XXI əsrin sürətli  texnoloji inkişafı, süni intellekt, İT elementlərini çağdaş dünya təhsilinin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevirdi. Hazırda dünyanın bir çox ölkələrində pedaqoji işin təşkili prosesində, eləcə də dərsdənkənar məsələlərdə İT texnologiyası dominant tətbiqlərdən hesab edilir.

 

Moderator.az bildirir ki, ölkəmizdə də son illər təhsil adına atılan layihələrdən bir çoxu İT əsaslıdır. “Rəqəmsal bacarıqlar”, “STEAM-Azərbaycan”, “Virtual məktəb” və s. kimi layihələri buna misal göstərmək olar. 

Lakin bununla yanaşı, texnoloji inkişafın bir çox neqativ tərəfləri də təhsildən yan keçmədi. Texnoloji inkişaf dünyanı modelləşdirməklə yanaşı, ağıllı cihazlarla çatımlılıq dərəcəsini xeyli artırmış oldu. Artıq ağıllı telefonlara sahib olan hər şagirdin informasiya külliyatına, bir çox leqal və qeyri-leqal mənbələrə çatım şansları vardır. Bu əlçatanlılığın məktəbə daşınması təhsilin ana qayəsi, əsas missiyasına xeyli sarsıdıcı zərbələr vurmuş oldu. Neqativliyin telefonlara çəkilərək sosial şəbəkələrdə yayılması və sürətlə tirajlanması bu kimi halları ümumi qanunauyğunluq hadisəsi kimi cəmiyyətin şüuraltına hopdurma ehtimalı təhsilimizin gələcəyi üçün böyük təhlükə səbəbi olacaqdır. Bu səbəbdən də məktəbyaşlı şəxslərin  sosial şəbəkələrdən  düzgün istifadə qaydaları müəyyənləşdirilməli,  problem istiqamətində əməli fəaliyyətə keçilməlidir. Lakin bundan daha əvvəl və daha vacib hal isə orta məktəblərdə milli təhsil modeli ilə yanaşı, həm də Milli tərbiyə sisteminin tətbiqi və inkişaf etdirilməsidir. 

Milli tərbiyə sistemini əsas götürərək təhsilalanlarda azərbaycançılıq hissinin formalaşdırılması şəxsiyyət yetişdirilməsi ilə sıx bağlı olduğuna görə təbii ki,  bilavasitə pedaqoji mahiyyət daşıyır. Təlim prosesində təhsilalanlara onun mahiyyətini açıqlayarkən, müəllim mütləq hüquqi bilik və məlumatlardan istifadə etməlidir. Həmçinin, azərbaycançılıq hissinin formalaşdırılması üçün hər bir fənnin tədrisi prosesində bu məsələyə xüsusi yer verməli və böyüməkdə olan nəsillərin milli tərbiyə məsələsinin nə qədər əhəmiyyətli olduğunu dərindən dərk etmələrinə nail olmalıdır.

 

Təhsilalanların milli ruhda tərbiyəsi onlarda  həm də azərbaycançılıq hissinin formalaşmasına imkanlar yaradır.

 

 

-Azərbaycan Respublikasının qanunlarına, beynəlxalq hüquq normalarına  tabe olmaq;

-Ölkənin konstitusiya qanunlarında göstərilən konstitusion borcunu dərk etmək və onlara riayət etmək;

-Azərbaycanın tarixini bilmək və ölkənin mənafeyini qorumaq;

-Ölkənin milli-mənəvi dəyərlərindən irəli gələn məsələləri yerinə yetirmək;

-Vətəndaş qarşısında təsbit olunan bütün qayda-qanun və borclara əməl etmək;

-Hərbi mükəlləfiyyətli  vətəndaşların (təhsilalanların) hərbi borcunu yerinə yetirmək, ölkənin sərhədlərinin qorunması, torpaqlarının bölünməzliyinin müdafiəsinə hazır olmaq;

-Düşmənlərin haqsızlığına qarşı susmamaq və əsl həqiqəti dünyaya çatdırmaq.

