O, 1992-1993-cü illərdə prezident olmuş Əbülfəz Elçibəyin tələbəsi, gizli təşkilatının üzvü olub. Həm də prezident Heydər Əliyevin yaxın ətrafında olub. Müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin iki şəxsiyyəti ilə bağlı, xatirələrinin çox olduğunu deyir. O xatirələrdən birin bizim oxucularımızla bölüşdü. Bundan başqa "prezidentliyə namizəd olacaqsınızmı?" sualına da aydınlıq gətirdi.

Moderator.az Ana Vətən Partiyasının sədri, millət vəkili Fəzail Ağamalının etatist.com-a müsahibəsini olduğu kimi təqdim edir.

- Son dövrlərdə Azərbaycanda siyasi situasiya qütbləşməyə doğru gedir. Milli Şura yarandı, YAP-ın qurultayında prezident çıxış edərkən yeni müxalifətin yaranma zərurəti ilə bağlı mesajlar verdi. Tərəflərin bir birinə münasibətləri hansı şərtlərdə qurulmalıdır?

- Əlbəttə prezident seçkiləri ərəfəsində siyasi proseslərin canlanması, aktivləşməsi gözləniləndir, buna qeyri-adi baxmaq lazım deyil. Qarşıdan prezident seçkiləri gəlir və seçkilərə ən müxtəlif iddialar var. Bu baxımdan təbii ki, bütün partiyaların bu prosesdə fəal olması da görülməkdədir.

Lakin, bu gün Azərbaycanın siyasi politrasında başqa bir mənzərə özünü ifadə edir. Azərbaycanda ənənəvi müxalifət var, müxalifətin müxtəlif qanadları cinahları bu və ya digər şəkildə iradələrini ortaya qoyurlar. Məğlub olurlar və ya parlament seçkilərində müəyyən müvəffəqiyyətlər qazanırlar. Bu gün  iqtidar öz namizədləri ilə parlament və prezident seçkilərində iştirak edir və digər siyasi güclərə nisbətən daha ciddi uğurlar qazanır. Bu Azərbaycanın siyasi politrasında görünən mənzərədir.

Son vaxtlar Azərbaycanda sosial dayağı olmayan Azərbaycan cəmiyyətinin sosial sifarişi kimi meydana gəlməyən bir Milli Şura anlayışı ortaya çıxdı. Milli Şuranın ideyasını ortaya qoyan Rüstəm İbrahimbəyov oldu. Mən bu ideya çıxandan bir müddət sonra müşahidələr, araşdırmalar apardım və müəyyən konturları üzləşdirdim. Nəticə də ondan ibarət oldu ki, bu Milli Şura, kənardan Azərbaycana təhdid xarakteri daşıyan bir ideyadır. Bunun arxasında Kreml dayanır. 

Bu gün Azərbaycan dövlət başçısının həyata keçirdiyi müstəqil xarici siyasət Kremli bir mənalı şəkildə qane etmir. Mən deyərdim ki, ölkə prezidentinin Azərbaycanın dövlət maraqlarına və milli maraqlara söykənmiş olan müstəqil xarici siyasəti heç şübhəsiz millətimiz tərəfindən bəyənilir təqdir olunur. Bu cür siyasət mən deməzdim, təkcə Rusiyanı eyni zamanda digər dövlətləri də narahat edir. Çünki onlar dövlətimizin müstəqil siyasətində öz maraqlarını Azərbaycanda yerinə yetirməyə yol tapmırlar, bütün yollar ölkə prezidenti tərəfindən qapanıb. Azərbaycan dövlətinin başçısı xarici siyasətində ancaq Azərbaycanın maraqlarına xidmət edən xətti yeridir. Hansı dövlət ki, Azərbaycanın milli maraqlarını ziyan gətirə biləcək bir mövqeyini ortaya qoyursa onda ölkə başçısının iradəsi ortalıqda olur və həmin ölkənin maraqlarına xidmət edən və Azərbaycanı aşağılayan Azərbaycanın suverenliyinə ziyan gətirə biləcək hər hansı bir addım qəbul edilmir. Rusiya bu baxımdan Azərbaycana xoş münasibət bəsləmir.

