Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Akif Nağının Azərbaycan tarixinə və onun öyrənilməsinə fərqli baxışlarıyla bağlı silsilə

Müasir dövrdə Cənubi Azərbaycana ictimai-siyasi proseslər...- XXXXXII mövzu

 

(Əvvəli burada:  )

 

Cənubi Azərbaycanda və xaricdə tədricən həyata keçirilən təşkilatlanma işləri ilə yanaşı yeni əsrin əvvəllərindən etiraz aksiyaları da baş verdi. 2003-cü ildə Cənubi Azərbaycanın bir çox yerlərində sosial tələblərlə kütləvi nümayişlər keçirildi. Həmin ilin iyulunda azərbaycanlı tələbə qız nümayişlərdə iştirak etdiyinə görə edam olundu [33]. Bu hadisə insanların qəzəbini bir qədər də artırdı. 2006-cı ildə İran jurnallarının birində azərbaycanlıların tarakana bənzədilməsi kütləvi aksiyalara səbəb oldu. İran hüquq-mühafizə orqanları aksiya iştirakçılarına aşırı güc tətbiq etdi, nəticədə etirazçılardan 300 nəfər həbs edildi, dörd nəfər öldürüldü. [20]. 2011-ci il ərzində azərbaycanlıların bir sıra aksiyaları oldu, aksiya iştirakçıları azərbaycanlılara qarşı ayrı-seçkilik siyasətinə etriaz edir [33], bu vaxtdan ekoloji problemlər, o cümlədən Urmiya gölünün quruması ilə bağlı etiraz aksiyaları da geniş vüsət alır [18]. 2009-cu ildən başlayaraq Təbrizin “Traktorsazi” futbol klubu, onun azarkeşləri milli, siyasi, ekoloji problemləri gündəmə gətirən aparıcı qüvvəyə çevrilir, futbol oyunları zamanı aktual şüarlar səsləndirir, qısa çağırışlarla ictimai rəyə təsir etməyə çalışırdılar. Bu illər ərzində Cənubi Azərbaycanda milli hərəkatın əsas tələbi ana dilində tədris, mətbu orqanlarda, teleradiolarda Azərbaycan dilində verilişlərin kəmiyyət və keyfiyyətinin artırılmasından ibarət idi. 2011-ci ildən bu tələblər rəsmi şəxslər, məsələn, azərbaycanlı deputatlar, hətta Azərbaycan vilayətlərinin müxtəlif səviyyəli rəhbərləri, həmçinin etiraz aksiyalarının iştirakçıları, diaspor nümayəndələri tərəfindən irəli sürülürdü. Bu istiqamətdə müəyyən nəticələr də əldə olundu. 2016-2017-ci illərdə Cənubi Azərbaycanın bəzi bölgələrində Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədrisinə cəhd edildi, Təbriz Universitetində Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fakultəsi təsis edildi [19, s. 278-279]. 2019-cu ildə Şərqi Azərbaycan məktəblərində Azərbaycan dili tədris olunmağa başladı, Azərbaycan dilinin öyrənilməsinə həftədə 2 saat ayrıldı [29]. Əlbəttə, Azərbaycan dilinin bu cür epizodik tədrisi kifayət hesab edilə bilməz…

 