-Ailə və mülkiyyət məsələlərindən irəli gələn vəzifələri yerinə yetirmək;

-Öz vəzifə və hüquqlarını dərk etmək, onlara düzgün əməl etmək;

-Milli-dini zəmində cəmiyyətdə ayrı-seçkiliyə yol verməmək;

-Vətəni tanımaq və sevmək; yaşadığı ölkənin maddi (yeraltı, yerüstü sərvətlərini) və mənəvi (görkəmli şəxsiyyətlərini tanımaq, onların ideya və fikirlərini öyrənmək, qoyub getdikləri irsi qorumaq) dəyərlərini bilmək və onları qorumaq;

-Xalqının milli-mənəvi dəyərlərini, adət- ənənələrini bilmək və ona əməl edərək qoruyub saxlamaq;

-Ölkənin təbiətinə və təbii sərvətlərinə qoruyucu münasibət bəsləmək,  təbiətinin mühafizəsində, ekoloji tarazlığın qorunmasında fəal olmaq.

-Xalqına düzgün xidmət etməklə cəmiyyət qarşısında borcunu vermək;

-Əmək məsuliyyəti daşımaq.

 

 

XXI əsrdə texnologiyanın sürətli inkişafı həyatın müxtəlif sahələrinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdiyi kimi, formal təhsildən də yan keçməyib. Bu gün təhsil baxımından əldə olunan nailiyyətlərin praktikada tətbiqi arasında zaman uyğunsuzluğu mövcuddur və sənaye bir çox hallarda bu uyğunsuzluğu həzm edə bilmir. Formal təhsil çərçivəsində əldə olunan bilik və bacarıqların müəyyən zaman kəsiyindən sonra tətbiqi imkanları məhdudlaşır və ya əldə olunan bilik artıq arxaikləşir. Bu baxımdan daha qısa müddətə əldə olunan, xüsusilə peşəyönümlü ixtisaslar daha cəlbedici olur. İnsanlar həm zaman, həm də maliyyə baxımından daha az məsrəfli intensiv kurslara üstünlük verir.

 

 Bu kontekstdə  XXI əsrdə verilən təhsil  daha çevik olmalı, xüsusilə əldə olunan bilik və bacarığın tətbiqi imkanlarını şərtləndirən bir vasitə olmalıdır.

İstər UNESCO-nun sənədlərində, istərsə də dünyada təhsillə bağlı gələcək strateji hədəflərdə bir neçə prioritet istiqamətlər var. Burada aparılan tədqiqatlara əsasən uşaqlarda müasir dünya və gələcək naminə səriştələrin formalaşması, onların şəxsiyyətyönümlü insan kimi yetişdirilməsilə bağlı bir neçə istiqamətin əhəmiyyəti vurğulanır. Bura daxildir: mədəniyyətlərarası kommunikasiya, rəqəmsal bacarıqlar, kritik düşüncə, innovativlik, adaptivlik. Bunların hamısı orta məktəblərdə tədrisi vacib olan və təhsildə səriştə meyarının inkişafına gətirib çıxaran şərtlərdir. Bizim təhsil sistemində isə bunlar arasından sadəcə rəqəmsal bacarıqların tədrisi tətbiq edilir. İndiki mərhələdə isə ən vacib iş media savadlılığının tədrisidir. Təsadüfi deyil ki, hazırda UNESCO, NATO, Avropa İttifaqının sənədlərində media savadlılığı təhslinin çox vacib olduğu vurğulanır.

 

Media savadlılığını informasiya axını və mənbələri ilə qarşılıqlı əlaqə qurma, axtarış aparma, təhlil etmə, tənqidi qiymətləndirmə və media mətnləri yaratmaq qabiliyyəti kimi də anlaya bilərik. Görün, media savadlılığı özündə nə qədər detalı əks etdirir. UNESCO-nun sənədlərində media təhsilinin əsas funksiyası insan hüquqlarının dəstəklənməsi, şagirdlərin sülh, ədalət, azadlıq ruhunda formalaşması kimi göstərilir.

 

Media dedikdə sadəcə informasiya ilə işləyən kəsimi nəzərdə tutmamalıyıq. Bu gün əlində mobil telefon olan hər kəs media subyektidir. Şagird gələcəkdə milyonlarla informasiya axınında özünü şəxsiyyət kimi formalaşdırmalıdır. 

 

XXI əsrdə media təhsili dedikdə mətbuatla ünsiyyətin formalaşması ilə yanaşı, şagirddə kritik düşüncə, yaradıcı və kommunikativ bacarıqların inkişafı media mətnlərinin təhlili kimi bacarıqların formalaşması nəzərdə tutulur. Media savadlılığının fənn olaraq məktəblərdə tətbiqi gələcək üçün şəxsiyyətin yetişdirilməsində vacib amildir. 

