Bunu Kulis.az-a Ermənistan SSR və Azərbaycan SSR dövlət və partiya xadimi, Vedi Hərbi İnqilab Komitəsinin ilk sədri, repressiya qurbanı Saleh Güllücinskinin qohumu Səbinə Uğur müsahibəsində deyib.

 

 

- Saleh Güllücinski İrəvan şəhəri yaxınlığındakı Güllücə kəndində, Məşədi Teymur və Leyli xanımın ailəsində dünyaya göz açıb. Ailədə 5 uşaq (3 qız, 2 oğlan) olublar: Saleh, Məmməd, Rübabə, Ləzifə, Şövkət.

 

Saleh Güllücinski A.S.Puşkin adına İrəvan rus-tatar məktəbində, sonralar - 1911-1915-ci illərdə isə İrəvan Müəllimlər Seminariyasında təhsil alıb. 5 mart 1916-cı ildən 6 iyun 1918-ci ilə kimi İrəvan dairə məhkəməsində işləyib. 1918-ci il fevralın 2-dən isə tərcüməçi işləyib. 1918-ci ildə indiki Ermənistan ərazisində Ararat respublikası yaradılıb və hakimiyyət başında Daşnaksütyun partiyası olub.

 

1920-1921-ci illərdə Ermənistanda bolşeviklər hakimiyyətə gələndə Kommunist Partiyası sıralarına daxil olan Saleh Güllücinski daşnaklara qarşı mübarizədə fəal iştirak edib. Bu barədə Rza Vəlibəyovun “Keçmişdən səhifələr” adlı kitabında oxuya bilərik.

 

Həmin illərdə Ermənistanda Qızıl Ordunun xüsusi şöbəsinin müstəntiqi vəzifəsində çalışan Saleh Güllücinski özünü siyasi cəhətdən hazırlıqlı və savadlı göstərdiyinə görə 1920-1923-cü illərdə Ermənistan SSR Fövqəladə Komissiyasının ilk müstəntiqi olub. 1921-ci ilin əvvəllərində Vedi Rayon Hərbi İnqilab Komitəsinin ilk sədri vəzifəsində, 1922-ci ildə Vedi rayon icraiyyə komitəsinin sədri vəzifəsində çalışıb. Vedidə çalışdığı zamanlarda aclığın qarşısını almaq, qırğınlardan qaçan yerli azərbaycanlı əhalinin geri dönməyini təmin etmək üçün çox işlər görüb.

 

1918-ci ildə daşnaklar İrəvanda qırğın törədəndə azərbaycanlılar Türkiyəyə, İrana qaçıblar. Babam Səməd o zaman 15, bacısı Əfruz isə 20-21 yaşlarında olub. Ataları Kərbəlayi Cəfər onları Saleh Güllücinskinin atası Məşədi Teymurla qırğından qurtulmaları üçün Türkiyəyə göndərib. Məşədi Teymurun həyat yoldaşı Leyli xanım Səmədlə Əfruzun bibisidir.

 

Sonradan babam Səməd və bacısı Əfruz qayıdıb İrəvana gələndə görüblər ki, evləri, mülkləri yanıb kül olub. Əfruz nənə atasının və yeddi qardaşının öldürüldüyü şəhərdə artıq qalmaq istəməyib və sağ qalan bir neçə qohumu ilə Şəmşəddindən (indiki Berd) Azərbaycanın Tovuz rayonuna gəliblər və sonralar Gəncədə məskunlaşıblar.

 

 

- Qəti qarşı çıxırdı. Qırğınlardan qaçqın düşən qərbi azərbaycanlıların öz dədə-baba yurdlarına qayıtmağına Sovet Ermənistanında izin vermirdilər. Bununla onlar Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlıların sayını azaltmaq, ermənilərin sayını artırmaq istəyirdilər. Saleh Güllücinski bu siyasəti dəstəkləmədiyi üçün onu Ermənistandan uzaqlaşdırmaq məqsədilə 1924-cü ildə Tiflisdəki Zaqafqaziya Kommunist Universitetinə təhsilini davam etdirməyə göndərirlər. Qohumların dediyinə görə, Mircəfər Bağırovla 1926-cı ildə tanış olub.

