların (skiflərin) yanına göndərirdilər.

 

Müxtəlif tayfalar qarşılıqlı əlaqədə yaşayır, bir-birlərinin mədəniyyətlərini zənginləşdirir, ümumazərbaycan mədəniyyətini, dini inanclarını, dünyagörüşünü formalaşdırırdılar. Bütün sahələrdə ciddi nəticələr əldə olunurdu.

 

Ədəbiyyat:

 

1. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə), I cild. Bakı, “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası” Elmi Mərkəzi, 2009.

2. Azərbaycan tarixi, I cild (Z. Bünyadov və Y. Yusifovun redaktəsi ilə). Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994.

3. Cəlilov F. Azər xalqı. Bakı, “Ağrıdağ”, 2000

4. Fazilli A. Atropatena. E.ə. IV-e. VII əsri. Bakı, “Elm”, 1992.

5. Kalankatlı M. Albaniya tarixi. Bakı, 1993.

6. Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi (ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər). Bakı, “Təhsil”, 2003.

7. Qədim Azərbaycan tarixi mixiyazılı mənbələrdə. Bakı, “Təhsil”, 2006.

8. Yusifov Y. Qədim Şərq tarixi. Bakı, “Bakı Universiteti”, 1993.

9. Porada E. The Hasanly Bowl. Erpedition, 1, № (3), 1959.

10. Алиев И. Очерк истории Атропатены. Баку, Азернешр, 1989.

11. Гейбуллаев Г.А. К этногенезу азербайджанцев, т.1. Баку, 1991.

12. Геродот. История, IV. В сб.: Историки Греции. Москва, «Художественная литература», 1976.

13. Гусейнов Ризван. Азербайджан и армянский вопрос на Кавказе. Баку, 2015, раздел 1.1.

14. Дьяконов И.М. История Мидии от древнейших времен до конца I в. до н.э. Москва-Ленинград, изд. АН СССР, 1956.

15. Фрай Р. Наследие Ирана. Москва, 2002.