Cənubi Azərbaycanda milli hərəkat xeyli dərəcədə Azərbaycan Respublikası ilə İran İslam Respublikası arasında münasibətlərin xarakterindən asılı idi. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra  İranla xoş əməkdaşlıq münasibətləri qurmağa çalışdı. Lakin İran tərəfinin bəzi hərəkətləri bu münasibətləri vaxtaşırı gərginləşdirirdi. İran Azərbaycan-Ermənistan  müharibəsinin ilk illərində nisbətən obyektiv mövqe tutmağa çalışır, Azərbaycanlı köçkün və qaçqınlara yardım prosesində iştirak edirdi. Amma İkinci Qarabağ (Vətən) müharibəsinin gedişində və Azərbaycanın qələbəsindən sonra, xüsusilə də Zəngəzur dəhlizi məsələsində Ermənistanın mövqeyindən çıxış etdi. Eyni zamanda, İran Azərbaycanda dini yönümlü qurumlar yaratmaqla dövlət siyasətinə təsir imkanlarını artırmağa çalışırdı [33]. İran Azərbaycanın Türkiyə və İsraillə daha sıx münasibətlər qurmasına da qısqanclıqla yanaşırdı. Bütün bunların təsiri altında Azərbaycan Respublikasında iki Azərbaycanın birləşdirilməsinə dair çağlırışlar səsləndirilir, aksiyalar keçirilirdi. Paralel olaraq, Cənubi Azərbaycanda eyni tələblərlə kütləvi aksiyalar reallaşdırılırdı [28].

 

2021-ci ildə Azərbaycanla İran arasında münasibətlər normallaşmağa başladı. Həmin ilin noyabrında Azərbaycan və İran prezidentləri Aşqabadda görüşdü, ikitərəfli əməkdaşlığa dair müqavilə imzaladılar. 2022-ci ildə iki ölkə arasında ticarətin səviyyəsi əvvəlki ilə nisbətən iki dəfə artdı [27].

 

2023-cü ilin yanvarında Azərbaycanla İran arasında münasibətlər yenidən kəskinləşdi. Yanvarın 27-də avtomatla silahlanmış şəxs Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə hücum etdi, bir nəfəri qətlə yetirdi, daha bir nəfəri isə yaraladı. Azərbaycan qanlı hadisə ilə bağlı sərt etirazını bildirdi, Tehrandakı səfiri geri çağırdı [26]. İran rəhbərliyi hadisəyə obyektiv hüquqi və siyasi qiymət vermədi, cinayəti törədən şəxsə ağır cəza verildi, amma hökmün icrası ləngidilir. Azərbaycan qanlı hadisə ilə bağlı cinayətkarlara sərt cəzanın verilməsi və icrası, İranın Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı qərəzli mövqeyindən geri çəkilməsi və digər tələblərinin üzərində israrlıdır.

 

Cənubi Azərbaycanda və xaricdəki müxtəlif siyasi, ictimai, mədəni qurumlar muxtariyyat, federasiya, konfederasiya, müstəqillik, iki Azərbaycanın birləşməsi kimi fərqli ideoloji bazalarda mübarizələrini davam etdirir, lakin vahid platforma və təşkilatda birləşə bilmirlər.

 

Cənubi Azərbaycanda mədəniyyət, ədəbiyyat, mətbuat sahələrində baş verən dəyişikliklərə də diqqət yetirilməlidir. “Cənubda ötən əsrin əvvəllərində formalaşmağa başlayan milli identifikasiya düşüncəsi 20-40-cı illərdə dinamik inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş, 1945-1946-cı illərdə solçu-populist müstəviyə, 1990-cı illərdə isə yenidən millətçiliyə, kimliyə” keçmişdir [15]. Bu dəyişikliklər bütün sahələrdə əksini tapdı.

 

Cənubi Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində “Odlar Yurdu”, “Çənlibel”, “Araz”, “Azərbaycan”, “Vətən Uğrunda” qəzetləri, “Koroğlu”, “Birlik”, “Azadlıq”, “Varlıq”, “Dədə Qorqud” jurnalları və digərləri milli adlarla nəşrə başladı [12]. Bu qəzet və jurnallarda yerli əhalinin sosial-iqtisadi problemlərinin, həmçinin azərbaycanlıların tarixi, mədəniyyəti, dili və ədəbiyyatına dair məsələlərin əks olunmasına diqqət yetirilirdi [31]. 2016-cı ildən başlayaraq qəzet və jurnalların nəşri yenidən genişlənir, “Yol”, “Günəş”, “Aylin” kimi qəzet və jurnallar fəaliyyət göstərir. Xaricdə çap olunan mətbu orqanları da qeyd etməliyik. Ötən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq dünyanın müxtəlif ölkələrində “Azərbaycan”, “Dirilik”, “İldırım” və digər qəzet və jurnallar nəşr edilirdi [14, s. 173-177].

