Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının böyük ideoloqu M.Ə.Rəsulzadə zəngin tarixi-siyasi irs qoyub gedib.İlk Demokrtaik Cümhuriyyətimizin ideoloji lideri olmaqla yanaşı, onun turançılıq, türkçülük, iki Azərbaycanın birləşməsi ideyası və digər problemlərlə bağlı zəngin fəaliyyəti və yazıları vardır.M.Ə.Rəsulzadə sadəcə bir şüarçı deyildi. Onun hər fikrinin əsasında ictimai-siyasi fəaliyyəti, təsdiqedici əsərləri və məqalələri  vardır(təxmini hesablamağımıza görə onların sayı 1200-ə qədərdir və bu da Rəsulzadəyə tariximizdə əbədi yaşamaq haqqını vermişdir.) Onun bu yazısı da olduqca akyualdır və Əfqanıstanda gedən proseslərin əhəmiyyətliliyini nəzərə alıb oxuculara təqdim edirəm.Bu məqalə  İstanbulda M.Ə.Rəsulzadənin Baş redaktorluğu ilə nəşr edilən “Odlu yurd” jurnalının 1-ci sayında çap olunub.

                                          

İşbu faciənin baş qəhrəmanı kral Əmanullahı onun Əfqanıstanı hər nasıl olsa da, əsri və mədəni bir məmləkət halına qoymaq istəməsi haqqındakı əzm və təşəbbüslərini bilməyən yoxdur. Kral Əmanullah ilə kraliça Sürəyya həzrətlərinin o məşhuri-aləm səyahətləri hala xatırlardadır. Bu yükək  səyyahlara, bilxassə kraliça Sürəyya xanıma baxaraq, Şərqdə həqiqi bir tərəqqi və mədəniyyət səviyyəsi görmək istəyənlər ciddən sevinmişlərdi. Bu gün qardaş məmləkəti hərcü-mərc içində buraxan əsəfli hadisələr yalnız əfqan cədidçilərinin deyil, onların səmimi mühibləri bulunan bizlərin də candan təəssürünə mücib olmuşdur.

 

Fəqət siyasi və ictimai hadisələri xoşumuza və ya betimizə gəlmələri nöqteyi-nəzərindən təqdir və ya təkdir ilə qarşılamaq olan-bitən vaqeələri anlamaq üçün kafi deyildir. Bu nöqteyi-nəzərdən yalnız kral və arzularını deyil, onun tədbiqat sahəsini təşkil edən Əfqanıstanı da bilxassə bilməliyiz.

Əfqanıstan əsirlərdən bəri xarici aləmlə münasibatı yox deyəcək dərəcədə mücərrəd bir halda yaşamış və bu üzdən qayət ibtidai halda konservə edilmişdir.

 

Əksəriyyətlə heyvan bəsləyən göçəbə və qismən ziraətlə keçinən köylüdən ibarət olan bu məmləkətdə şəhər əhalisi çox az, ticarət zümrəsi zəif, əsnaf qismi isə qayətlə məhdud və qeyri mütəşəkkil bir haldadır.

Qəbilə həyatı ilə yaşayan və feodalitə üsulu ilə idarə olunan bu məmləkətdə mütləq monarşi ilə yaşayan məmləkətlərdəki münəvvər məmur sinfi belə yoxdur.

 

Bu kibi məmləkətlərdə bir qəbilə rəislərinin beynəldüvəl və beynəlqəbail bir taqım kombinezonlara istinadən digər qəbilələr üzərində hakimiyyətlərini təsis etmələri daima məşrut, hər zaman həssas və mütəzəlzəl olur. Xarici bir hadisə, daxili bir vaqeə siyasi müvazinəyi yıxmağa həmən kafi gəlir.

