Təxminən bir ildir ki, Qarabağda yeni status-kvo saxlanılır. Azərbaycan 28 il əvvəl itirilmiş ərazilərə nəzarəti qaytardıqdan sonra onları bərpa etməyə hazırlaşır. Gazeta.ru-nun müxbiri Aleksey Qryazev keçmiş qaynar nöqtəni ziyarət edərək Qarabağın əzəli sahiblərinin nəzarəti altında necə yaşadığını, azərbaycanlıların rus sülhməramlıları haqqında nə düşündüklərini və Bakının qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası” üçün nə hazırladığını öyrənməyə çalışıb.
Moderator.az həmin reportajı oxucularına təqdim edir.
Qarabağ Azərbaycandır!
Bakıdan Şuşaya maşınla təxminən beş saatlıq yoldu. Bu yolda irəliləyərkən sürücünün hətta naviqatorsuz azması ehtimalı belə azdır: “Qarabağın ürəyi”nə istiqamət verən yol nişanları ilə demək olar ki, paytaxtdan çıxdıqdan sonra hər addımbaşı qarşılaşırsan. Qaya üzərində yerləşən bu şəhərə heç bir azərbaycanlının girə bilmədiyi dövrdə belə bu işarələr öz yerlərində qalmışdı. 28 il ərzində Şuşanın gündəlik havası haqqında verilən proqnozu kimi, işarələr də son illərdə azərbaycanlılar üçün bir xatırlatma olaraq xidmət edirdi: “Bu şəhər ölkəmizin bir hissəsidir”.
“Əks təqdirdə insanlar unudardılar”, - deyə müşayiətçim Riyad bildirdi.
Bəlkə də belə xatırlatmalar olmasaydı, 90-cı illərin əvvəllərində itirilmiş ərazilər həqiqətən unudula bilərdi. 30 il az müddət deyil.
Bu müddət ərzində Azərbaycanın paytaxtı özünün sovet keçmişini tamamilə unutmuş kimi görünürdü - bu gün Bakının keçmiş SSRİ-nin şəhərləri ilə müqayisədə cənubi Avropanın şəhərləri ilə daha çox ümumi cəhətləri var.
Paytaxtın bəzi rayonlarında hələ də tanış və əziz olan beş mərtəbəli “xruşşovka”ları, Brejnev dövrünün binalarını və hətta qaraj kooperativlərini görə bilərsiniz. Yenilənmiş Bakının baş planında onlara yer yoxdur, amma hələlik bu binaların sökülməsi təxirə salınıb: respublika ehtiyat resurslarını Qarabağın azad edilmiş ərazilərinin bərpasına yönəldib.
Qarşılaşdığımız sovet dövründən qalmış tikililərlə müqayisədə, Bakıda rus dilində danışan insanlara daha tez-tez rast gəlmək olur. Lakin yaşlılardan fərqli olaraq, gənc nəsillə ünsiyyət qurmaq o qədər də asan deyil.
Ancaq dil baryeri Bakıda ən çox yayılmış şüarın başa düşülməsinə mane olmur. “Qarabağ Azərbaycandır!” - bu şüar Bakı hava limanında təyyarədən enən qonaqları müşayiət edən çoxsaylı reklam lövhələrinin ən məşhur cümləsidir.
Millətin yenidən doğulması
Postsovet məkanına qayıdış paytaxtdan ayrıldıqdan dərhal sonra hiss olunur. Sovet avtomobilləri ilə yolda getdikcə daha çox rastlaşırıq, bəziləri isə yerli koloritlə “bəzədilib”. Bir neçə dəfə pikapa çevrilmiş və mal-qara daşıyan klassik “Volqa”nı görürəm.
Yol boyu rastlaşdığınız kəndlər və kiçik şəhərlər Rusiyadakı kəndlərə bənzəyir. Yalnız Qarabağ və keçmiş müharibə ilə bağlı xatırlatmalar Azərbaycanda olduğunuzu sübut edir. Və bu xatırlatmalar paytaxtla əyalətin ortaq cəhəti olan yeganə amil kimi görünür.
Azərbaycanın demək olar ki, hər bir yaşayış məntəqəsində burada dünyaya gələn şəhidlərin - keçənilki müharibə zamanı həlak olmuş əsgərlərin fotoşəkilləri olan xatirə lövhəsi var. Hərbi geyimli gənclərin portretlərini yol kənarındakı kiçik dükanların qapılarının üstündə və ya yaşayış binalarının eyvanlarında da görmək olar. Dərhal başa düşürsən: bu ailələr oğul itiriblər.
Ancaq kədərdən daha çox bu xatirə lövhələrində valideynlərin və həmkəndlilərinim şəhidlər üçün qürur duyduğunu hiss edirsən.