 

Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın (1906-1988) “Heydərbabaya salam” əsəri ilə yeni intibah dövrünə daxil oldu. Əsər ilk dəfə 1953-cü ildə Təbrizdə çap olunmuşdu [9]. Şəhriyarın təsiri altında böyük şairlər ailəsi yarandı. Şəhriyar, Həbib Sahir, Səhənd, Savalan, Həmid Nitqi kimi şairlər İslam inqilabından sonra da fəaliyyətlərini davam etdirdilər. Bulud Qaraçorlu Səhənd (1926-1979) ana dilini xüsusi təbliğ edir, inqilabi-romantik ruhlu şeirləri ilə seçilirdi [17]. Şəhriyar ona böyük ehtiramla “Səhədiyyə” poemasını yazmışdı. İran inqilabından sonra Əli Təbrizlinin “Çalpapaq elim”, Həbib Sahirin “Yurd mahnısı”, Həsən Coşqunun “Təbrizim” şeirləri məşhur oldu. Ötən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq klassik şeirlə yanaşı avanqard, yeni üslublu şeirlər də meydana gəldi. Bu sahə, modern şeir Səhər Rəiszadə, Hüseyn Süleymanoğlu, Lalə Cavanşir, Heydər Bayat, Türkan Urmulu, Aydın Araz və digərləri ilə təmsil olundu [15]. Gənc yazarlar Nadir Əzhəri “Donuq şeir planı”, Ziba Kərbasi “Nəfəs”, Ərəstun Mücərrəd “Nano” şeirləri ilə XXI əsrin ilk onilliklərində yeni ədəbi tərzi təqdim etdilər [15].

 

XXI əsrin ikinci onilliyində Elmira Kəriminin “Bizdən sonra dünya necə olacaq?”, Səlim Ərdəbilinin “Çox istəyirəm ana dili danışam” əsərləri bədii və ictimai hadisəyə çevrildi [31].

 

Yeni dövrdə səviyyəli nəşr əsərləri də yaradıldı. Gəncəli Səbahinin “Şərəfli ölüm”, Səməd Behrənginin “24 saat yuxuda və ayıqlıqda”, Əli Daşqının “Torpaq qoxusu” və digər əsərlər uğurlu nümunələr hesab edilir. XX əsrin sonlarından etibarən Baqir Rəşadətinin “Altun Xəyal quşu”, Toğrul Atabayın “Manqurt” əsərləri diqqətlə qarşılandı [15]. 2016-cı ildə iki mühüm hadisə baş verdi. Yazıçı Qafur İmamzadənin “Qırmızım” hekayəsi gənc yazarların Türkiyədə keçirilən müsabiqəsində qalib gəldi, Nadir Elahinin isə məşhur “Bu qəfəs də uçdu” kitabı çapdan çıxdı [31]. 2017-ci ildə isə ən mühüm hadisə kimi 37 ildən sonra ilk dəfə Məhəmməd Rza Bağbanın müəllifi olduğu “Ana dili” kitabı nəşr olundu [31]. Cənublu yazarların  demək olar ki, hər birinin əsərlərində Qarabağ mövzusuna, 20 Yanvar, Xocalı soyqırımı və digər qanlı hadisələrə, həmiçinin Azərbaycanın İkinci Qarabağ (Vətən) müharibəsində qələbəsinə xüsusi yer ayrılmışdır.

