“İsgəndər” operativ taktiki raket kompleksi ilk dəfə 1999-cu ilin avqust ayında, Moskva vilayətinin Jukovski şəhərindəki Beynəlxalq Aerokosmik sərgi salonunda (MAKS) təqdim edilib. “İsgəndər” 2006-cı ildə Rusiya Silahlı Qüvvələrinin sılahlanmasına qəbul edilib. “İsgəndər” operativ-taktiki raket kompleksləri ailəsinin üzvüdür və onun bir neçə modifikasiyası var. “İsgəndər”, “İsgəndər-M”, “İsgəndər-K”, “İsgəndər-E” modifikasiyaları mövcuddur. “İsgəndər” operativ taktiki raket kompleksinin Ermənistan tərəfindən əldə edilməsi barədə ilk məlumat ilk dəfə 2013-cü ilin iyun ayında, Ermənistan Müdafiə Nazirliyindəki anonim mənbələrin bir neçə “İsgəndər” kompleksinin Ermənistanda olduğunu təsdiqləməsindən sonra məlum olub. Rusiya hərbi mənbələri isə 2015-ci ildə danışıqların hələ də davam etdiyini, onun Ermənistana 2016-cı ildə çatdırılacağını bildiriblər. Artıq 2016-cı ilin sentyabrında Ermənistanın müstəqilliyinin 25-ci ildönümünə həsr olunmuş hərbi paradın hazırlığı zamanı ilk dəfə İrəvan küçələrində “İsgəndər” kompleksləri göründü. 21 sentyabrda İrəvanın Respublika Meydanında keçirilən hərbi paradda “İsgəndər” kompleksləri çəkindirmə silahı kimi Ermənistan ictimaiyyətinə böyük təmtəraqla təqdim olunub. 

Stokholm Beynəlxalq Sülh Araşdırmaları İnstitutunun (SIRPI) məlumat bazasına görə, Ermənistan Rusiyadan 4 ədəd “İsgəndər” kompleksindən ibarət raket divizion dəstini 25 ədəd raketlə əldə edib. Dünən Caliber.az portalında Ərazilərin Minalardan Təmizlənməsi Agentliyinin əməkdaşları tərəfindən Şuşa ətrafında iki ədəd “İskəndər” raketinin qalıqlarının aşkarlamasına aid materialın dərc edilməsinə qədər bu sahə ilə maraqlanan hər kəs, Ermənistanda mövcud olan raketlərin 280 km atəş məsafəsində malik yaxın mənzilli “E” versiyasına aid olduğunu düşünürdü. 

 

 

Hava limanlarının, HHM komplekslərinin, komanda məntəqələrinin, sursat anbarlarının, bazaların, cəmləşmə rayonunda yerləşən texnikaların və körpülərin məhv edilməsi üçün nəzərdə tutulan raket kompleksinin Rusiya tərəfindən kredit adı ilə Ermənistana verilməsi, Azərbaycanı işğal altındakı ərazilərini müharibə yolu ilə azad etmək niyyətindən çəkindirməkdən ibarət olub. 

 

Lakin çəkindirmə silahının nəinki mövcudluğu, hətta onun tətbiqi belə Azərbaycanı işğal altındakı ərazilərini erməni tapdağından azad etməyə mane olmadı. Şuşanın azad edilməsini Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrinin qrupları tərəfindən azad edildiyini nəzərə alsaq, o zaman Ermənistan çəkindirmə silahını bu qruplara qarşı uğursuz istifadə edən ilk ordu kimi antirekorda imza ataraq tarixə düşdü. 

 

Son günlərdə yayımlanan materialda raket qalıqlarını aşkarlayan azərbaycanlı mütəxəssislər  ölkənin mədəni mərkəzi olan Şuşaya erməni ordusunun “İskəndər-M” operativ-taktiki raket kompleksinin 500 km atəş məsafəsinə malik orta mənzilli 9M723 raketindən zərbə endirdiyini bildirib. Bu açıqlama kifayət qədər ciddi suallar doğurur, lakin buna daha sonra təkrar qayıdacam.