 

 

- Saleh Güllücinskinin bacısı Rübabə xanımın qızı Rəfiqə xanımın dediyinə görə, 1918-ci ildə daşnakların hakimiyyəti zamanı onlar geri - İrəvana gələndə görüblər ki, evinin qapısı qırılıb, üç otağa Vandan gələn ermənilər yerləşiblər. Atası Hüseyn deyib ki, sən kimsən, mənim evimə necə girmisən? Erməni deyib ki, “sən Türkiyəyə necə getmisənsə, mən də Vandan elə gəlmişəm. Mən gəldim hökumətə dedim ki, mənə sığınacaq ver, dedilər ki, get hansı evin qapısı bağlıdırsa, qapısını qır, gir evə. O biri otaq mənə lazım deyil, sən də o otaqda yaşa”. Atası qorxusundan dillənə bilməyib. Daşnakların hökuməti idi. Van ermənisi 40 il o evdə onlarla birgə yaşayıb.

 

 

- Xeyr. Tiflisdə Universitetdə təhsil alarkən əslən Borçalıdan olan Səkinə xanımla tanış olur. Səkinə xanım da həmin universitetdə təhsil alıb. Rəfiqə xanımın dediyinə görə, universiteti bitirdikdən sonra Mircəfər Bağırovun dəvəti ilə Saleh Güllücinski, həyat yoldaşı, atası, anası və subay bacıları Bakıya gəliblər. Evli olan bacısı İrəvanda qalıb.

 

1926-1927-ci illərdə Azərbaycan KP MK-nın altqrupunun üzvü olub, 1927-1929-cu illərdə Bakı sovet partiya məktəbində həm müəllim, həm də tədris hissəsinin müdiri vəzifəsində, 1929-1930-cu illərdə Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığının Uşaqların sosial tərbiyəsi və politexnik təhsili Baş idarəsində rəis müavini vəzifəsində çalışıb. Mircəfər Bağırov Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsinin sədri olanda (indiki DTX) Saleh Güllücinski həmin qurumun səlahiyyətli nümayəndəsi olub.

 

 

- Onu deyə bilmərəm, amma 1934-cü il mayın 14-də Zaqafqaziyada ilk dəfə “Lenin” ordeni ilə təltif olunan Saleh Güllücinski olub. Mircəfər Bağırov bu ordenlə ondan sonra təltif olunub. Qohumlar belə deyirlər: “Ordeni almağa Saleh Güllücinski Mircəfər Bağırovla birgə gedibmiş. Bağırov deyib ki, səni mənim yerimə hazırlayırlar. Güllücinski də cavab verib ki, mənim nə belə fikrim, nə də niyyətim var”. Məncə, Bağırov özündən başqa heç kimin yuxarı pillələrə qalxmağını istəməyib.

 

 

- Bəhanə idi. Saleh Güllücinski 1931-1933-cü illərdə Moskvada Qırmızı Professorlar İnstitutunda təhsil alıb, lakin bu ali məktəbdə təhsilini bitirməyib. Qırmızı Professorlar İnstitutu (QPİ) partiyanın ən yüksək ideoloji kadrlarının və universitetlərdə ictimai elmlər üzrə müəllimlərin hazırlanması üçün Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin xüsusi ali təhsil müəssisəsi olub. Qırmızı Professorlar İnstitutunda təhsil alarkən Moskva Polad İnstitutunda və Timirzayev adına Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında fəlsəfə müəllimi işləyib. Həyatını araşdırarkən bu qənaətə gəlirəm ki, Trotski ilə əlbir olmayıb.

 

Z.Bünyadovun “Qırmızı terror” kitabına istinad etsək, ifadələrə görə, “Gizli müsavat” adlı təşkilat olub. Sirr deyil ki, Bağırov da, Beriya da müsavatçı olublar. Hazırda əlimdə Saleh Güllücinskinin müsavatçı və bu təşkilatla gerçəkdən əlaqəsinin olub-olmamağı ilə bağlı sübutlar yoxdur. Onun evinə qardaşının tanışı olan Polina adlı rus qadın gəlib və orada yaşamağa başlayıb. Sonra Saleh Güllücinskinin evindən Trotskinin kitabı tapılıb. Evdəkilər bir-birinin üzünə baxıblar ki, bu kitab bizim evə necə gəlib? Güman edirəm ki, Saleh Güllücinskinin həbsinə bəhanə üçün həmin kitabı necəsə evə qoyublar.