 

 

Bugün dünyanın bir çox ölkələrində təhsilalanların tədris keyfiyyətini, onların şəxsiyyətyönümlü formalaşama effektivliyini artırmaq üçün iki detala xüsusi diqqət yetirilir: 1)təhsilalanların sosial şəbəkələrdən istifadəsinin tənzimlənməsi və ona nəzarətin gücləndirilməsi; 2)Təhsil prosesində milli dəyərlərin tətbiqi. 

Birinci bəndə misal olaraq deyə bilərik ki, artıq dünya təcrübəsində gəncləri yad təsirlərdən, psixoloji zərbələrdən xilas etmək üçün sosial şəbəkələrlə bağlı zəruri addımlar atılır. 

ABŞ-nin  bir neçə ştatında Sosial Media Tənzimləmə Qanununa əsasən 18 yaşına çatmayanların sosial media hesabı açması üçün valideynin razılığı tələb olunur. Axşam saat 22:30-dan səhər 06:30-a qədər yaşı 18-dən aşağı olanların sosial mediaya daxil olmasına icazə verilmir. Valideynlərə və qəyyumlara övladlarının hesablarına və sosial mediadakı yazışmalarına daxil olmaq imkanı da verilir. Eyni zamanda, şirkətlərdən valideynlərə və qəyyumlara uşaqların sosial mediadan istifadəsinə vaxt məhdudiyyəti qoymağa imkan verən alətlər təklif etmələri tələb edilir. 

Uşaqların izləyiciləri və ya dost siyahısında olmayanlardan birbaşa mesajlar qadağan edilir.

 

Böyük Britaniyada da onlayn təhlükəsizlik haqqında qanun layihəsi 2023-cü ilin sonlarında qüvvəyə minib. Bu layihə yetkinlik yaşına çatmayanların onlayn platformalardan istifadə edərkən təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi daşıyır.

Fransada isə kiberzorakılıq, sosial media asılılığı və sosial platformalarda zərərli məzmuna məruz qalma ilə bağlı problemləri həll etməyə çalışan qanun layihəsi artıq təsdiqlənib. 2023-cü ilin iyununda Fransa Senatında qəbul edilən qanun layihəsi valideynlərin övladının 15 yaşdan kiçik olduğu təqdirdə sosial mediaya çıxışına icazə verməməsini tələb edir. Platformalardan uşaqların onlara sərf etdiyi vaxtı məhdudlaşdıran alətlər təqdim etmələri tələb olunur.

Bunlar çoxsaylı nümunələrdən yalnız bir neçəsidir. Cəmiyyətimizdə gələcək kadr bazamız hesab edilən gəncliyin milli ideyalar ətrafında inkişaf etdirilməsi üçün  sosial şəbəkələrlə bağlı göstərilən nümunələr çərçivəsində addımlar atılması çox zəruridir.

 

Şagirdləri yad təsirlərdən qorumağın, onların böyük dəyərlər fonunda formalaşmasının ən vacib üsullarından biri də hər xalqın özünəməxsus olan milli dəyərlərin məktəblərdə tətbiqidir. 

 

Yaponiyada ibtidai təhsilin əsas məqsədi regional və milli adət ənənələrin şagirdlərə öyrədilməsi, riyaziyyat, ana dili, musiqi, ədəbiyyat kimi elmlərin tədris edilməsidir. Azyaşlı yapon şagird müxtəlif elmləri öyrənməzdən qabaq öncə aid olduğu ölkənin milli dəyərlərini mənimsəyir. Ümumiyyətlə, bu xətt yapon təhsilinin əsas qayəsidir. 

 

Bu yapon mədəniyyəti, adətləri və hətta genetikası ilə bağlıdır. Lakin əsas diqqəti çəkən yaponların təhsil sistemidir.

 

Sırf bu səbəbdən də yapon təhsili çalışqanlıq, şəxsin özünü sorğu-sual etməsi, nizamlı şəkildə oxumağın vacibliyi prinsipi üzərində qurulub.

Şagirdlərin təhsil həyatının böyük bir hissəsi əxlaqi keyfiyyətlərin öyrənilməsi və özünü inkişafa həsr olunub. Məktəbin dərs sistemi yapon cəmiyyətinin və mədəniyyətinin öyrənilməsinə yönəldilib. 

Bütün bunlarla yanaşı, mütləq deməliyik ki, yapon tələbələrin akademik göstəriciləri beynəlxalq standartlardan üstündür. Sistemin əsas xarakteri məktəblərin sayının çox olması və dərslərə davamiyyətin məcburiliyidir. Özəl məktəblər də eyni sistem üzərində qurulub.