 

 

Ermənistanın kapitulyasiya aktını imzalamasından dərhal sonra “İskəndər” raketlərinin Azərbaycan ərazisinə atılmasına böyük ehtimal vermişdim. Martın 2-də Moderator.az saytında ““İskəndər” İrəvanı, yoxsa Moskvanı partladır...?” başlıqlı məqaləmdə bu raketlərin Azərbaycan ərazisinə atılmasına təkrar diqqət yetirmişdim. Ermənistanda isə müharibədən sonrakı dövrdə “İskəndər” raketindən Azərbaycana atəş açılmasını iddia etməyən siyasi və hərbi rəhbər qalmadı. Eks prezident, hazırki baş nazir, erməni generallarının bir neçəsi və çox sayda mütəxəssis, bəzi generallar isə bir neçə dəfə bu faktı təsdiqlədilər. “İskəndər” raketinin buraxılmasına çox bənzəyən videokadrlar şəbəkədə də yayıldı. Raket qalıqları aşkarlanana qədər səslənən bütün iddiaları ödəyən cəmi bir versiyamız qalırdı: “İskəndər” raketini ermənilər bizə tərəf atıb, lakin raket Azərbaycan ərazisindəki hədəfdən yayınıb və böyük ehtimalla ermənilərin nəzarətində olan və ya boş bir əraziyə düşüb. Belə olan halda həm Prezident İ.Əlievin verdiyi bəyanat təsdiqini tapırdı, həm də Paşinyanın raketlərin yararsızlığı ilə bağlı səsləndirdiyi ifadələr havada “asıl qalmırdı”. ““İskəndər” İrəvanı, yoxsa Moskvanı partladır...?” məqaləsində bir cümləni olduğu kimi xatırladıram: “Biz Nikolun təkzibinə isə çox da fokuslanmalı deyilik, bu vəziyyətdə Kreml təzyiqinə qarşı çıxmaq onun üçün asan məsələ deyil. Tək qaranlıq qalan məsələ isə “İskəndər” raketinin İrəvanı yoxsa Moskvanı partlatması oldu...”. 

 

Əslində Ermənistan baş nazirinin iki gün içində bir biri ilə daban dabana zidd olan bəyanatlar səsləndirməsi işğalçı ölkənin siyasi sisteminin real vəziyyətini də göstərmiş oldu. Başqa sözlə desək, “İskəndər” raketi haqqında verilən bəyanat ilkin olaraq Ermənistanın siyasi sistemini “partlatdı”. 

 

Məğlub olan Ermənistanın keçmiş prezidenti Serj Sarkisyan indiki baş nazir Nikol Paşinyanı “İskəndər” raketini gec tətbiq etməkdə günahlandıranda müzakirələr özünün pik səviyyəsini əldə etdi və Nikol Paşinyanın 23 fevralda “İsgəndər”dən atəş açdıqlarını, lakin onun partlamadığını və ya 10% partladığını açıqladı. Bununla da aləm qarşıdı, məzhəb itdi. Silahları olan qalan nüfuzunu itirməkdə olan Moskva çəkindirmə silahı kimi dünyaya sırımağa çalışdığı “İskəndər” barədə mənfi fikir səsləndirən Paşinyanı ifadəsini dəyişməyə məcbur etmək məqsədilə İrəvana silah tədarükündə söz sahibi olanlardan hesab edilən Rusiya Dövlət Dumasının Müdafiə Komitəsinin sədr müavini Viktor Zavarzin Paşinyanın açıqlamasını “tamamilə mütləq yalan” kimi qiymətləndirdi.  Paşinyan təzyiqlərə davam gətirə bilmədi, sözünü geri göürü, lakin artıq “ox yayından çıxmışdı”. Rusiya Müdafiə Nazirliyi fevralın 25-də Paşinyanın “İsgəndər”in müharibə zamanı istifadə edildiyi iddiasını təkzib edən bir açıqlama yaydı.

 

Bu proses Ermənistanın Rusiya meylli generalitetinin əvvəl fərdi istehzaları, sonra isə kütləvi etirazları ilə qarşılandı. Nəticədə əvvəlcə Ermənistanın baş qərargah rəsinin müavini, müharibə zamanı Paşinyan tərəfindən “Ermənistanın Milli Qəhrəmanı” adı verilən və Nikolu lağa qoyan, “gülərüz” Tiran Xaçatryan vəzifədən azad edildi, daha sonra isə bu qərara etiraz edən və Paşinyanın istefasını tələb edən 40 hərbçi arasında ən yüksək vəzifə daşıyan baş qərargah rəsi Onik Qasparyan istefaya göndərildi. Bununla da  “İskəndər” raketi Ermənistanın baş qərargahını və onun idarə etdiyi darmadağın erməni ordusunu da “partlatdı”. Yeri gəlmişkən Onik Qasparyan da “Mənə yalnız bir dəfə “İsgəndər”dən Şuşa şəhəri istiqamətinə istifadə olunmasına icazə verildi. Mən, bunu tətbiq etdim. Bundan istifadə edib şəhərə bir neçə tank soxa bildik. İki gün sonra mənə Şuşanı tərk edib geri çəkilmək əmri verildi” bəyanatı ilə yaddaşlarda qalıb. Əgər Paşinyanın, Qasparyanın, Sarkisyanın və Hakopyanın verdikləri bəyanatları alt alta düzsək, Şuşaya “İskəndər” raketlərindən ən azı birinin noyabrın 6-da atıldığını iddia edə bilərik.