 

Son 10 illiklər ərzində Cənubi Azərbaycanın mədəniyyəti və incəsənəti sahəsində xeyli uğurlar əldə edilmişdir. Bu proses İranda və dünyada yaşayan cənubluları əhatə etmişdir. Rəssamlardan Navid Namin, Şəhriyar Burand, Qədir Mansur, Hüseyn Kazımi, Əhməd Vəkili, bədii fotoqrafiya ustalarından Rza Diqqəti, Kərim Motaqi, Mehrdad Afşari, teatr sahəsində Mənsur Həmidi, Atabəy Nadiri, Əyyub Ağaxani, kino sənətində Niki Kərimi, İsmayıl Monsef, Nağı Neməti və digərləri həm ölkədə, həm də xaricdə kifayət qədər tanınır [3]. Musiqi sahəsində Əli Səlimi daha məşhurdur, onun “Aman ayrılıq” və “Sizə salam gətirmişəm” əsərləri dünya azərbaycanlıları içərisində məşhurdur [31]. Musiqi ifaçılarından Yaqub Zurufçu, Araz Elsəs, Ququş və digərləri daha çox tanınır və sevilir [4].

 

Cənubi Azərbaycanın mədəniyyət, incəsənət, ədəbiyyat, mətbuat sahələrində hadisələri ictimai-siyasi proseslərin təsiri altında baş verir, həmin prosesləri əks etdirir, tamamlayır, həmçinin qarşılıqlı təsirini də göstərir.

 

 

1. Bayramzadə Z. Türkmənçay. “Kimlik” dərgisi, № 8, dekabr, 2012, s. 90.

 

2. Cəfərov F. Nikbinliyə əsas var. “Azadlıq” qəzeti, 1 oktyabr, 1997-ci il, s.5.

 

3. Cənubi Azərbaycanda müasir incəsənət və mədəniyyət. (11.03.2021).- varyox.az/analizator/cenubi-azerbaycanda-müasir-incesenet/.

 

4. Cənubi Azərbaycan mədəniyyəti.-muhaz.org/azerbaycan-tarixi-v2.-html? page =269.

 

5. DAK-ın Azərbaycan diasporunun inkişafında rolu.- “Olaylar” qəzeti, 14-16 aprel 2012, s. 15.

 

6. GünAz TV haqqında.- web.archive.org/web/20190424072506/ //www.gunaz.tv/ az/ haqqimizda.htm.

 

7. Güneyli soydaşlarımızın Bəzz qalasına ənənəvi yürüşünün qarşısı alınıb, 08.07.2023.- aznews.tv/guneyli-soydaslarimizin-bəzz-qalasina-ənənəvi-yurusunun -qarsisi-alinib/.

 

8. İran İslam Cümhuriyyətinin əsas qanunu. Bakı, “Qızıl Şərq”, 1993.

 

9. İsmayılova E. M. Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poemasının nəşr tarixindən.- Lənkəran Dövlət Universiteti. Elmi Xəbərlər/Humanitar elmlər seriyası, I/2021, s. 27.- isu.edu.az/new/imgg/humanitar-2021/HUMANITAR_ new_26_32/pdf.

 

10. Kalafati, Kəskin A. İranlılıq paradiqmasının çöküş prosesi və Güney Azərbaycan milli hərəkatının yüksəlişi.- Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. Bakı, 2010.- //elibrary.bsu.az/books_460/№_191.pdf.

 

11. Kazımoğlu K. Dirçəliş məqamı. “Azadlıq” qəzeti, 4 iyul 1997-ci il, s. 5.

 

12. Mədəniyyət// Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı (GAMOH). //gamoh.org/m%c9%99d%c9%99niyy%c9%99t.

 

13. Məhəmmədi M. Güney Azərbaycan məsələləri. Bakı, “Bakı Çap Evi”, 2012.

 

14. Məmmədli P. Cənubi Azərbaycan mətbuatı tarixi (XIX-XX-XXI yüzilliklər). Bakı, “Elm”, 2009.

 

15. Məmmədova P. Cənubi Azərbaycanda milli mətbuat və ədəbi fikrin inkişaf mərhələləri (1978-1979-cu illər İran inqilabından sonrakı dövr). Avtoreferat. Bakı, 2022, s. 9-aak.gov.az/upload/dissertasion/filologiya-elml_ri/++az+-compressed. pdf.