“Kişilərimiz ölkəmizin qürur mənbəyidir. Torpaqlarımızın geri qaytarılması uğrunda mübarizə aparan hər bir əsgər, arzularımız üçün canını verən hər bir şəhid öz ölkəsinin və ailəsinin qəhrəmanı və qürurudur”, - deyə yol yoldaşlarım mənə izah edirlər.
Rus jurnalist olduğumu öyrəndikdən sonra demək olar ki, hər həmsöhbətim mənə Bakıda xatirə məzarlığında şərəflə dəfn olunan iki rus şəhidi haqqında hekayə danışdı.
“Hamımız burada azərbaycanlıyıq. Türklər, ruslar, yəhudilər, ləzgilər və digər xalqlar. Hamımız bir millətik və hamımızın bir məqsədi var”, - deyə onlar bildirirlər.
Azərbaycanlılarla nə qədər çox ünsiyyət qurursansa, bir o qədər yaxşı başa düşürsən ki, Qarabağ onlar üçün təkcə ərazilər deyil. Bu torpaqların azad edilməsi və indi onların bərpası 10 milyon insanı bir amalda birləşdirən milli düşüncədir.
Xarabalıqlar üzərində tikinti
Maşınla təxminən dörd saat getdikdən sonra ilk nəzarət keçid məntəqəsi görünür - Füzuli rayonuna giriş. Bundan sonra yalnız buraxılış vərəqəsi ilə irəliləmək mümkündü. Azad edilmiş ərazilər minalanıb və yalnız hökumət buraların tam təhlükəsizliyinə əmin olduqdan sonra bu yerlər geniş kütlə üçün açıq olacaq.
İlk dayanacaq “Qarabağın hava qapısı” - Füzuli Beynəlxalq Hava Limanıdır.
Müasir bina boş bir ərazinin ortasında yerləşir. “Dağıntı olan yeri çəkməyin! Tezliklə təmizlənəcək”, - deyə sərt bir səs eşidilir. Bü səs obyekti qəbul etməyə gəlmiş “Azərbaycan Hava Yolları” QSC-nin prezidenti Cahangir Əsgərova məxsusdur.
Səfərimin məqsədi ilə bağlı sualını cavablandırarkən vurğuda səhv edirəm.
“ŞUşa yox, ŞuşA! Siz Ermənistanda deyil, Azərbaycandasız!” - deyə Əsgərov qəzəblə səhvimi düzəldir.
Səhvimdən açıq narazılığına baxmayaraq, məni qısa bir ekskursiyaya aparır. Bəxtim gətirdi.
“Hava limanı səkkiz aya tikilib. Yanvar ayında təməli qoyuldu, sonra iki ay ərzində hava səbəbindən işlər dayandı. İlk təyyarə sentyabr ayında qəbul edildi. Bu, dünya rekordudur. Amma... başqa cür ola bilməzdi”, - deyə Əsgərov gülümsəyərək deyir.
Hava limanından bir qədər aralıda hərbçilər avtomobilləri saxlayırlar, kiçik bir tıxac əmələ gəlir. Buradan bir neçə kilometr aralıda “sapyorlar” mina tapıblar və onu partlatmağa hazırlaşırlar. Öz-özümə düşünürəm: ilk yoxlama məntəqəsinə çox yaxınıq. Azad edilmiş ərazilərin bütün sahəsi 7,5 min kvadrat metrdən çoxdur. Hər yerin minalardan təmizləməsi nə qədər çəkəcək?! Məni əmin elədilər ki, bu problemi 3-5 il ərzində həll edəcəklər.
Başqa bir dayanacaq - yenə də xarabalığa çevrilmiş sahə.
“Bura Füzuli şəhərinin mərkəzi idi, - deyə yol yoldaşım Ziya mənə məlumat verir. - Sovet dövründə burada 50 min insan yaşayırdı. İşğal illəri ərzində şəhərdən heç nə qalmayıb. Amma biz onu yenidən quracağıq”.
Azərbaycan ordusunun Şuşaya doğru irəlilədiyi istiqamət boyunca çəkilmiş yeni yolla gedirik. Bir neçə ay ərzində əvvəllər heç bir şey olmayan və çox çətin relyefi olan ərazidə yüz kilometrdən çox yüksək keyfiyyətli yol yatağı salınıb.
Şuşaya qədər “qələbə yolu” yalnız xarabalıqlar, tərk edilmiş kiçik yaşayış məntəqələri, üzüm bağları, tikinti texnikası və təbiətlə əhatə olunmuşdur. Özüm üçün qərar verirəm: bu yol Azərbaycan zəfərinin əsas simvoludur.