 

Ziya Bünyadovun “Qırmızı terror” kitabında bildirilib ki, Saleh Güllücinskidən əvvəl 1937-ci ilin yanvarında Mikayıl Hüseynov və Hənəfi Zeynallı həbs ediliblər. Onlar dindiriləndə Saleh Güllücinskinin də adını çəkiblər. Saleh Güllücinski o zaman Azərbaycan KP MK yanında Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun rektoru olub.

 

 

- Bağırovun məhkəməsindən bilirik ki, M.C.Bağırov özü də bir zamanlar müsavatçı olub. 1933-cü ildə Azərbaycan milliyyətçi partiyası yaradılıb. Əhməd Tirinç, Əli Kərimov, Həmid Sultanov, Bala Əfəndiyev, Soltan Məcid Əfəndiyev və digərləri ilə birilikdə Saleh Güllücinskinin adı çəkilib. Təşkilatın əsas vəzifəsi silahlı üsyan ilə bütöv Azərbaycan yaratmaq istəyi idi.

 

Qarışıq hadisələrdir bunlar. Tam şəkildə hələ ki, öyrənilməyib bu dövr. Bəzən deyirlər, Stalin əmr verdi ki, 4 min adam həbs olunsun. Düşünürəm ki, bunlar bu qədər bəsit olmamalıdır. Hər kəs həbs edilməyib.

 

 

- O dövr siyasi elitada kimlər var idisə, onlar. Dadaş Bünyadzadə və digərləri. Saleh Güllücinski 1934-1935-ci illərdə Xalq Torpaq Komissarlığının Siyasi bölməsinin rəis müavini və s. yüksək vəzifələrdə çalışıb. Mikayıl Hüseynov və Hənəfi Zeynallı dindiriləndə onun adını çəkiblərsə, deməli, onlar Saleh Güllücinskini tanıyıblar. Saleh Güllücinskinin qohumları repressiya illərinin qorxusundan indi belə onun yoldaşları haqqında heç nə danışmırlar. Həbs olunandan sonra yaxınları ondan aylarca xəbər almağa çalışıblar. Bir neçə aydan sonra NKVD (Xalq Daxili İşlər Komissarlığı) əməkdaşı onu axtarmaqdan yorulmayan bacısı Ləzifə xanıma deyib ki, qardaşının boynuna daş bağlanılaraq dənizə atılıb. DTX arxivindən əldə etdiyim məumata görə, Saleh Güllücinski 1938-ci il 3 yanvar tarixində güllələnib.

 

 

- Bağırov və Beriya müsavatçı olublar. O illərdəki kommunistlər əvvəl müsavatçı olublar, sonra kommunist. Bir-birlərinin sirləri açılmasın deyə də ola bilər. Əli bəy Zizikski ilə də Bağırov yaxın olub. Sonradan isə Ziziksi məhv edilib.

 

 

- Saleh Güllücinski İrəvanda yaşayıb. İrəvan inzibati ərazi olaraq Azərbaycan Cümhuriyyətinin ərazisi olmayıb. Qırğın nəticəsində İrəvandan qaçqın düşənlərin bu şəhərə qayıtması üçün mübarizə aparıb, imza toplayıb.

 

 

- Onun bir övladı olub: Ələsgər. Atası güllələnəndə 10 yaşı olub. Anası götürüb aparıb onu. Sonra Ələsgərin də iki övladı olub, amma Ələsgər gənc yaşında vəfat edib. Saleh Güllücinskinin qohumlarından hazırda yaşayanlar var. Repressiya illərində ordenlə təltif olunduğu zaman çəkilən fotoşəkil, əlyazmaları yandırılıb. Saleh Güllücinskinin İrəvanda yaşayan bacısının əri Salehə aid nə şəkil varsa, qorxudan yandırıb. Saleh Güllücinskinin bacısı bəzi şəkilləri tövlədə - suvağın altında gizlədib. Məndə olan şəkillər də həmin şəkillərdir.

