Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Akif Nağının Azərbaycan tarixinə və onun öyrənilməsinə fərqli baxışlarıyla bağlı silsilə yazılarını oxucuların müzakirəsinə buraxır:

 

 

(Əvvəli burada: )

 

Azərbaycan BMT, Qoşulmama Hərəkatı, MDB, ATƏT, NATO-nun sülh tərəfdaşlığı, Dünya Səhiyyə Təşkilatı, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı, Avropa Şurası, Beynəlxalq Valyuta Fondu və digər beynəlxalq qurumların üzvüdür. Azərbaycan 2016-cı ildə BMT ilə tərəfdaşlıq haqqında müqavilə imzaladı və bu sənəd əsasında əməkdaşlığı davam etdirir [63]. Azərbaycan Avropa ittifaqı ilə Şərq Tərəfdaşlığı (Azərbaycan, Ermənistan, Moldova, Belarus, Gürcüstan, Ukraynanı əhatə edir) Proqramı (2009-cu ildən fəaliyyət göstərir) [4] və digər proqramlar çərçivəsində əməkdaşlıq edir. Azərbaycan üzv olduğu İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (10 dekabr 1991), ATƏT (30 yanvar 1992), Avropa Şurası (25 yanvar 2001), Qoşulmama Hərəkatı (25 may 2011) kimi qurumlarla səmərəli əməkdaşlıq edir. Bu təşkilatlardan Avropa Şurası Parlament Assambleyası (AŞPA) ilə son dövrdə problem yaşandı. Qurum 2024-cü il yanvarın sonunda erməni lobbisinin təsiri ilə qərəzli mövqe tutdu və Azərbaycanın nümayəndə heyətinin səsvermə hüququndan bir illiyə məhrum edilməsinə dair qətnamə qəbul etdi. Buna cavab olaraq Azərbaycan AŞPA-dakı nümayəndələrini geri çağırdı.

Azərbaycanın həyatında Türk Dövlətləri Təşkilatı xüsusi rol oynayır. Qurum 2009-cu il oktyabrın 3-də Naxçıvan şəhərində Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan və Qırğızıstan prezidentləri tərəfindən Türk dilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası (Türk Şurası) adı ilə yaradıldı [49]. Qurumun ümumi katibliyi İstanbulda, Parlament Assambleyası Bakıda, Türk Akademiyası Astanada yerləşir. Özbəkistan 2019-cu ildə TDT-nin tam hüquqlu üzvü oldu. Macarıstan, Türkmənistan, Şimali Kipr Respublikası isə təşkilatda müşahidəçi statusuna malikdir [46]. İstanbul toplantısında (2021-ci il) qurum Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) adlandırıldı [47]. TDT-nin Səmərqənddə 2022-ci ilin noyabrında keçirilən Zirvə toplantısında “Türk dünyası 2040-cı il görüntüsü” adlı sənəd qəbul olundu, türk dövlətlərinin yaxın perspektiv üçün birgə inkişaf istiqamətləri göstərildi [47]. 2023-cü ilin martında Ankarada təşkilatın Fövqəladə Zirvə toplantısı keçirildi, 2023-cü ilin fevral zəlzələsindən zərər çəkmiş Türkiyəyə yardım və digər məsələlər müzakirə olundu, uyğun qərarlar qəbul edildi [3]. 2023-cü il noyabrın 3-də Astanada TDT-nin “Türk Əsri” çağırışı altında 10-cu Zirvə toplantısı keçirildi, növbəti dövr üçün vəzifələr müəyyən edildi [48]. 2024-cü il iyulun əvvəlində Şuşada qurumun Zirvə toplantısı keçirildi, Turan birliyi və digər məsələlərlə bağlı dünyaya mühüm mesajlar verildi. Qurum “Biz birlikdə daha güclüyük” şüarını rəhbər tutur…

 

Azərbaycanın hərbi gücü yeni əsrin əvvəllərindən yüksələn xətlə inkişaf edirdi. Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin şəxsi heyəti 95-100 min nəfər civarında saxlanılır, ehtiyatda olan hərbçilər isə 330 min nəfər təşkil edir [59; 52]. 2023-cü il üçün müdafiə xərcləri 5.3 mlrd manat (3.1 mlrd dollar) müəyyən edilib, bu, əvvəlki illə müqayisədə 4.6% artım deməkdir [71].