 

Koreyada  ibtidai  təhsil  dövlət  tərəfindən  ödənişsiz  şəkildə  verilir  və  6 il  davam  edir. İbtidai  təhsilin  ilk  iki  ilində  şagirdlərə  Koreya  dili, riyaziyyat  və  həyat  bilgisi  kimi  fənlər  tədris  edilir. Üçüncü  sinifdən  etibarən  isə  həftədə  bir  və  ya  iki  saat  ingilis  dili, elmi  məlumatlar, sosial  məlumatlar və  musiqi  kimi  fənlər  keçirilir.

Amma bütün bunlardan əvvəl xüsusi olaraq əxlaq  normaları  da ayrıca  fənn kimi tədris edilir. Koreya məktəbləri tədrisin tərbiyə sistemi ilə sintezinə xüsusi önəm verən və bunun faydalılığını görən müəssisələrdirlər.

 

Finlandiya təhsil sistemində əsas məsələ şagirdləri həyata hazırlamaqdır ki, bu prosesdə əxlaq normaları, milli və bəşəri dəyərlər üstünlük təşkil edir. Fin təhsilində  əsas istiqamətlərindən biri də konkret fənn əvəzinə hadisələri öyrənməkdir. Dərs yerinə şagirdlər 6 həftə ərzində bir mövzunu müxtəlif cəhətlərdən öyrənirlər. Məsələn, miqrant mövzusu coğrafiya, mədəniyyət nöqteyi-nəzərdən öyrədilir. Uşaqlar özləri suallar fikirləşib onları cavablandırırlar. Bu istiqamətdəki dərslərdə milli və bəşəri dəyərlər əsas rol oynayır. 

Ümumiyyətlə, fin təhsilində dəyərlərin təlqini lap uşaq yaşlardan başlayır. 

Buradakı ailə qrup bağçaları bir növ maraq klubuna bənzəyir: valideynlər övladları ilə birlikdə gildən heykəl düzəldir, rəsm çəkir, nağıl oxuyur, oyun oynayırlar. Bu bağçalarda məşğələlər pulsuzdur. Məşğələlərin əcnəbi dildə keçirildiyi məktəbəqədər müəssisələr də fəaliyyət göstərir. 

Bağçalar qarşısında qoyulan əsas tələb öyrənmədə müxtəlifliyi təmin etmək və əlverişli mühit yaratmaqdır. Finlandiya məktəbəqədər təhsilinin vahid proqramı yoxdur, ancaq bu prinsiplərə əsaslanır:  sevgi,hörmət

həm uşaqlara, həm də onların tərbiyəçilərinə verilən fəaliyyət azadlığı. 

 

İsveç təhsili son illərin ən inkişaf etmiş təhsil modellərindən hesab edilir.  Burada multikultural dəyərlərə də xüsusi diqqət yetirilir. Sami dillərində (Sami dil ailəsinə Ərəb, İvrit, Aramey, Suriya (Aysor) və Tunis dilləri, Həbəş-zənci dilləri və ölü dil sayılan akkad dili daxildir) danışan milli azlıqların təhsil almasına imkan yaratmaq məqsədilə Sami məktəblər fəaliyyət göstərir. Sami məktəblərdə icbari təhsilin ilk altı ilini əhatə edən Sami təmayüllü təhsil verilir.

 

Avstraliya təhsil sistemində də əxlaq normaları, tərbiyəvi dəyərlər üstünlük təşkil edir və bu məktəbəqədərdən başlayır.  Tərbiyəçilərin yaxşı bacarıqları və uşaqlara qarşı xüsusi münasibəti qeyd olunmalıdır: onlar uşağın düzgün tərbiyə olunmamasına, yaxud nəyisə bacarmamasına görə valideynlərə şikayət etmirlər. Nəyisə bacarmaq UŞAĞIN BORCU DEYİL. Tərbiyəçilər normal uşaq davranışına, yəni paltarının ciblərinə qum və ya çınqıl yığmağa, yerdə sürünməyə, boya ilə albomu deyil, özünü rəngləməyə və s. mane olmurlar. Onlar valideynlərlə əl-ələ verib tərbiyə prosesinə töfhə verirlər. 

 

Dostcasına münasibət avstraliyalıların milli xüsusiyyətidir və bu onların təhsilində, xüsusən də uşaq bağçalarında xüsusilə nəzərə çarpır. Avstraliya uşaq bağçasında hamı gülərüzlə qarşlanır. İstər uşaqlarla, istərsə də valideynlərlə ünsiyyətdə laqeydlik, soyuqluq və təkəbbür yolverilməzdir.