Şuşa. Şəhərin yenidən qurulması
Şuşa Qarabağın gözüdür. Şəhər qayanın üzərində yerləşir - təbii bir qaladır. Onu canlı görəndən sonra başa düşürsən ki, niyə onun üçün gedən döyüşlər iki Qarabağ müharibəsinin əsas epizodu olub. Şəhər Qarabağın nəzarəti altında qalan bütün ərazilərə, o cümlədən paytaxtı Stepanakertə (azərbaycanlılar bu şəhəri Xankəndi adlandırırlar) açılır - Şuşada yerləşən silahlardan atılan bir neçə raket zərbəsi Qarabağ probleminin tam həll olunmasına kifayət edər.
Şəhərin girişində başqa bir keçid məntəqəsi də var - burada çoxlu hərbi qulluqçu var. Postda Azərbaycan və Türkiyənin bayraqları dalğalanır. Onlardan 10 metr aralıda Qarabağı Ermənistanla birləşdirən Laçın dəhlizi və Rusiya sülhməramlılarınin postu var. Rusiya bayrağı tək dalğalanır.
Şəhər müharibədən əziyyət çəkir, amma vəziyyət kritik deyil. Məni əmin edirlər ki, ikinci müharibə zamanı Şuşaya demək olar ki, heç bir ziyan dəyməyib və bütün xarabalıqlar 90-cı illərdəki döyüşlərin əks-sədasıdır. Ətrafda qızğın tikinti işləri gedir.
Şəhər “DQR” tərəfindən nəzarətdə saxlanılanda burada təxminən 4 min insan yaşayırdı. İndi təxminən 3 mindir. Onların da üçdə biri hərbçilərdir. Qalanları inşaatçılar, xidmət işçiləri, ilk məskunlaşanlar, şəhər rəhbərliyi - hamısı Şuşanın bərpası ilə məşğul olanlardır.
Yerli elektrik Nicar rus dilində çətinliklə də olsa, mənə söyləyir ki, o cəmi altı aylıq olanda ailəsi Şuşadan ayrılmışdı.
“Şəhər qaytarılandan dərhal sonra bura necə gələcəyimi düşünməyə başladım. Buradan br daha getməyəcəyəm. Bura evimdir”, - deyə o söyləyir.
Artıq şəhərdə bir otel, bir neçə restoran, mağaza, sovet opera müğənnisi və əslən şuşalı olan Bülbülün muzeyi fəaliyyət göstərir. Müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycan tərəfindən ucaldılmış və sonradan ermənilər tərəfindən dağıdılmış bir neçə abidə bərpa edilib. Mərkəzi məsciddə isə möminlər namaz qılırlar.
Ermənilərin dövründə tikilmiş binalar, məsələn, “DQR” prezidentinin son andiçmə mərasiminin keçirildiyi mədəniyyət mərkəzi yerlə-yeksan edilib. Məni əmin edirlər ki, bu qərarlar yalnız şəhərin bərpası ilə bağlıdır: “Bu qondarma tikili idi, biz Şuşanı əvvəlki tarixi görünüşünə qaytarmaq istəyirik”.
Şəhər rəhbərliyi mənə izah edir ki, Şuşa bərpa edildikdən sonra Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı, turistlərin cazibə mərkəzi olacaq. “Şəhərin bütün irsi bizim üçün çox vacibdir. Həmçinin xristian abidələri də”, - deyə həmsöhbətim bildirir.
Müharibə zamanı Azərbaycan tərəfindən mərmi ilə vurulan Qazançı erməni kilsəsinin ətrafı meşə tikinti materiaları ilə əhatə olunubdu. Amma burada iş getmir. Səbəbini soruşuram.
“İşləməyə başlamışdıq, amma divarın uçmaq təhlükəsi var. İtalyanları bərpa etməyə dəvət etmişik. Onların gəlməsini gözləyirik”, - deyə mənə cavab verdilər.
Yerli müəssisələrdən birində nahara gələn bir qrup Azərbaycan əsgəri ilə ünsiyyət qurmağa çalışıram. Yaşları 25-dən çox olmayan bu gənclər şəhərin ələ keçirilməsi əməliyyatında iştirak ediblər. Heç biri rus dilində danışmır - mənə onlarla ünsiyyət qurmağa kömək edirlər.
- Müharibə olacağını ağlımıza belə gətirə bilməzdik. Hər şey başlayanda təlimə getdiyimizi düşünürdük.
- Bu şəhəri, bu torpaqları heç birimiz görməmişdik. Amma inanın ki, hamımız burada ölməyi arzulayırdıq.
- Atəşkəs elan olunanda nə hiss etdiniz?