 

Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi bərpa olunduqdan sonra yeni tipli hərbi quruculuq işlərinə başlanıldı. Ali Sovet (parlament) 1991-ci il sentyabrın 5-də Müdafiə Nazirliyinin, oktyabrın 9-da isə Silahlı Qüvvələrin yaradılması haqqında qanun və qərar qəbul etdi. İlk vaxtlar könüllü ərazi özünümüdafiə batalyonları (taborlar) yaradıldı, sonra tədricən nizami ordu birləşmələrinə keçid edildi. 1992-ci il oktyabrın 9-da Bakıda ilk hərbi parad keçirildi [13]. Hərbi paradın keçirilməsi ölkədə hərbi vətənpərvərlik ruhunun yüksəlişinə ciddi təsir göstərdi. Həmin vaxtdan 9 oktyabr bir müddət Ordu Günü kimi qeyd olunurdu. Prezident Heydər Əliyevin 22 may 1998-ci il tarixli fərmanı ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ilk hərbi hissənin yaradıldığı tarixə uyğun olaraq 26 iyun Ordu Günü elan edildi [14]. Bu vaxta qədər 2008, 2011, 2013, 2018-ci illərdə hərbi paradlar keçirilib. 2020-ci il dekabrın 10-da isə Bakıda Azadlıq meydanında İkinci Azərbaycan-Ermənistan müharibəsində qələbənin şərəfinə Zəfər Paradı keçirildi. Paradı Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanı, Prezident İlham Əliyev və fəxri qonaq, Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan qəbul etdi. Paradda Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin şəxsi heyəti ilə yanaşı Türkiyəli əsgər və zabitlər də iştirak edirdi [37]. 2023-cü il noyabrın 8-də, Böyük Zəfərin üçüncü ildönümündə Xankəndi şəhərində Prezident, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin iştirakı ilə möhtəşəm hərbi parad keçirildi [42].

Azərbaycan Ordusu “Global Firepower” portalının hazırladığı dünya ordularının 2023-cü il reytinq cədvəlinə görə, Cənubi Qafqazda 1-ci, keçmiş SSRİ məkanında isə Rusiya və Ukraynadan sonra 3-cü yerdədir. Bu cədvəldə Azərbaycan 57-ci, Gürcüstan 85-ci, Ermənistan 94-cü, ABŞ 1-ci, Rusiya 2-ci, Çin 3-cü, Türkiyə 11-ci, İran 17-ci yerlərdə qərarlaşıb [69]. Sənəddə həmçinin göstərilir ki, Azərbaycan Ordusunun arsenalında 312 təyyarə və helikopter, 920 tank, 24 min zirehli maşın, 486 artilleriya və 323 reaktiv qurğu, dəniz donanmasında 49 hərbi gəmi var [6].

 

Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Quru Qoşunları, Hərbi Hava Qüvvələri və Hərbi Dəniz Qüvvələrindən, həmçinin yardımçı statusunda olan Daxili Qoşunlar, Milli Qvardiya, Dövlət Sərhəd Xidməti, Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətindən ibarətdir. [16].

 