 

16. Mustafayev V.K. Cənubi Azərbaycanlıların milli hərəkatı. “Bakı-Təbriz” dərgisi, № 8, 2007.

 

17. Səhənd. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2006, s. 5.- anl.az/el/s/s_se.pdf.

 

18. “Urmiya gölünün qurudulması” ilə bağlı ictimai müzakirə keçirilib.- yeniazerbaycan.com/xeberlenti_e77681_az.html.

 

19. Hacıyeva Y. İran İslam inqilabından sonra Cənubi azərbaycanlıların ana dili uğrunda mübarizəsi (1979-2005-ci illər). Bakı, “Adiloğlu”, 2017.

 

20. İranian Azerbaijan and the Cartoon Cockroach Controversy// Geocurrents.- //www.geogurrents.info/geopolitics/iranian-azerbaijan-and-the-cartoon-cockroach-controversy.

 

21. Kasravi Ahmad ııı As Historian/Encyclopedia İranica. // iranicaonline.org /articles/kasravi-ahmad-iii.

 

22. Lorentz J.H. Historical Dictionary of Iran. Second Edition. The Scarecrow Press, Inc., Lanham, 2007.

 

23. Middle East: İran.- web.archive.org/web/20120203093100/ //www. cia.gov/library/publications/ the-world-factbook/geos/ir.html.

 

24. Rafi M. Universal İdeology in the Great War: Germany`s Role in the Formation of Iranian Nationalism//Teleoscope.- 17.03.2015// //www. telospress.com/universal-ideology-in-the-great-war-germanys-role-in-the-formation-of-iranian-nationalism/.

 

25. Агазаде М.М. Проблема статуса азербайджанских тюрков в Иране.- researchgate.net/publication/344554048_Problema_statusa_azerbajdzanskih_turokov_v_Irane.

 

26. Азербайджан-Иран: новая проблема.-katehon.com/ru/article/ azerbaydzhan-iran-novaya-problema.

 

27. Вырос товарооборот Ирана с Азербайджаном.////caliber.az/ ru/post/ 103851/.

 

28. Гаджиев Н. Иран и Азербайджан: конфликт интересов неизбежен, даже после свержения муллократии.-zerkalo.az/iran-vs-azerbaydzhan-konflikt-interesov-neizbezhen-dazhe-posle-sverzheniya-mullokratii/.

 

29. Гасанова М. Зачем Тегерану потребовался азербайджанский язык//Regnum.-28.08.2019.https.//regnum-ru.turbopages.org/regnum.ru/s/news/ 2701570.html.

 

30. Кириченко В.П. Иранский Азербайджан: прошлое и настоящее.- Журнал «Россия и мусульманский мир», № 1, 2023, s. 95.- cyberleninka.ru/ article/n/iranskiy-azerbaydzhan-proshloe-i-nastoyaschee/viewer.

 

31. Пархомчук Я.К. Иранский Азербайджан в XXI веке. С.-Петербург, 2017, s. 23.- //dispace.spbu.ru/bitstream/11701/14799/1/Soderzhanie_-_kopiya. docx.

 

32. Сажин В. Иран-Азербайджан: Азербайджанский вопрос. 16.09.2022.- interaffairs.ru/news/show/37023.

 

33. Сажин В. Иранский Азербайджан-история и политика. //Международная жизнь.- 26.10.2021.- //interaffairs.ru/news/show/32232.

 

34. Трубецкой В.В. Особенности национальной ситуации в Исламской Республике Иран. Национальный вопрос в странах Востока. Москва, «Наука», 1982.