Digər tərəfdən Azərbaycan şimal xətti ilə neftin ötürülməsi ilə bağlı Rusiya təklif edib ki, daha çox "Novorossiyski" xəttinə neft buraxılsın. Bu da Azərbaycanı qane etmir. Çünki Azərbaycanın nefti orda qarışırdı və brendliyini itirirdi. Ondan daha sərfəlisi "Ceyhan" xətti idi. Başqa bir  tərəfdən Azərbaycan Avropada enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında çox ciddi rol oynayır. Baxın TANAP artıq öz həllini tapdı, arxasından NABBUCO gəlir. Bu iki xəttin çəkilişinə faktiki olaraq Türkmənistanın da qoşulacağı reallığa çevrilməkdədir. Beləliklə bu qaz Avropaya çıxsa artıq Rusiyanın uzun illərdən bəri Avropadakı qaz hegemonluğuna son qoyulacaq. Bu da Rusiyanın maraqlarına mane olur. Ancaq sual doğulur: bəs onda biz qazımızla nə etməliyik? Qazımızı quyularda saxlamalıyıq? - Rusiya dedi ki, bu qazı verin bizə, biz özümüz bunu xaricə çıxaraq. Təbii ki Azərbaycan bunu etmədi.

- Rusiyanın "Supsa” kəmərindən imtinasını necə şərh edərsiniz?

- Bu qarşılıqlı idi, çünki, o bizə sərf etmirdi. Biz ora lazımı şəkildə neft vermirdik. Vermədiyimizə görə də Rusiya deyirdi ki, bunu daha çox verin. Biz də vermirdik deyə, bu cür vəziyyət əmələ gəldi. Rusiya Azərbaycanı Avrasiya İttifaqına cəlb etmək istəyir, Azərbaycan getmir. Rusiya Azərbaycanı vahid Gömrük İttifaqına cəlb etmək istəyir, Azərbaycan yenə getmir.

Ona görə ki, bunun hər ikisi Azərbaycanın iqtisadi inkişafının Rusiyaya birləşdirilməsi və demək olar ki, suverenliyinin ciddi zərbə altına alınması deməkdir. Rusiya çalışır ki, onun rəhbərliyi altında olan Kollektiv Təhlükəsizlik Təşkilatına Azərbaycanı daxil etsin. Lakin, Azərbaycan "yox" dediyinə görə Rusiya çalışır ki, Azərbaycanda elə bir dövlət başçısı seçilsin ki, onun maraqlarını təmin etsin. Bu gün Orta Asiyada Rusiyanın problemi yoxdur. Ukrayna, Belarus, Moldovada da demək olar ki, problemi yoxdur. Ermənistan Rusiyanın "fort postudur". İvanişvili də gəlib oturub Gürcüstanda. Azərbaycana qarşı bu cür təhdidlərdən, bu cür münasibətdən sonra ortaya çıxan Milli Şura oldu. İndi baxın Milli Şuranın aparıcı simaları deyir ki, Milli Şuranın vahid namizədi Rüstəm İmrahimbəyov olacaq. Təsəvvür edin ki, bu adamın Azərbaycanda dayaqları yoxdur. Hansı güclə, hansı sosial dayaqla, sosial müdafiə ilə bu adam hakimiyyətə gələcək? Onun heç vaxt bu baxımdan hakimiyyətə gəlməsi mümkün deyil. Hakimiyyətə gəlməsinin digər variantları ola bilər və təbii ki, bu da Azərbaycanı çox ciddi fəlakətlərə gətirib çıxara bilər.

- Son vaxtlar Rusiyanın Azərbaycanla bağlı olan projelərini 4 iyun hadisələri ilə müqaisə edirlər. Necə fikirləşirsiniz bu doğrudur?