Quru qoşunları təxminən 85 min nəfər şəxsi heyət [52], 6 korpus, müxtəlif hərbi birləşmələr və bilavasitə Müdafiə nazirliyinə tabe olan briqadalardan ibarətdir [32]. Kadrları əsasən Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəb və digər hərbi təhsil ocaqlarında hazırlanır [32]. Hərbi Hava Qüvvələri 1992-ci il fevralın 14-də təsis edilib [24]. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələri 1992-ci il aprelin 7-də yaradıldı [18]. 2015-ci ildə Ali Hərbi Təyyarəçilik Məktəbi və Ali Hərbi Dənizçilik Məktəbi ləğv edildi və onlar fakultə statusunda Heydər Əliyev adına Ali Hərbi Məktəbə daxil edildilər [1]. 1997-ci ildə Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi məktəb Hərbi litseyə çevrildi [19]. Yüksək səviyyəli zabitlərin yetişdirilməsi üçün 1999-cu ildə Silahlı Qüvvələrin Hərbi Akademiyası yaradıldı [60]. Prezident, Ali Baş komandan İlham Əliyevin tapşırığı ilə 2022-ci ilin mayında Azərbaycan Ordusunun Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin standartlarına uyğunlaşdırılması, hərbi təhsil sistemində idarəetmənin təkmilləşdirilməsi məqsədilə Milli Müdafiə Universiteti yaradıldı [5]. İkinci Qarabağ (Vətən) müharibəsinin gedişində xüsusi təyinatlı hərbi birləşmələr ciddi rol oynadı. Müharibədən sonra bu istiqamətdə yeni addımlar atıldı. Prezident İlham Əliyevin tapşırığı ilə 2021-ci ilin sonlarında yeni xüsusi təyinatlı dəstələr - Komandolar yaradıldı [34]…

Azərbaycan ölkə daxilində silah istehsalına xüsusi əhəmiyyət verir. Müstəqilliyin ilk illərində xarici ölkələrdən silah alınırdı. Yeni əsrin əvvəllərində vəziyyət bir qədər dəyişdi. 2005-ci ilin dekabrında prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə Müdafiə Sənayesi Nazirliyi yaradıldı [35]. Hazırda ölkəmizdə 1000-dən artıq adda hərbi məhsul istehsal olunur, həmçinin PUA-ların, kəşfiyyat-patrul maşınlarının, döyüş maşınlarının modernləşdirilməsi və kütləvi istehsalının təşkili ilə bağlı işlər davam etdirilir [36].

 

Azərbaycan hərbi sahədə Türkiyə, Pakistan, Rusiya, ABŞ, İsrail, İran və digər ölkələrlə əməkdaşlıq edir. Bu sahədə Türkiyə ilə əməkdaşlıq xüsusi önəm daşıyır. İki ölkə arasında hərbi əməkdaşlığa dair ilk müqavilə 1992-ci ilin yanvarında imzalandı [66]. Azərbaycan 1994-cü ildə NATO-nun “Sülh naminə tərəfdaşlıq” proqramına qoşuldu və münasibətlər davam etdirildi. 1996-cı ildə isə Ankarada Azərbaycan və Türkiyə hökumətləri arasında “Hərbi-texniki və hərbi təhsil sahələrində əməkdaşlığa dair saziş” imzalandı [92]. 

 

Azərbaycanla Türkiyə arasında bütün sahələrdə, o cümlədən , hərbi sahədə əməkdaşlığa dair ən mükəmməl sənəd 2021-ci il 15 iyunda imzalanmış “Şuşa Bəyannaməsi” oldu. Prezident İlham Əliyev İkinci Qarabağ (Vətən) müharibəsindən sonra Azərbaycan Ordusunun Türkiyə modeli əsasında inkişaf edəcəyini elan etdi [11]. Azərbaycan NATO standartlarına üstünlük verməklə , bu xətti uğurla davam etdirir. Bu məqsədə nail olmaq üçün çoxlu sayda birgə hərbi təlimlər keçirilir və digər tədbirlər reallaşdırılır…

 