 

Sonrada baş verən hadisələr, xüsusilə də Rusiya Müdafiə nazirliyinin “Ermənistandakı bütün raketlər anbardadır” bəyanatından sonra iki ədəd 9M723 raket qalıqlarının azərbaycanlı minatəmizləyənlər tərəfindən Şuşa ətrafında tapılması, “İskəndər”in Moskvanı da “partlatmasına” səbəb oldu. 

Şuşa ətrafında iki ədəd “İskəndər” raketinin düşdüyü ərazini və onun qalıqlarını aşkarlanması bu məsələ ilə bağlı mövcud vəziyyəti tamamilə dəyişib. Əslində təəccüblü heç nə yoxdur. Şişirdilmiş taktiki texniki xüsusiyyətlər və saxta imkanlar barədə verilən bəyanatlar üzərində qurulan planlar, Azərbaycan Əsgərinin zərbəsi ilə darmadağın oldu! Partlamayan 2 ədəd “İskəndər” isə həm özünü, həm istehsalçısını, həm də ona bel bağlayan uğursuz istifadəçisini “hava ilə doldurulan şar” kimi “partlatdı”. İndi Rusiya Müdafiə Nazirliyi baş verən hadisələrdən çıxış yolu axtarır. Hadisələrin xronologiyası göstərir ki, “İskəndər” hələ çox partlayışlar törətməkdə davam edəcək.

 

 

Təbii ki, çox yüksək hündürlükdə uçan OTRK raketlərinin izlənilməsi asan məsələ deyil, onlar təxminən buraxılışdan 15-20 saniyə sonra və bir də trayektoriyasının son mərhələsində izlənilir və məhv edilə bilir, digər tərəfdən isə bu raketləri yalnız ölçülərinə və səthin effektiv əksolunma əmsalına görə identifikasiya etmək mümkündür. Azərbaycan HHM sisemlərinin Ermənistanda mövcud olan raketlərin buraxılışını aşkarlamaq və izləmək üçün müvafiq eşalonlaşdırma həyata keçirilib. Hava hədəflərinin aşkarlanmasında 11 metr yüksəkliyə və 32 metr uzunluda müşahidə güzgüsunə malik 5N84A “Oborona-14” radilokasiya stansiyaları müstəsna rol oynayıb. Stansiya avtomatlaşdırılmış idarəetmə sisteminin bir hissəsi kimi və ya avtonom orejimdə hava hədəflərinin məsafəsini və azimutunu uzaq məsafədən aşkarlamaq və ölçmək üçün nəzərdə tutulub. Stansiya  hava hədəflərinin 30 km yüksəklikdə və 400 km-ə qədər məsafədə aşkarlaması təmin edib. Hava hədəflərini müəyyənləşdirmək üçün RLS yerüstü identifiaksiya sistemi ilə təchiz edilib. Bu isə HHM qoşunlarının işğalçı ölkə tərəfindən istifadə edilən raketləri və ya digər hava hava hədəflərini aşkarlamağa imkan verib. Lakin aşkarlanan hədəflərin daha qəliz hesab edilən məhv edilməsi ilə bağlı sual hələ də açıq qalır. 

 

 

Ərazilərin Minalardan Təmizlənməsi Agentliyinin əməkdaşlarının təqdim etdiyi fotolardan görünür ki, bu raketlərdən ən azı biri Şüşa ətrafında partlayıb. İkinci raketin düşdüyü ərazi axtarılır. Xızıya atılan raket barədə qeyri rəsmi məlumatlar mövcuddur. Lakin hər bir raketin qalıqları aşkarlanmadan, onun hansı modifikayaya aid olduğunu iddia etmək də doğru deyil. Çünki, taktiki və zenit raketlərinin atəş məsafəsi modernizasiya vasitəsilə artırıla bilir. Başqa sözlə desək, OTRK raketlərinin atəş məsafəsinin artırılması istisna edilməməlidir. Ermənistanda vaxtilə OTRK raketlərinin modernizasiyası barədə məlumatlar açıq mətbuatda dərc edilmişdi.