- 4 iyun birmənalı olaraq Rusiyanın projesi idi. Sadəcə, Elçibəyin müdrikliyi onda oldu ki, Heydər Əliyevi Naxçıvandan Bakıya dəvət etməklə bu projeni pozmuş oldu. Baxın görün məsələ bununla dayandımı? - Yox. 1994-cü ildə bir daha Surət Hüseynov Heydər Əliyevin siyasətinə mane olmağa çalışdı. İxtiyarında olan və Rusiyadakı qəzetlər vasitəsi ilə Heydər Əliyevin neft kontraktını bağlanmasına maneçilik törətməyə cəhdlər göstərdi. Heydər Əliyev bunu etdi, amma Surət Hüseynov 1994-cü ilin oktyabrında yenə dövlət çevrilişinə cəhd etdi. Ondan sonra bildiyiniz kimi "Talış Muğan Respublikası" proyekti var idi, o dəf olundu və nəhayət 1995-ci ildə mart qiyamı oldu. Rövşən Cavadovun rəhbərliyi altında bu qiyam oldu və bu artıq son qığılcımlar, son hücumlar idi. Bunun arxasında həm Moskva dayanırdı, həm də burda Türkiyənin bəzi maraqları var idi. Bütün bunların içində Rusiyanın maraqlarında bir məqam xüsusi yer alırdı ki, Azərbaycanda siyasi hakimiyyətdə Rusiyanın dövlət maraqlarına xidmət edən, "Kremlin" tapşırıqlarını yerinə yetirən bir adam olsun. O vaxt Ayaz Mütəlibov idi, indi artıq o ortadan çıxıb. İndi başqa bir qiyafədə Rüstəm İbrahimbəyov "Kreml projesi"nin daşıyıcısı kimi artıq siyasi proseslərə qoşulub. Mən ümidvaram ki, Azərbaycan xalqının iradəsi bu projenin reallaşmasına imkan verməyəcək. 

- Parlamentdə millət vəkili Qüdrət Həsənquliyev tərəfindən fikirlər səsləndirildi ki, ordunun içində hələ də yüksək mövqe tutan, iyun qiyamının iştirakçıları var. Mən sualı ona görə verdim ki, yəni, iyun qiyamı və Azərbaycanın indiki durumu arasında paralellər aparmaq mümkündür?

- Yox. O vaxt Azərbaycan çox zəif idi. Zəif idi deyə Surət Hüseynov 1000-1500 nəfərlik dəstə ilə gəlib paytaxtda otururdu və topların, tankların lülələrini prezident sarayına doğru yönəldirdi. Bu gün Azərbaycan kifayət qədər güclüdür. Yetəri qədər hərbi gücü var. Eyni zamanda dünya da 1994-cü ildəki dünya deyil. Həm də Azərbaycanda son illərdə artıq müxtəlif səviyyəli beynəlxalq tədbirlər keçirilir. Bu gün o gün deyil ki, Rusiya bu yol ilə Azərbaycanda öz maraqlarını təmin etsin və mən hətta bunu da istisna etmirəm ki, buna cəhd edə bilər. İndi Ləzgi xalqından istifadə etməyə çalışırlar, ona da inanmıram. Çünki, Azərbaycanda yaşayan ləzgi xalqının mütləq əksəriyyəti Azərbaycan dövlətinə maraq ayırır. Ləzgilər də digər etnoslar kimi Azərbaycan türkləri ilə qaynayıb-qarışıb, bu dövlət üçün işləyir və dövlətə öz tövhələrini verirlər. Ancaq Rüstəm İbrahimbəyovun vasitəsi ilə qarşıdan gələn seçkilərdə problem yaratmağa çalışacaqlar. Təbii ki, çalışacaqlar ki, Azərbaycanda öz adamları hakimiyyətə gəlsin. Amma mən təkrar edirəm ki, Azərbaycan xalqının iradəsi qarşısında Rüstəm İbrahimbəyov və onun tərəfdarları məğlubiyyətə məhkumdur.

- Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti Ermənistana neft satılmağı ilə bağlı bəyanat vermişdi. Bu "Supsa" kəmərindən, Rusiyanın Azərbaycanla münasibətlərinin kəskinləşməsindən sonra baş verdi. Sizcə Azərbaycan Rusiyaya Ermənistan vasitəsi ilə dostluq əlini uzatdı? Bunu belə şərh etmək olar?

- Yox, dostluq əli deyil. Situasiyanın gərginləşməsinə səbəb Rusiya qazının qiymətinin enməsi və artırılması oldu. Ermənistanda ciddi narazılıqlar baş verdi. Mən deyərdim ki, SOCAR-ın bu şəkildə açıqlama verməsi bizim xeyrimizə oldu. Yəni, ilkin açıqlamada Azərbaycan beynəlxalq birliyə özünün xoşməramlı bir ölkə olduğunu nümayiş etdirdi. Sonrakı açıqlamalarda Azərbaycan öz iradəsini SOCAR-ın vasitəsi ilə nümayiş etdirdi ki, "işğalçılığa son qoy və öz xalqının vəziyyətini düzəlt".