Azərbaycan Ordusu qələbədən sonra daha da gücləndi, Ermənistanın təxribatlarının qarşısını qətiyyətlə aldı. Azərbaycan Ordusunun bölmələri 2021-ci ilin mayında Şərqi Zəngəzurda erməni təxribatına cavab olaraq Laçın rayonu ərazisindəki Qaragöl istiqamətində mövqelərini möhkəmləndirdi, hərbi əməliyyat nəticəsində 3.5 kilometr strateji əhəmiyyətli sahəni nəzarətə götürdü [7]. Rusiya sülhməramlılarının müvəqqəti nəzarətində olan Azərbaycan ərazilərində qeyri-qanuni erməni silahlıları qalır və təxribatlar törədirdilər. Azərbaycan tərəfi daim bu təxribatların qarşısnı almaq və yeni təxribatların baş verməməsi üçün qeyri-qanuni silahlı dəstələri təhlükəli mövqelərdən vurub çıxartmaqla məşğul olurdu. Azərbaycan hərbi birləşmələri qanunsuz erməni silahlı dəstələrinin təxribatlarının qarşısını alaraq, 2022-ci ilin martında “Fərrux əməliyyatı”nı həyata keçirib, Xocalı rayonunun Fərrux kəndi, Fərrux dağı, Daşbaşı yüksəkliyi və Sağsağan dağı silsiləsini azad etdi, bununla Ağdam şəhəri və rayonun 9 kəndi qanunsuz erməni silahlı dəstələrinin vizual nəzarətindən çıxarıldı, Xankəndi-Ağdərə yoluna Azərbaycan tərəfinin vizual nəzarəti bərpa edildi, həmçinin Xocalı rayonunun Pirlər kəndinə də tam nəzarət imkanları yarandı [23]. 2022-ci ilin avqustunda Azərbaycan Ordusu “Qisas” antiterror əməliyyatı həyata keçirərək qanunsuz erməni silahlı dəstələrinin Kəlbəcər və Laçın rayonlarının ərazisini əhatə edən dağ silsiləsindəki Qırxqız yüksəkliyini ələ keçirmək cəhdinin qarşısnı aldı və Qırxqız, Sarıbaba və digər yüksəklikləri nəzarətə götürdü [10]. Ermənistan silahlı qüvvələri az sonra, 2022-ci ilin sentyabrında yenidən təxribat törətdi, Azərbaycanın Daşkəsən, Kəlbəcər, Laçın, Zəngilan rayonları istiqamətlərində hücuma keçməyə cəhd göstərdi. Azərbaycan Ordusu düşmənə sərt cavab verdi, sentyabrın 12-14-də ağır döyüşlər getdi, erməni hərbi bölmələri geri çəkilməli oldu, düşmənin 53 mövqeyi , 8 strateji əhəmiyyətli yüksəklik nəzarətə götürüldü [12]. İkinci Qarabağ (Vətən) müharibəsindən sonra ən irimiqyaslı döyüşdə hər iki tərəfdən ciddi itkilər oldu. Rəsmi məlumatlara görə, erməni tərəfindən 204 nəfər ölən və itkin düşən oldu  [62]. Azərbaycan tərəfində 80 nəfər hərbi qulluqçu həlak oldu [97]. Qanunsuz erməni silahlı dəstələri növbəti dəfə 2023-cü ilin iyununda Ağdam rayonu Qalayçılar kəndi istiqamətində təxribat törətdi, nəticədə Azərbaycan Ordusunun 1 əsgəri yaralandı. Hərbi birləşmələrimiz Ağdərə və Xocavənd istiqamətində düşmənə layiqli cavab verdi, 5 düşmən əsgəri məhv edildi [9].

 

2023-cü il sentyabrın 18-19-da Rusiya sülhməramlılarının müvəqqəti yerləşdiyi Azərbaycan ərazilərində qanunsuz erməni silahlı dəstələri və Ermənistan silahlı qüvvələrinin qalıqları yenidən təxribatlar törətdi, nəticədə Ağdam, Kəlbəcər, Şuşa və Xocavənd istiqamətlərində polis əməkdaşları da daxil olmaqla 9 nəfər həlak oldu [26; 21]. Azərbaycan Ordusu və Daxili qoşunları təxribatlara cavab olaraq sentyabrın 19-dan 20-ə qədər, 23 saat ərzində lokal antiterror əməliyyatı həyata keçirdi, Azərbaycanın bütün ərazilərində, o cümlədən Xankəndi, Xocalı, Əsgəran, Ağdərədə “suverenliyi tam bərpa olundu” [40]. Antiterror əməliyyatının gedişində Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 204 hərbi qulluqçusu həlak oldu [39]. Ermənilərin itkiləri ilə bağlı qeyri-rəsmi məlumatlara görə, 200-dən artıq silahlı öldürülüb [22].