 

 

- Rza Vəlibəyovun İrəvanda 1969-cu ildə nəşr olunan “Keçmişdən səhifələr” kitabı var. Rza Vəlibəyov Ermənistan SSR xalq ədliyyə komissarı, Ermənistan SSR Xalq Komissarları Soveti sədrinin müavini, “Sovet Ermənistanı” qəzetinin redaktoru vəzifələrində çalışıb. İrəvan şəhərində Fəxri panteonda dəfn olunan yeganə azərbaycanlıdır. Rza Vəlibəyov kitabında daşnaklara qarşı mübarizə aparan Cahangir Ələkbərbəyov, Saleh Güllücinski, Hüseyn Salmanov, Musa Vəlibəyov, Rza Axundov, Məmmədəli Nasir, Bala Əfəndiyev, Yusif Abbasov, Abbasqulu bəy Şadlınski, Əli Tağızadə, Ələmdar Həşimov və başqalarının xidmətlərini təfsilatı ilə şərh edib. Vedidə icraiyyə komitəsinin sədri işlədiyi zaman Saleh Güllücinski Abbasqulu bəy Şadlinski ilə birlikdə Dəvəlidə daş karxanasının istifadəyə verilməsinə böyük əmək sərf edib. Vedidə çalışarkən Saleh Güllücinski daşnaklardan qurtulmuş kəndləri dinc həyata qaytarmaq, qırğınlardan qurtulan əhalinin Türkiyədən, İrandan yurdlarına geri dönmələri üçün əlindən gələni edib, lakin Ermənistan hökuməti İrandan, Türkiyədən gələn erməniləri Vedibasara yerləşdirməyə başlayıb. Əziz Ələkbərlinin “Vedibasar mahalı” kitabında da bu məlumatlar öz əksini tapıb.

 

 

- Heç bir təşəbbüs olmayıb. İlk mən araşdırmağa başladım. Saleh Güllücinskinin anası mənim babamın bibisidir. Çox tanınmış nəsil olublar. Mənim babamın atası, qardaşı təhsilli olublar - seminariya bitiriblər. Hətta babamın bir qardaşı Peterburqda təhsil alıb. Mənim itkin düşən qohumlarım Saleh Güllücinskinin anası Leyli xanım tərəfdən olan qohumlarımdır. İrəvanda sayılıb-seçilən ailə olublar. Kərbəlayı Cəfərin 8 oğlu və 1 qızı olub. Kərbəlayı Cəfərin bacısı Leyli xanım, Saleh Güllücinskinin atası Məşədi Teymurla qohum olub. Kərbəlayı Cəfərin oğlanları - Əlirza, Məmmədrza, Zeynalabdin, Həsən, Hüseyn, ən kiçikləri Kazım. Bütün oğullarının adı indi yadımda deyil. Kazım uşaq vaxtı rəhmətə gedib. 1918-ci ildə Gəncədə Yeni İrəvan məhəlləsində məskən salıblar. Saleh Güllücinskinin əmiləri ilə Yeni İrəvanda bir məhəllədə qalsalar da, bir-birlərindən xəbər tutmayıblar. Məşədi Teymur oğlu Saleh Güllücinski güllələndikdən sonra, 1944-cü ildə Gəncədə ölüb. Müharibə illəri olduğundan Məşədi Teymurun ölümündən qızları 1 ay sonra xəbər tutub. Məşədi Teymurun Gəncədə dəfn edildiyi qəbiristanlıq ərazisində indi Şəmkir avtovağzalı yerləşir. Məşədi Teymurun məzarı qalmayıb. Saleh Güllücinskinin qardaşı Məmməd Güllücinski isə İkinci Dünya müharibəsi zamanı Almaniyada əsir düşüb.

 

 

- Mən öz soyağacımızı öyrənmək üçün bu yola girdim. Saleh Güllücinskini araşdıraraq onlar barəsində məlumat öyrənmək yolunu seçdim. Prezident kitabxanasına Azərbaycan tarixçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Nazim Mustafa ilə görüşə getmişdim, təsədüfən Jalə adlı xanımla (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanasının Nadir ədəbiyyat fondunun müdiri Jalə Qurbanlı - red.) tanış oldum.. Söhbət zamanı o mənə dedi ki, Saleh Güllücinskinin anasının dayısı da var. Beləcə mən 100 ildən sonra İrəvanda itkin bildiyim qohumlarımdan bir iz tapdım.