 

Yeri gəlmişkən, bu ilin mart ayının əvvəlində “Middle East Eye” nəşri adı açıqlanmayan yüksək səviyyəli bir Azərbaycan rəsmisinə istinadən Qarabağ müharibəsi zamanı Ermənistan tərəfindən “İsgəndər” operativ taktiki raket kompleksindən Azərbaycanın paytaxtı istiqamətində də ən azı bir ballistik raket buraxması barədə məlumat yaymışdı. Bu günə qədər Azərbaycan tərəfi bu partlayışı səbəbləri barədə məlumat verməyib. “Middle East Eye” nəşri isə buraxılan “İskəndər” raketinin modifikasiyasını açıqlamasa da, onun Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin silahlanmasında mövcud olan İsrailin “Barak-8” raket əleyhinə kompleksi tərəfindən məhv edildiyini yazmışdı. Lakin münasibətdə olduğum bir neçə təcrübəli mütəxəssis bu raketin atəş məsafəsi artırılan “İskəndər” raketi olmasını və onun maksimum uçuş məsafəsini qət etdikdən sonra özünü havada partlatdığını mümkün hesab edirlər.

Böyük ehtimalla bu raketin hədəfi ya Səngəçal terminalı, ya da Xızıdan on kilometrlərlə uzaqda yerləşən strateji hərbi obyekt olub. Ermənistan heç bir zaman dünya güclərinin maraq dairəsində olan nefq-qaz terminalının məhv etmək barədə müstəqil qərar qəbul edə bilməz. Lakin hərbi obyektə zərbə üçün Rusiyanın hərbi dairələri xeyir dua verə bilərdi. Ən azından sürətlə əraziləri azad edən Azərbaycan Ordusunu dayandırmaq və rəsmi Bakını atəşkəs rejiminə razı salmaq üçün raketin buraxılmasına rus generalitetinin icazə verməsi daha ağılabatandır. 

 

Əgər həqiqətən bu raket Ermənistan ərazisindən Bakı ətrafına qədər gəlib çatıbdısa, deməli bu raket ya atəş məsafəsi artırılan taktiki raket, ya da “İskəndər-M” kompleksindən buraxılan raket olub. Çünki, heç bir halda 280 km atəş məsafəsinə malik “İskəndər-E” raketi Ermənistandan Bakı ətrafına qədər gəlib çata bilməzdi. Deməli, Azərbaycan ərazisinə 3-cü “İskəndər” raketi noyabrın 8-də atılıb. Burada Sarkisyanın Paşinyanı raketlərin gec atılması bağıl ittihamı da öz təsdiqini tapır. Digər tərəfdən isə bu fakt, Rusiyanın Ermənistana satışı qadağan olunan raket çatdırdığını və ya ən azından raketin baza versiyasının modernizasiyasında yardım etdiyini gösərir.

 

 

Bir az da dərinə getsək, məlum olacaq ki, “İskəndər” komplekslərini əldə etdiyi 4 il ərzində Ermənistan ordusu bir dəfə də olsun OTRK-nı real atəşini həyata keçirməyib. Bu səbəbdən raketlərin Ermənistan ordusunun imkanları ilə buraxılması da real səslənmir. Əldə edildiyi gündən tətbiqinə qədər Ermənistan bu komplekslərdən bir dəfə də olsun döyüş atışları da icra etməyib. Ermənistanın hərbi təhsil müəssisələrində bu komplekslərlə təchiz edilən divizionlarda xidmət keçmək üçün zabit kadrları hazırlanmır, çünki bunun üçün müəllim professor heyəti ilə bərabər maddi texniki baza da mövcud deyil. O zaman bu kompleksdən atəş açan heyətin Ermənistan ordusuna mənsub olması da mümkün görünmür. Deməli burada Ermənistan müdafiə nazirliyi aviasiyada olduğu kimi, ya Rusiya ordusundan müvafiq raket divizionlarında xidmətdən tərxis edilən zabitlərin və ya Ermənistandakı 102-ci hərbi bazanın şəxsi heyətinin imkanlarından yararlanıb. Lakin yaranan suallar bunlarla bitmir. 

