Onu  ilk dəfə  1987- 88-ci illərdə  görmüşdüm.O zaman Qulam müəllimin İşlədiyim “Yazıçı” nəşriyyatında  N.Nərimanov haqqında 357 səhifəlik kitabı nəşr edilirdi. Nəşriyyatda yeni işə başlasam da ağır addımlarla  yol gedən bu nurani və ciddi, eyni dərəcədə səmimi olan  insan ilk təəssüratlarımdan məndə xoş  münasibət yaratmışdı.Və hiss edirdim ki, nəşriyyatımızda hamının ona böyük sayğısı vardır.

     

Zaman keçdi və mən 1988-1989-cu illərdə stalinizm dövründə repressiya olunmuş Azərbaycan ziyalıları haqqında ilk kitabı yazmağa başladım(bax:N.Yaqublu, “Ağrılı ömürlər”, B., 1990).Və  sənədləri toplayarkən ilk xatırladığım insanlardan biri Qulam müəllim oldu.Yadıma düşdü ki, o, bu hadisələrin həm də canlı şahididir.Zəng etdim və razılığını alıb evinə getdim.Yaşadığı mənzil S.Vurğunun ev-muzeyinə yaxın bir binada idi.Çox səmimiyyətlə qarşıladı.Xanımı rus millətindən olsa da Azərbaycan tarixinə böyük sayğısının olduğu hiss edilirdi.Qulam müəllimin mənzili çox da geniş deyildi.Lakin bu şəraitdə olan mənzildə böyük bir arxiv saxlanılırdı.Ayrı-ayrı qəzetləri, jurnalları cildləyib səliqə ilə saxlayırdı Qulam müəllim.Söhbətimiz başladı və onun şəxsən görüşüb birgə çalışdığı, əməkdaşlıq, dostluq etdiyi hansı ziyalıların adını eşidirdim:Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyli,Nəriman Nərimanov, Abbas Mirzə Şərifzadə, Hüseyin Cavid.

     

Və bu maraqlı insan tariximizin öyrənilməsinə çox dəyərli kitabları ilə böyük töhfələr vermişdi- Molla Nəsrəddin (salnamə). Bakı, Azərnəşr, 1966, 564 səh. 2)Azərbaycan teatrının salnaməsi (I hissə). Bakı, Azərnəşr, 1974, 584 səh.3) Üzeyir Hacıbəyov (albom kitab). Bakı,İşıq, 1975, 92 səh. (şərikli) 4) İmzalar. Bakı, Azərnəşr, 1977, 120 səh.5)Cavid ömrü boyu. Bakı, Yazıçı, 1982, 298 səh.6)Molla Nəsrəddin (salnamə). II çapı. Bakı, Gənclik, 1984, 600 səh.7) Abbas Mirzə Şərifzadə. Bakı, İşıq, 1985, 242 səh.8) Nəriman Nərimanov (salnamə). Bakı, Yazıçı, 1987, 357 səh.10) Sizə kim lazımdır? Bakı, Maarif, 1990, 192 səh.

     

Bu sıraya Qulam müəllimin tərtibatçılığı ilə hazırlanmış Səttar xan, Xiyabani və digərləri haqqında olan kitabları da daxil etsək böyük bir siyahı alınar.

     

Qulam müəllimin mənə danışdığı xatirələrdən:”... 1923-cü ildə Aşqabaddan Bakıya gələn Qulam müəllim “Kommunist” qəzetində yığıcı işləyir. Yığıcılıq işinə hələ Aşqabaddan bələd olan Qulam müəllim az sonra mətbəənin ən yaxşı işçilərindən sayılır.Ruhulla Axundov onunla maraqlanır, tanış olur. Materialların yığılmağı çox vaxt axşama qalırdı. R.  Axundovun icazəsi ilə Qulam müəllimi gündüz işindən azad edib, axşam növbəsinə keçirirlər.

 

1930-cu ildə i Q. Məmmədlini “Kəndli” qəzetinə redaktor müavini təyin edirlər. 1935-ci ildə Qulam Məmmədliyə güclü hücumlar təşkil olunur. Səbəbi də bu  imiş ki, sən niyə Yunus Hacıyevlə əlaqədə olmusan(Yunus Hacıyev Azərbaycan K(b)P MK kənd təsərrüfatı şöbəsinin müdiri idi. M. C. Bağırov onu işdən çıxarıb, sonradan güllələtmişdi). Qulam müəllim izah edir ki, mən “Kəndli” qəzetinin redaktoruyam və onunla birbaşa iş əlaqəsində  olmuşam. Başqa şöbə müdirlərinin yanına getməyəcəkdim ki?

Həmin o ağır vaxtlarda Q. Məmmədli R. Axundova zəng vurub vəziyyəti danışır. “Heç nə olmaz, narahat olma” - deyir Ruhulla Axundov. Az keçmir ki, Qulam müəllimdən əl çəkirlər. Vəziyyət yaxşılaşır. “Zalım adam idi Mir Cəfər, çox zalım idi, - deyə ağır - ağır ötənləri xatırlayır Qulam müəllim. - Bir dəfə iclasların birində qəzəblə yumruğunu stola çırpıb qışqırdı: “Prekratit!” (rüscadır-yəni kəsin!)Adamlar qorxudan silkələndilər yerində”.

 

Q.Məmmədli 1897-ci ildə Cənubi Azərbaycanın Təbriz şəhərində anadan olmuşdu.1994-cü ildə Bakıda vəfat etdi.97 il ömür yaşadı.17-dən çox  kitab nəşr etdirdi.Nə elmlər namizədi oldu, nə də elmlər doktoru.Ali təhsil almağa imkanı da olmamışdı.Lakin yazdığı və nəşrə hazırladığı kitabların hər biri tariximizin qızılı səhifələrini təşkil edir.