 

 

Sentyabrın son həftəsi ərzində ermənilər sürətlə Qarabağı tərk edərək Ermənistana getdilər. Gedənlərin sayı ilə bağlı dəqiq məlumat yoxdur. Qarabağda qalan ermənilərin sayının çox az olduğu bildirilib. Prezident İlham Əliyev oktyabrın 15-də proseslərin əsas yekun mərhələlərindən biri kimi Xankəndi, Xocalı, Ağdərə, Əsgəran və digər yaşayış məntəqələrində təntənəli şəkildə Azərbaycan bayrağını ucaltdı. Azərbaycan bəzi digər məsələlərin nizama salınması istiqamətində fəaliyyətini davam etdirdi. 2024-cü ilin fevralında Berlində Azərbaycan, Almaniya, Ermənistan xarici işlər nazirlərinin, may ayında isə Almatıda Azərbaycan, Qazaxıstan, Ermənistan xarici işlər nazirlərinin üçtərəfli və ikitərəfli görüşləri keçirildi. Vasitəçisiz danışıqlar məqsədi ilə keçirilən bu görüşlərdə bəzi razılaşmalar əldə olundu. Bu proseslərin nəticəsi olaraq, 2024-cü ilin aprel-may ayları ərzində Qazax rayonunun 4 kəndi, Bağanıs Ayrım, Aşağı Əskipara, Xeyrimli, Qızılhacılı kəndləri Azərbaycana qaytarıldı. May ayında həmin kəndlər istiqamətində sərhədin 12 kilometrlik hissəsi delimitasiya və demarkasiya edildi. Bununla delimitasiya prosesinə start verildi. Rusiya regionda vəziyyətin dəyişməsi, Azərbaycanın lider rolunun güclənməsi və digər amilləri nəzərə alaraq vaxtından əvvəl, aprel ayında sülhməramlı qüvvələrini Azərbaycandan çıxarmağa başladı, proses iyun ayında başa çatdı. Aprelin sonunda vaxtilə Türkiyə və Rusiyanın iştirakı ilə yaradılmış Birgə Monitorinq Mərkəzinin də fəaliyyəti dayandırıldı.

Beləliklə, Azərbaycan diplomatiya və hərbi güc amillərini bacarıqla uzlaşdıraraq, ərazi bütövlüyü və suverenliyini tam bərpa etdi, düşmən üzərində tam qələbəyə nail oldu, şərəfli dövlətçilik tarixini davam etdirdi…

 

 

 1. Ali Hərbi Təyyarəçilik və Dənizçilik məktəbləri ləğv olundu.- poliqon.az/ ali-herbi-teyyarecilik-ve-denizcilik-mektebleri-legv-olundu/.

 

2. ABŞ-ın ikili standartlar siyasəti.- “İki sahil” qəzeti, 2010, 13 aprel, s. 12.

 

3. Ankarada TDT-nin Fövqəladə Zirvə Toplantısı keçirilib.- oxu.az/politics/ 707820.

 

4. Aİ-nin “Şərq Tərəfdaşlığı” Proqramı…- azertag.az/xeber/Aİ_nin_quot_Serq_ terefdasligi_quot_Proqrami_uzre_seferi_Cenubi_Qafqazdaki_veziyyet_barede_melumatlandirilib-2491250.

 

5. Azərbaycanda Milli Müdafiə Universiteti yaradılıb.- report.az/herbi-xeberler/ azerbaycanda-milli-mudafie-universiteti-yaradilib/.

 

6. Azərbaycan dünyanın ən güclü ordularının reytinqində irəliləyib.- azvision.az/ news/316447/news.html.

 

7. Azərbaycan-Ermənistan sərhədində vəziyyət gərgindir.-web.archive.org/ web/20220523032222/ //www.bbc.com/azeri/azerbaijan-57083506; Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi Mətbuat Xidməti İdarəsinin məlumatı.-mfa.gov.az/aznews/no16521-azerbaycan-respublikasi-xarici-işler-nazirliyi-metbuat-xidmeti-idaresinin -melumati.

 

8. Azərbaycanın Avropa Şurasına tamhüquqlu üzv...- azerbag.az/xeber/ Azerbaycanin_Avropa_Surasina_tamhuquqlu_uzv_qebul_olunmasindan_16_il_kechir-1029568.

