Üzü Qarabağa gedirik. Məqsədimiz işğal dövründə Cəbrayıl və Qubadlı rayonlarında məhv edilmiş yaşıllıq sahələrinə, xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinə  gözlərimizlə şahidlik etməkdir. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin təşəbbüsü ilə gerçəkləşən səfərdə hər birimizin fərqli arzuları və gözləntiləri vardı. 

 

Yola çıxarkən qarşıda səni nələrin gözlədiyini, nələrə şahidlik edəcəyin, nələrin bir parçası olacağından adətən xəbərsiz olursan, elə bizim kimi. Pandemiyanın tüğyan etdiyi, nəfəs almağa imkan vermədiyi, maskalardan təngənəfəs  olduğumuz bir zamanda bu səfər bizim üçün bir nəfəslik oldu.  Qarabağa qarabağlılarla və yuxa kimi insanlarla səfər etməyin özəlliyini və gözəlliyini yaşadım. Yol boyu nazir müavini Firdovsi Əliyev bizə nazirliyin son illər gördüyü layihələrindən, Qarabağda gələcək üçün nəzərdə tutulan işlərdən danışdı. Əkilən ağacları göstərib, onların suvarılma sistemindən bəhs edir, həmin ərazinin landşafından nümunələr gətirirdi. İşğaldan azad olunmuş ərazilərdə milli parkın yaradılma ehtimalını deyən nazir müavininə həmin ərazilərdə hansı ağacların yetişdiriləcəyini sual etdikdə isə hər bölgənin torpağına uyğun şəkildə bitkilər və yaşıllaşdırılma işlərinin görüləcəyini dedi. Bizi də öncədən gedəcəyimiz torpaqlarda necə erməni vandalizminin yaşandığına şahidlik edəcəyimizə hazırlayır. “Bu, sizi ruhdan salmasın, əksinə, bir neçə il ərzində biz o torpaqların gözəlliyini yenidən bərpa etməyə çalışacağıq” deyə, təsginlik də verir.

 

 

Cəbrayıla yaxınlaşdıqca isə həmkarımız Seymur Verdizadənin uşaq kimi necə həyəcanlandığının, gözlərinin yaşardığının şahidi olduruq. O, Cəbrayıldan çıxanda 18 yaşının olduğunu deyir. 30 ildən sonra yenidən torpağına, elinə, məmləkətinə qayıdır. Bunun sevincini yaşayır, Cəbrayıldan elə ağız dolusu danışırdı ki, sanki hər şey dünən yaşanıbmış kimi... Elə bil heç də 30 il gəlib keçməyib və bu qədər əzabı, iztirabı yaşayan insan o deyildi. Bizi evinə dəvət edir, təsəvvür edir ki, avtomobilimiz birbaşa onların evinə dönəcək, heç nə baş verməmiş kimi yenidən qaldığı yerdən davam edəcək: “Həyətimizdə böyük bir qoz ağacı var. Kölgəsi hər şeyə dəyər. Sizə o ağacı göstərəcəm. Gilasımız bol olardı bizim, həyətimizdə hər cür meyvənin ağacları var. Gedərik sizə quzu kəsərəm. Meyvələrdən də yeyərsiniz. Görün Cəbrayıl torpağı nələr yetişdirir”.

Digər həmkarımız Cəbrayılda doğulan, burada boya-başa çatan Əfqan Qafarlı isə bir qədər təmkinli idi. Hislərini daha çox içində yaşayır, özünü ələ vermirdi, bacardıqca möhkəm olmağa çalışırdı və bunu bacarırdı da. Cəbrayılda doğulan, eyni taleyi yaşayan iki həmkar yan-yana  oturub,  illər sonra çıxıb gəldiyi Cəbrayıla birlikdə geri dönürdülər. Cəbrayılda qoyub gəldikləri uşaqlıqlarına doğru gedirdilər. Hansı ki, bu uşaqlıq illərində yaşadıqları o faciə bir ömür boyu onları izləyib, unudulmaz bir hadisə kimi ölən günə qədər  onları təqdib edəcək. Mənzərəni kənardan seyr edib, həmkarlarımızın  sevincinə şərik oluruq. Nə də olsa, xatirələrinə, uşaqlıqlarına, yeniyetməliklərinə toxunacaqdılar. Biz bir tarixə şahidlik edirdik, yaradandan bu günü bizə yaşatdığı üçün dualar edir, işğaldan azad olunan torpaqların hər qarışını telefonumuzun yaddaşına köçürməyə çalışırdıq. Yanımda oturan həmkarım Jalə Mütəllimova yollara boylanır, sanki içindəki başqa bir Jalə ilə danışırdı. Hesab verirdi özünə, fiziki olaraq yanımda otursa da xəyalının, ruhunun yanımda olmadığını hiss edirdim. Pəncərəni açıb, havanı ciyərlərinə çəkib, ah çəkirdi içdən içə. Bəlkə də ixtisasca Teatrşünas olmağım burda insanları daha çox analiz etməyimə imkan yaradırdı. Bizim səfər etdiyimiz avtomobil mənə kiçik bir tamaşa ovqatı yaradırdı. 30 illik həsrət bitmişdi və qovuşma anına saniyələr qalmışdı. 