 

Heç bir zaman babamın bacısı və babam İrəvanın adını çəkməyiblər. Sanıram, yaşadıqları dəhşətli hadisələri unutmaq üçün. Kərbəlayı Cəfər Zar kəndi (İrəvandan 16 km aralıda yerləşir) kəndxudası olub. Zəngin adam olub, haqqında rəvayətlər var. Çox səxavətli və mərd adam olduğunu deyirlər. Yazdığım kitabda onun haqqında bir neçə rəvayət var. İrəvanda aclıq illərində öz taxılını camaata paylayıb. Bir nəfər deyib ki, aclıq vaxtı taxılını niyə camaata paylayırsan? Kərbəlayı Cəfər deyib ki, məni ağa edən onlardır.

 

 

- 1957-ci ildə. “Xalq düşməni” kimi həbs olunarkən terrorçuluq, sui-qəsd və silahlı üsyana hazırlıq maddələri üzrə ittiham olunub.

 

 

- Saleh Güllücinskinin “Molokan bağı”nın (indiki Xəqani bağı - red.) qarşısındakı 2-3 mərtəbəli binalarda evi olub. Həmin ev keçmiş Korqanov, indiki Rəsul Rza küçəsində yerləşib. Ev müsadirə olunub və Salehin qardaşı Məmmədin tanışı olan Polina xanıma verilib. Saleh Güllücinskinin bacısı Ləzifə xanım təzyiqlərə görə Bakıda yaşaya bilməyib və Xudata köçüb. Orada işləyib, ailə qurub. Ləzifə xanım alman dili fakültəsinin birinci buraxılış məzunu olub və müharibə illərində alman dilini bildiyinə görə də təqib olunub. Saleh Güllücinskinin qardaşı Məmməd Almaniyada əsir düşüb. Bir yandan Saleh Güllücinski, digər yandan Məmməd Güllücinskiyə görə ailə ciddi təqiblərə məruz qalıb. Səməd babam 1930-cu illərdə həbs olunub. O zaman Şəmkirdə yaşayıb və dəmir yolunda işləyib. Şəmkir üsyanı zamanı “sən kəndxuda oğlusan” deyib, həbs ediblər. Nənəm deyirdi ki, babanı Bakıda NKVD-də işləyən qohumu həbsdən azad edib. Əlbəttə, nənəm onun Siyasi İdarənin səlahiyyətli nümayandəsi olduğunu bilmirdi.

 

Müharibə illərində babam yenə həbs olunub və yenə eyni ittihamla. Amma artıq Saleh Güllücinski yox idi. Babamı həbsdən birbaşa ön cəbhəyə aparıblar. Saleh Güllücinskinin ailəsi ilə babamgilin əlaqələri, düşünürəm ki, Saleh Güllücinski həbs ediləndən sonra da olub, amma qorxularından inkar ediblər. Saleh Güllücinski arxiv sənədinə görə 5 ay həbsdə olub, işgəncələr verilib. Sonra da güllələnib.

 

 

- Repressiyanı araşdıran bir neçə tarixçi ilə söhbətim olub. Onlar dəniz məsələsinə inanmırlar.

 

 

- Kütləvi məzarlıqlarda dəfn olunanlar var. Repressiya qurbanlarının əksəriyyətinin qəbri yoxdur.

 

 

- Bacıları rəhmətə gediblər, amma onların övladları, nəvə-nəticələri hazırda Bakıda və bir çox xarici ölkələrdə yaşayırlar.

 

 

- Rəfiqə xanım İrəvanda yaşayıb və 1926-cı ildə Saleh Güllücinski ailəsi ilə Bakıya köçdüyündən gediş-gəlişləri az olub. Rəfiqə xanımın babası Məşədi Teymur müharibə illərində onlara gəlib-gedib. Saleh Güllücinskinin oğlu da dənizdə neftçi olub və gənc yaşda vəfat edib.