- Prezident seçkilərində iştirak edəcəksiniz?

- Bunu qurultay deyə bilər. Hər-halda biz qarşıdan gələn prezident seçkilərində bu və ya digər formada iştirak edəcəyik. Qurultayın mühüm vəzifələrindən biri budur. Əlbətdə ki, biz ənənələrimizə sadiqlik nümayiş etdirəcəyik. 1998-ci ildən bu günə kimi Ana Vətən Partiyası prezident seçkilərində öz fəallığı ilə seçilib. Düzdür, mən partiya sədri kimi prezidentliyə namizədliyimi irəli sürməmişəm. 2003-cü və 2008-ci illərdə qurultayda mənim namizədliyimin irəli sürülməsi məsələsi qaldırılsa da mən bununla razılaşmamışam və partiyamızın bütün nümayəndələrini və üzvlərini İlham Əliyevi dəstəkləməyə çağırmışam. Bizim növbəti qurultayımız iyulun axırı, avqustun əvvəllərində olacaq. Görək həmin qurultayda hansı əhval ruhiyyə olacaq. Həm də görək həmin dövrdə hansı situasiya meydana gələcək. Ola bilsin elə situasiya yarandı ki, mən də namizəd kimi iştirak etdim.

- Keçən parlament seçkilərində münasibətlərinizin çox kəskin olduğu Hüseyn Abdullayevin bir mahnısı ortaya çıxıb. Bu barədə nə deyə bilərsiz?

- Hüseyn Abdullayevlə bir vəziyyət meydana gəldi. Artıq uzun zaman keçib və mən bunu xatırlamaq istəmirəm.

- Azərbaycan gənclərinin və bütün Azərbaycan xalqının bilməsi lazım olan bir xatirənizi danışmağınızı istəyərdik.

- Mənim Əbülfəz Elçibəylə də ulu öndərimizlə də bağlı xatirələrim var. Amma bunlardan hansısa digərindən daha üstün deyil. Hər bir xatirənin özünəməxsus yükü var. Ancaq dövlətçilik baxımından bir məsələni qeyd etmək istəyirəm. Bu hadisə 1994-cü ilin oktyabr ayının sonlarında baş verdi. Oktyabrın əvvəllərində Surət Hüseynov istefaya göndərildi və həbs olundu. Həmin dövrdə Ayaz Mütəllibov Moskvada oturub özünü prezident kimi aparır, Elçibəy Kələkidə özünü prezident kimi hiss edir və özünü Azərbaycan prezidenti kimi ifadə edirdi. Ölkəni isə faktiki olaraq Heydər Əliyev idarə edirdi.