Bir tərəfdən ümumi hərbin, digər tərəfdən də Rusiya ixtilalının doğurduğu müsaid şəraiti təqdirlə, cahan vəziyyətinə aşina məhdud bir qism münəvvərlərin yardımı ilə bir saray hadisəsi nəticəsində əfqan səltənət ənənəsinə rəğmən məqtul Həbibullahın 3-cü oğlu ikən taxta çıxan, tərəqqi və islahat tərəfdarı cəsur Əmanullah xan Əfqanıstanın həm İngiltərə, həm də Rusiya tərəfindən istiqlalının tanınmasına müvəffəq olmuş və bu müvəffəqiyyətini daha sonra əfqan istiqlalını bütün mədəniyyət dünyasına parlaq surətdə tanıtmaqla ikmal etmişdir.

 

Bu hadisə Əmanullaha mənəvi bir nüfuz bəxş eyləmişdi. Əmanullah xan bu nüfuzu Əfqanıstanı bir an əvvəl Avropayı bir məmləkət halına gətirmək məqsədilə girişdigi islahat icrası üçün istifadə etmək istədi.

 

Əfqanıstanda islahat - yuxarıda məzkur patriarxal ictimai şərait daxilində yaşayan bir məmləkətdə - bir məmləkətdə ki, hala ziraət dövrünə belə kafi dərəcədə girməmişdir.Şübhəsiz deyil, Türkiyədə, İranda tətbiq olunan islahata belə bənzəməz. Türkiyədə Qazi Paşanın, H.Sübhi bəyin “Dağ yolunda” qeyd etdiyi çox mənidar bir tərifinə görə “ətdən və kəmik”dən yapılma fani Mustafa Kamaldan maəda bir də “mən” deyil, “biz” ədədi cəm ilə ifadə olunur. Əbədi Mustafa Kamal vardı. Birinci Mustafa Kamala tarixin müvəffəq və unudulmaz uca bir şəxsiyyət və qəhrəmanı şərəfini bəxş edən qüvvət şu ikinci qoca təcəddüd tarixinin xülasəsini təşkil ilə müştərək bir mənəviyyatı ifadə edən Mustafa Kamallığı kəndi şəxsiyyət-lərində əzəmi qüvvət və mükəməliyyətlə təmsil edə bilməsidir.

 

Tənzimat hərəkatının tarixi 200 sənəyi buluyor. Bundan kaç sənə əvvəl Türkiyə tibb fakültəsinin 100 sənəlik ildönümünü təsit eləmişdir. Keçənlərdə 200 sənəlik təsis ildönümünü təsvib etdiyimiz Türkiyə mətbəələrində basılan əsərlərdə bu gün tətbiq olunan islahatın şu və ya bu şəkildə fikriyyatına təsadüf etmək müşkül deyildir.

 

Bütün bunlardan maəda Türkiyədə əsri həyat və fikirləri mənimsəmiş bir münəvvər zümrə vardır ki, bunların ən aktiv qismini zabitan təşkil ediyor.

İranda kəza islahat hərəkatının kəndinə məxsus bir tarixi, bu hərəkatı təşkil edən münəvvər bir zümrə, onu müdafiə edən mütəşəkkil bir sinif, ticarət burjuaziyası vardır. Rza şahın yapdığı islahat, yarım əsrdən bəri başlanan və mətbuatı, firqələri, zümrəvi təşəkkülləri, bir sözlə müəssei əfkarı ümumiyyəsilə, 20 sənədən bəri təəssüs etmiş məşrutiyətçilik proğramını tətbiqdən ibarətdir.

 

Əfqanıstanda nə Türkiyədəki mühəvvər zabitan zümrəsi, nə də İrandakı ticarət burjaziyası vardır. Orada başlıca olaraq iki sinif görülüyor: zəif əkinçilərlə qüvvətli köçəbelər. Qəbilə həyatı ilə yaşayan Əfqanıstanda mərkəziyyəti idareyi tutacaq nə əskəri təşkilat, nə idari təsisat, nə də mədəni rabitə vardır. Qılcai və Şinvari kibi qüvvətli qəbilələrin Əmanullahın mənsub olduğu Dürrani qəbiləsi kibi nisbətən zəif bir qəbilə müməssillərinə təbiiyyətləri tarixi bir kombinezon nəticəsində hasil və nominal bir şəkildə idi. Əfqanıstandakı rəsmi lisan belə çöl və dağ əhalisindən pək fərqli olan şəhərli taciklərin konuşduqları farsidir. Əksəriyyətlə puştu, qismən də türkcə qonuşan əfqanlılar bu lisandan anlamazlar. 