 

 

- Bu dövr az araşdırılıb. Hazırda bəzi gənclər bu dövrü araşdırmağa maraq göstərirlər. Saleh Güllücinski kimi bir çox adam var ki, adları çəkilmir, amma Azərbaycan üçün çox işlər görüblər. Çalışıb araşdırmaq lazımdır.

 

 

- Xalq Maarif Komissarlığında çalışıb. Təbliğat-təşviqat bölməsinin siyasi şöbəsində çalışıb. Qasım İsmayılov (indiki Goranboy - red.) rayonu üzrə MTS siyasi şöbə rəisi işləyib. Sosialist əməyi qəhrəmanı Bəsti Bağırovanın irəli çəkilməyində onun mühüm rolu olub. Daha çox müəllim kimi çalışıb. Onun qeyri-leqal siyasi fəaliyyətini daha çox araşdırmaq lazımdır. Çox güman, kitabları da olub.

 

 

- İnternetdə əvvəl haqqında məlumat olmayıb və onun haqqında arxivlərdən və qohumlarından məlumatları əldə edib ilk dəfə vikipediyaya yerləşdirmişəm. Şəkli ilə birgə. Sonralar Saleh Güllücinski və qohumları barəsində müxtəlif saytlarda məqalələrlə çıxış etmişəm.

 

 

- Bəli. Kitabın 1-ci hissəsini (Saleh Güllücinskinin fəaliyyətinin İrəvan dövrü və qohumları) tamamlamışam. Repressiyası ilə bağlı kitabın 2-ci hissəsini yazıram.

 

 

- Çox gözəl. Mənim nənəmin, babamın orada mülkləri olub. İrəvanda böyük bağları olub. İrəvan mahalına Qırxbulaq mahalı, Qırxbulaq çayına isə həm də Gedərçay deyirlər. Aşağıda Gedərçay, yuxarıda Zəngiçay olub. Ən çox 1988-ci il hadisələrindən danışıblar mənə.

 

 

- Rəfiqə xanım mənə danışıb ki, onlarla birgə yaşamışıq, amma onlar hər zaman gizlində düşmənçilik edirdilər. Bu üzdən onlardan uzaq durmuşuq. Onlardan diksinmişik, onların ət dükanından ət almamışıq, əllərini vurduqları yerə əl vurmamışıq. Erməni olduqları üçün..

 

Jalə xanım mənə danışıb ki, 1988-ci ilin dekabrında erməni silahlıları redaksiyaya daxil olub və ermənicə “burada türk varmı?” soruşublar. Orada çalışan qızlar deyiblər ki, türk budur. Jalə xanım da ermənicə mükəmməl bildiyinə görə özünü vəziyyətdən çıxarmağa çalışıb və oranı tərk edib. Və gecə ikən ailəsi qaçıb Bakıya gəlib.

 

 

- Saleh Güllücinski həbs olunarkən bacısı Ləzifə xanım onun evində olub və 21 yaşı olub. O, sonralar Xudata köçüb. Saleh Güllücinskinin böyük bacısı Rübabə İrəvanda yaşayıb. Ən kiçik bacısı evlənib, övladları ABŞ-də və Almaniyada yaşayırlar.

 

 

- Tapmışam. 90-cı illərdə Azərbaycandan köç ediblər. 60-70-ci illərdə köç edənləri də var. Türkiyədə qohumlarımız var. Rəfiqə xanımın soyadı Dalqılıcovadır. Nadir soyaddır. Türkiyədə İğdırda Dalqılıc kəndi var. 1918-ci il qırğınları zamanı Rəfiqə xanımın atası Hüseyn ailəsi ilə birgə İğdıra gedib. Soyadları da elə bunun üçün Dalqılıcovdur. İrəvandakı Səməd babamın atası evinin yerində mehmanxana tikildiyini Əfruz nənəyə 1970-ci illərdə İrəvana gedib-gələn biri demişdi. Amma bilmirəm, hansı mehmanxanadır. Saleh Güllücinskinin ailəsi isə indiki Ermənistan Hökumət Evinin arxasındakı 2-ci küçədə yaşayıb. Bağları İrəvan şəhərinin kənarında olub. Rəfiqə nənə deyirdi ki, bizim mülklərin bir hissəsini sovet hökuməti əlimizdən alıb, sonra da yerində uşaq bağçası tikiblər.