Bir qədər məsafə qət etdikcə Seymur Verdizadə bizə xəbərdarlıq etməyə başladı: “İşğaldan azad olunmuş ərazilərə daxil oluruq”. Hamımız həyəcanlıyıq...

 

 

Bizi müqəddəs torpaqlarda ilk olaraq ANAMA-nın əməkdaşları qarşıladı. Qoruyucu lentdən kənara çıxmamağa və artıq təhlükəli ərazilərə keçid etdiyimizi bildirirdi.  Cəbrayıl... Harda idi Cəbrayıl? Buralar ki, boş çəmənlikdir. Bəs, hanı Seymur Verdizadənin yol boyu danışdığı o hündür ağaclar, yaşayış evləri?  Axı, burada ana təbiətin yaratdığı dağ və çəmənliklərdən başqa heç nə yoxdur. Sanki bizi avtomobilə qoyub bir neçə əsr bundan öncəki dövrə aparmışdılar. Heç burada doğulanlar belə öz yurd yuvalarını tanıya bilmirdilər. 

Bizim səfərimiz təbiətin elə bir mövsümünə təsadüf etmişdi ki, hər tərəf sarı çiçəklər və lalələrlə bəzənmişdi. Elə bir gözəllik idi ki, baxmaq olar, ancaq toxunmaq olmazdı. Çünki bu gözəllik özündə ölüm gəzdirirdi. ANAMA-nın əməkdaşı yaşıllıqlara toxunmağın mümkünsüzlüyündən danışır, hər tərəfin minalandığını bildirirdi.

 

Bayaqdan Qarabağdan həvəslə danışan həmkarlarımız Aygün Muradxanlı ilə Jalə Mütəllimovanın uzaqlara dalıb xəyallara qapıldığını sezirəm. Nədənsə avtomobildə dil qəfəsə qoymayan həmkarlarım hamısı susmuşdu. Bir-birilərindən kənar gəzirdilər ki, gözlərinin yaşına kimsə şahidlik etməsin. Xarabalığa çevrilmiş, bu 30 illik həsrətin acısını çəkərkən kimsə onlara şahid olmasın. Susurduq... Gördüyümüz mənzərədən kimsənin danışmağa nə sözü, nə də o həvəsi qalmışdı. Bu görüş yaman sərt oldu... 

 

 

Hərdən deyirik ki, kişinin düşməni kişi olar. Gördüyümüz mənzərə qarşısında isə kişilikdın əsər-əlamət yox idi. İnsan təbiətdən necə qisas ala bilər axı?  Niyə də? Hələ səfər zamanı şahidi olduğumuz Cəbrayılın Əmirvarlı kəndində 800 yaşı olan Şərq çinarının yandırılması özü boyda bir vəhşilikdir. Bu nə əvvəlidir, nə də sonu, nə birincidir, nə də sonuncu. Düşmən bir şeyi unudur ki, bura Qarabağdır və necə ki, bizlər bir ölüb - min dirilirik, küllərimizdən yenidən doğuluruqsa, bu qarşımda dayanan 800 yaşlı Şərq çinarı da küllərindən yenidən doğulub çiçək açmışdı. Bizi yaralarımıza  məlhəm olmağa və ümidimizi yenidən çiçəkləməyə səsləyirdi. Burada təbiət yenidən canlanacaq... 

Elə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin bu təşəbbüsü də buna bir işarədir. Siz bizim çaylarımızı zibilləyirsiniz? Təmizləyərik. Ağaclarımızı kəsirsiniz? Yenidən əkərik. Torpaqlarımızı yaşıllığa məhrum qoyursunuz? Biz onları yenidən cücərdərik.  Çaylarımızı  zibilləyərək bizləri balıqsız qoyursunuz? O balıqları yenidən bərpa edərik. Yəni, siz bu gücə, dəmir yumruq altında birləşən türk övladlarının iradəsini qıra və mənəvi terrora məruz qoya bilməzsiniz. Çünki bu  torpaq əzilib, işğal olunub, təcavüzə məruz qalıb, amma ümidini, qürurunu itirməyib. 

 

Məhz elə bu məqsədlə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin dəstəyi ilə Qubadlıda Həkəri və Bərgüşad çaylarının qovuşduğu  ərazidə  adları “Qırmızı kitaba” düşmüş  körpə Farel balıqları çayların qovuşduğu əraziyə buraxıldı. Onlar yenidən bu çayda həyat tapacaq.  Bu ayaq abadığımız torpaqlarda ilkin həyatın bərpa olunmasının göstəricisi idi.

Qubadlıda vandallar ağacları kəsərək, göz dağı kimi bizə onların köklərini saxlayıb. Biz isə məhz o ərazidə  750 -yə yaxın ağac əkdik. Buradan media vasitəsi ilə bizi gizli-gizli güdən ermənilərə bir mesaj ötürmüş olduq.  Siz oturub bizi güdməyinizdə olun, biz də qırdığınız ağacların yerində yenilərini əkib samovar çayı ilə paxlava içərək sizə və dünyaya türkün əzmini göstərməkdə davam edək... Armudu stəkanda çay paxlava ilə -deyilən sağlığa.