 

 

Qayıdaq Ermənistanın operativ-taktiki raket kompleksin 280, yoxsa 500 km atəş məsafəsinə malik raketdən zərbə endirməsinə. 

Rusiya ABŞ ilə 1987-ci ildə SSRİ tərəfindən imzalanan “Orta və Yaxın Mənzilli Raketlərin ləğvinə dair Saziş”dən çıxmaq istədiyini Rusiya 2019-cu ildə açıqlayıb. Bu müqavilə hər iki tərəfdən orta (1000-5500 km) və yaxın (500-1000 km) mənzilli balistik və qanadlı raket komplekslərini məhv etməyi, gələcəkdə isə bu tip raketləri istehsal etməməyi, sınaqdan keçirməməyi və yerləşdirilməməyi öhdəlik kimi qəbul etməsini həzərdə tuturdu. Beynəlxalq öhdəlikləri Rusiyaya 300 km-dən uzaq atəş məsafəsinə malik raketlərin ixracını da qadağan edirdi. Ermənistana isə “İskəndər” raketlərinin ixracı 2016-cı ildə, yəni əvvəl adı çəkilən Saziş qüvədə olduğu zaman ixrac olunub. Əgər Ermənistanın “İskəndər” operativ-taktiki raket kompleksin 500 km atəş məsafəsinə malik raketdən zərbə endirməsi təsdiqlənərsə, bu Rusiyanın məlum Sazişin tələblərini kobudcasına pozduğunu sübut edəcək. Belə addımlar isə adətən beynəlxalq sanksiyalara səbəb olur. 

 

Əgər “İskəndər-M” kompleksi və onun raketləri ilkin təchizatdan sonrakı illərdə Ermənistana verilibsə, o zaman Rusiya Müdafiə Nazirliyi Həştərxan vilayətinin Znamensk rayonundakı Kapustin Yar poliqonunda yerləşən Rusiya Silahlı Qüvvələrinin Cənub Hərbi Dairəsinin 8-ci Ümumqoşun Ordusunun yeni yaradılan 464-cü raket briqadasının 9M723 raketlərini yenidən saymalıdır. Lakin rus inspektorlar əvvəl Ermənistanda sayacaqları kimi Kapustin Yarda raket sayacaqlarsa, o zaman heç əziyyət çəkib saymasınlar. Elə Moskvada bir çızma qara raport yazıb Rusiya MN-in rəsmisi İqor Konaşenkova versinlər ki, “Tovariş general-mayor, raketlər hamısı yerindədir, nəinki yerindədir, hətta bir neçə “İskəndər” də hamilədir”. İqor müəllim isə bunu səsləndirməklə Ermənistanda atılmaqla anbarda azalmayan raket sayı barədə absurd açıqlamasını da “əsaslandıra” biləcək. 

 

 

İndi isə gəldik sonuncu və bizim üçün ən ağrılı məsələyə. Nəyə görə Rusiya raketin satışı qadağan edilən versiyasını Ermənistana ötürüb, və ya qadağan edilməyən versiyasını niyə modernizasiya edib? Rusiya müharibə zamanı raketin böyük ehtimalla rus zabitləri tərəfindən tətbiq edilməsinə şərait yaradıbmı? Bu suallara cavab tapmaq üçün, ilk növbədə Naxçıvanla sərhəddə rus helikopterinin məhv edilmsi ilə bağlı məsələdə olduğu kimi, Azərbaycan Respublikasını Baş Prokurorluğu tərəfindən məsələ dərindən araşdırılmalı, ona hüquqi qiymət verilməli, Rusiya və Ermənistanla bağlı məsələnin bütün qaranlıq tərəfləri işıqlandırılmalıdır. Zərbələr nəticəsində dəyən itkinin miqyası və miqdarı təyin edilməlidir. Raketlərin çatdırılmasında və buraxılışında qanuna zidd fəaliyyətlərə yol verən şəxslər cəzalanmalıdır. Ballistik ekspertizaya ehtiyac yarandığı təqdirdə tərəfdaş ölkələrdən mütəxəssislər də dəvət edilə bilər. Beynlxalq silah ixracına dair Saziş və konvensiyaların pozulmasına dair faktlar aşkarlanaraq, BMT daxil olmaqla aidiyyəti üzrə bütün nüfuzlu təşkilatlara göndərilməlidir. İctimaiyyət isə baş verən proseslər barədə mütəmadi məlumatlandırılmalıdır.