 

Bu şərait daxilində məmləkət fikriyyat və mənəviyyatı üzərində hakim olan qüvvət orta zaman fikriyyatı və klerikal zehniyyətidir. Mollalar, şeyxlər və mütəəssiblər,əlbətdə ki, qüvvətlidirlər.

 

Böylə bir mühitdə islahat hər şeydən əvvəl mərkəzin nominal deyil, həqiqi hakimiyyətini təmin edəcək müntəzəm bir ordu təşkilini və onunla bərabər maarif tərvicilə məktəblər təsisini istihdaf və məmləkət iqtisadiyyatını fəlcə uğratan qəbilə təşkilatilə feodalite müəssisələrini tədricən ilğa edəcəkdi. Mədəni həyatın digər cəhətləri isə bu xüsuslardakı tətbiqatdan sonra kəndi- kəndinə təbiətilə gəlmiş olacaqdı.

 

Bugünkü faciənin ən böyük amillərindən biri iştə bu tədric üsuluna riayət edilmədən və əsri islahatı həzm edəcək ictimai bir qüvvət hazırlamadan Əfqanıstanın təhəmmülə qeyri-mütənasib bir təcrübəyə girişmək olmuşdur.

 

İşbu keyfiyyəti - burjuasız burjua islahatına qalxışmaq - təbirilə qeyd edən sovetlərin sabiq Əfqanıstan səfiri Roskolnikov “Pravda” qəzetəsində yazdığı bir məqalədə kral Əmanullaha təkrar müəffəq olursa, nələr yapmaq lazım gəldiyini tövsiyə edərək diyor ki:

“İctimai məsnədini qəti surətdə genişləndirməli, köylülərə istinad etməli, topraqları mülkədarlardan alaraq çiftçilərə verməli, vergiləri azaldaraq feodallarla mollalara qarşı amansız surətdə cidal açmalıdır”.

 

Feodallarla mollalara qəti surətdə cidal açmaq üçün sadə köylülərə istinadən burjuazi və ya əmələ kibi surət və intizamla hərəkətə keçə bilən mətin bir zümrəyə dayanmadan pək də ümidli bir tabiye olmadığını,əlbəttə, Roskolnikov dəxi bilməz deyildir. O da biliyor ki, Rusiyada belə muavin digər ictimai bir sinif mövcud olmadıqca sadə köylüyə istinadla cəzri hərəkətlərdə bulunmaq şübhəli bir hərəkətdir və müvəffəqiyyətsizliyə məhkumdur, məgər ki bu tövsiyədə bulunan Roskolnikov şu muavin və rəhbər sinfin Rusiyanın yardım üçün göndərməyə mühəyya olduğu qızıl orduyu düşünə. Fəqət bu təqdirdə Sucu oğlunun ingilis lehinə yapmaq istədiyini Əfqanıstan islahatçıları da Rusiya lehinə yapmaq məcburiyyətində qalmazlarmı?!

Hər halda qardaş Əfqanıstanın nəticəsi məchul anarşiyə tutulduğu olmuş bir işdir. Bu faciələrin Əfqanıstan islahatçıları lehinə xitam bulmasını canı könüldən arzu edəriz. 

 

Şu sırada Əmanullah xanın ətrafında birləşən islahatçıların təqib edəcəkləri taktik, şübhəsiz, əcnəbi müdaxiləsinə imkan vermədən təkrar vəziyyətə hakim olmayı bacarmaqdır!

 

Bu müvəffəqiyyəti əldə etdikdən sonra nə yapmaları lazım gəldiyi haqqında Roskolnikov kibi tövsiyədə bulunmaq istəməyiz, sadə müvəffəqiyyətlərini təmənna ilə iktifa edərək şu qədər qeyd edə biliriz ki: 

Şərqin kəndinə məxsus inkişaf yolu və hər məmləkətində kəndi ictimai bünyəsi və tarixi mərhələsilə mütənasib islahat yolları vardır.