Belə vəziyyətdə məni düşündürən bir vacib məqam var idi. Bilirdim ki, Ayaz Mütəllibov Moskvanın adamıdır. Lakin onu da bilirdim ki, Əbülfəz Elçibəy Azərbaycan xalqı ilə bağlıdır. Çünki neçə müddət bərabər yolumuz olub. Fikirləşdim ki, Kələkiyə gedim, Elçibəylə görüşüm və ona deyim ki, Bakıya gəlsin. Artıq Surət Hüseynov hakimiyyətdən tamam uzaqlaşdırılıb və Heydər Əliyevdə Elçibəyin Bakıya çağırılmsının tərəfində idi. Bu səbəblə mən oktyabrın axırında Kələkiyə getdim və Elçibəylə görüşdüm. Bir saatdan çox söhbətimiz oldu. Mən dedim ki, Əbülfəz bəy oturmusuz Kələkidə deyirsiz mən Azərbaycanın prezidentiyəm. Ayaz Mütəlibov Moskvada oturub deyir, mən Azərbaycanın prezidentiyəm. Heydər Əliyev xalqın iradəsinə söykənib prezident seçilib və defakto Azərbaycanın prezidentidir. Mən ona dedim ki, Bakıya qayıdın, Heydər Əliyevin prezidentliyini qəbul edin, bəyanat verin ki, Heydər Əliyevi prezident kimi qəbul edirsiz və müxalifət qüvvələrini yığın ətrafınıza, bir cinah da müxalifət olsun, ölkə demokratik prinsiplərə uyğun olaraq irəliyə getsin. Dedi ki, "yox qayıtmıram. Qayıtmaq istəmirəm, mənim orda hüquqlarım pozulub". Soruşdum ki, hansı hüquq? Dedi, "referendumda mənim hüquqlarım nəzərə alınmayıb". Dedim, yadınıza gəlirsə iyun ayının 4-də Surət Hüseynov qiyam edərkən iyunun 5-dən 15-nə qədər 10 gün ərzində 100-150 adam prezident sarayının qarşısına toplaşıb sizi müdafiə etmədi. Baxmayaraq ki, Bakı şəhərinin bütün idarələri Xalq Cəbhəsi tərəfindən idarə olunurdu, onlar nə qədər cəhd etsələr də 10 gün ərzində 100-150 adamı Prezident Sarayının qarşısına yığa bilmədilər. 10 gün ərzində 100 adam yığa bilməyən siz və sizin tərəfdarlarınız referendumda hansı səsi toplaya bilərdiniz? Referendum obyektiv keçib və sizi prezidentlikdən məhrum etmək kimi bir missiyanı yerinə yetirib. İkinci bir tərəfdən Heydər Əliyev seçkilərə getdi, hüquq normalarına uyğun olaraq gəlib, orda iştirak edərdiniz. Etmədiniz. Oturmusunuz burda, bəyanatlar verirsiniz. Ona görə də düşünürəm ki, sizin arqumentləriniz əsaslı deyil. Bakıya qayıtmalısınız. Dedi "qayıtmayacağam, mənim öz prinsiplərim var".

Bu cavab mənə o qədər də yaxşı təsir bağışlamadı. Çünki, Əbülfəz Elçibəylə biz 1968-ci ildən bərabər mübarizəyə başlamışdıq. O bizim müəllim idi. Eyni zamanda onun xüsusi olaraq böyük fəallıqla yaratdığı dərnəkdə ikinci mən idim. Həmin dərnək üzvləri anti-sovet təbliğatına görə həbs olunmuşdu. O, vaxt çox uzun müddətli həbs gözləyirdi bizi. Həbs olunacaq insanların içində Bəxtiyar Vahabzadə, Xudu Məmmədov, Vasif Məmmədəliyev, Rafiq İsmayıl, Nurəddin Rzayev və başqaları var idi. O vaxt bu dərnəklər çox geniş yayılmışdı.

Mən ona cavab verdim ki, axı mən sizin prinsiplərinizə, sizin prezidentliyinizə görə azadlıq hərəkatına qoşulmamışam?! Bu mübarizəyə müstəqillik üçün qoşulmuşam. Bu gün Azərbaycan dövləti müstəqildir, amma onu gücləndirmək lazımdır. Bunun yolu da mən dediyim xəttən keçir. Ölkənin prezidenti var. Kifayət qədər təcrübəli, böyük tarixi şəxsiyyətdir. Vaxtı ilə siz özünüz də ona rəğbət bəsləyən insan olmusunuz. İndi ölkənin müxalifət qanadı da olmalıdır ki, ölkə qabağa getsin. Əgər sizin bu prinsipləriniz varsa, Allah amanında.

Beləliklə biz uzun illər birgə gəldiyimiz yolda, yollarımız ayrıldı. Əgər Elçibəy Bakıya gəlsəydi, hal-hazırda normal bir müxalifət var idi. Onun gəlməməyindən istifadə edən İsa Qəmbər özünü lider elan etdi. Ortalığa Əli Kərimli çıxdı və "Cəbhəni" dağıdanlardan biri oldu. Sonra Mirmahmud Mirəlioğlu Klassik Xalq Cəbhəsi Partiyasını yaratdı, Fazil gəldi bir partiya yaratdı, Qüdrət həsənquliyev bir partiya yaratdı və beləliklə müxalifət bölündü. Onu da qeyd edim ki, bizi də, Elçibəyi də uzun müddətli həbsdən rəhmətlik ulu öndər çıxardı. Onun müdaxiləsi nəticəsində biz həbsdən azad olunduq.