- Heç nə. Buna vaxtımız yox idi. Bizə Şuşanı almaq əmri verilmişdi. Və biz onu aldıq. Əmri yerinə yetirə bildiyimiz və sağ qaldığımız üçün çox xoşbəxtik.
- Mənim üçün sadəcə, bu torpaqda olmaq özü xoşbəxtlikdir.
- Rus sülhməramlılarına münasibətiniz necədir?
- Yaxşı münasibət bəsləyirik. Normal uşaqlardı. Hərdən hasarın üstündən ünsiyyət qururuq.
- Onlara qarşı münasibətimiz necə olmalıdır ki? Onlar bizim torpaqlarımızda qonaqdılar. Biz həmişə qonağa çox yaxşı münasibət göstərmışik! Əsas odur ki, evimizə qayıtmışıq. Ürəyimizi geri qaytarmışıq. Şuşa Azərbaycanın ürəyidir.
- Siz özünüz şuşalısız?
- Xeyr. Mən Bakıdanam. Amma əslində bütün azərbaycanlılar şuşalıdılar.
Ermənilər və Rusiya haqqında
Qarabağ səfərindən sonra qalan əsas sual budur: bundan sonra nə olacaq? Yeni bir müharibənin olub-olmayacağı ilə bağlı sualıma Azərbaycan əsgərlərindən biri belə cavab verdi: “Bilmirəm və bilə də bilmərəm. Amma hamımız prezidentin istənilən əmrini yerinə yetirməyə hazırıq”.
Azərbaycanlıların əksəriyyəti müharibənin olub-olmayacağının yalnız Ermənistandan asılı olduğunu düşünür: “Azərbaycan hər şeyi həll etdi. İrəli getməyə hazırıq”. Eyni zamanda tanınmamış “DQR”-in gələcəyi ilə bağlı məsələ də həll edilmiş sayılır: bu ərazi Bakıya məxsusdur və rus sülhməramlıları geri çəkildikdən sonra Bakının tam nəzarətinə keçəcək.
“Oradan kimisəni qovmağa ehtiyac yoxdur. Azərbaycan ərazisində ermənilər yaşayır - biz onların hüquqlarını tanıyırıq. Azərbaycan pasportlarını alsınlar və hər şey yaxşı olacaq. Bizim ölkəmiz çoxmillətlidir”, - deyə həmsöhbətlərimdən biri bildirdi.
Azərbaycanlılardan eşitdiyim ən radikal təklif bu oldu: “Qarabağ erməniləri 10-15 il seçki hüququndan məhrum edilməlidir”. Amma əksəriyyət bu təklifi çox radikal hesab edir.
Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyindən olan bir həmsöhbətim mənə deyir ki, bölgənin gələcəyi əsasən Rusiyadan və Moskvanın yaxın illərdə hansı rolu oynamağa qərar verəcəyindən asılıdır: “Közərən münaqişənin davam etdirilməsi təklifi, şübhəsiz ki, nəticə vermədi - nə Ermənistan daha da rusiyapərəst oldu, nə də Azərbaycan. Münaqişənin həllini axtarıb tapmağa cəhd etmək lazımdır. Biz Moskvanın rolunu yüksək qiymətləndiririk və ümid edirik ki, o, tezliklə sülhün qorunması rolunu öz üzərinə götürəcək”.
Sadə azərbaycanlılar Rusiyaya qarşı bir qədər soyuq münasibət bəsləyirlər: birinci müharibədə Moskvanın Emənistanı dəstəkləyən birtərəfli mövqeyinə olan inciklik hələ də hiss olunur.
İkinci müharibədə Rusiyanın rolu da birmənalı qarşılanmır. Xalq arasında “Moskva Azərbaycanı tam qələbənin bir addımlığında saxladı” fikri hələ də dolaşır.
“Rusiyapərəst olmaq üçün heç bir səbəbimiz yoxdur. Özünüz bizi Türkiyəyə tərəf itələyirsiniz, - deyə bir Bakı sakini suallarımı cavablandırır. - Rusiyaya qəzəblənmirik. Daha çox məyus olmuşuq”.
Bütün azərbaycanlılar məni inandırmağa çalışırlar ki, onlar kin saxlayan insanlar deyillər: “Nə olubsa, artıq keçib. Əsas odur ki, gələcəkdə nə olacaq”.
Onlar gələcəklərini aydın görürlər: “Kişi səhv edə bilər. Ancaq səhvini təkrarlaya bilməz. Bu o deməkdir ki, o, özünə, ailəsinə, ölkəsinə və əcdadlarının xatirəsinə xəyanət edəcək. Biz bir daha heç vaxt torpaqlarımızı əldən verməyəcəyik”.
Aleksey Qryazev (Bakı - Qarabağ - Moskva)
Tərcümə və təqdim etdi: Miraslan