 

9. Azərbaycan ordusu “Qisas” əməliyyatı keçirdi.-konkret.az/azerbaycan-ordusu-qisas-emeliyyati- keçirdi/.

 

10. Azərbaycan Ordusu “Qisas” əməliyyatı keçirib.-web.archive.org/ web/ 20220803162243///mod.gov.az/az/news/azerbaycan-ordusu-qisas-emeliyyati-keçirib-video-41224.html.

 

11. Azərbaycan Ordusu Türkiyə modeli əsasında inkişaf edir.-azvision.az/ news/ 329976/news.html.

 

12. Azərbaycan Ordusunun nəzarətə götürdüyü yüksəkliklərin sayı açıqlandı.-tribunainfo.az/azerbaycan-ordusunun-nezarete- goturdu-yuksekliklerin -sayi-açiqlandi/.

 

13. Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi ilə bağlı möhtəşəm hərbi parad keçiriləcək.-  ordu.az/az/news/129816/azerbaycanda-herbi-parad-kecirilecek.

 

14. Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələri günü haqqında.- e-qanun.az/framework/3682.

 

15. Azərbaycan Rusiya ilə müttəfiqlik haqqında Bəyannamə imzaladı.- bbc.com/azeri/azerbaijan-60474535.

 

16. Azərbaycan Silahlı Qüvvələri günüdür.- web.archive.org/web/ 20220325090035/  //www.amerikaninsesi.org/a/Ordu/3915821.html.

 

17. Azərbaycan və NATO Parlament Assambleyası.- nato-pfp.mfa.gov. az/az/30/ azerbaycan-ve-nato-parlament-assambleyasi.

 

18. Bu gün Hərbi Dəniz Donanma Günüdür.- web.archive.org/web/ 20211025103432/ //www.goal.az/project/news/44725.

 

19. Cəmşid Naxçıvanski və Heydər Əliyev adına Hərbi Litsey.- web. archive.org/ web/20230122194422/ //mod.gov.az/az/cemsid-naxcivanski-ve-heyder-eliyev-adina-herbi-lisey-200/.

 

20. Cozef Bayden Prezident İlham Əliyevi təbrik edib.- 525.az/news/ 223983-cozef-bayden-prezident-ilham-əliyevi-təbrik-edib.

 

21. Daxili İşlər Nazirliyinin, Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin və Baş Prokurorluğun birgə məlumatı.- “Azərbaycan” qəzeti, 2023, 20 sentyabr, s.1.

 

22. Düşmənin itkiləri barədə...- bakupost.az/dusmenin-itkileri-barede-yeni-melumatlar-200-olu-400-yarali.

 

23. Fərrux yüksəkliyinin azad olunması...-web.archive.org/web/ 20220331194625/ //teleqraf.com/news/toplum/3211514.html.

 

24. Hərbi Hava Qüvvələri.- web.archive.org/web/20220812170134/ //mod.gov.az/az/herbi-hava-quvveleri-260/.

 

25. Xarici siyasət.- azerbaijans.com/content_1595_az.html.

 

26. Xocavənddə 4 polisin ölümü: terrorçular saxlanıldı.- axar.az/news/ gundem/ 787744.html.

 

27. İkitərəfli münasibətlər.- kiev.mfa.gov.az/az/content/3/ikiterefli-munasibetler.

 

28. İlham Əliyev Daşkənddə İran prezidenti ilə görüşüb.- report.az/xarici-siyaset/daskendde-prezident-ilham-eliyevin-iran-prezidenti-seyid-ibrahim-reisi-ile-gorusu-olub/.

 

29. İsrail və Azərbaycan: “Mehriban münasibətlər və gələcək perspektivlər”.- report.az/analitika/israil-ve-azerbaycan-mehriban-munasibetler-ve-gelecek-perspektivler/29.05.2023.

 

30. “Keşiçidağ”da Gürcüstan vətəndaşları insident törədib.- web.archive.org/ web.20210928163656/ //virtualaz.org/aktual/144369.

 

31. Qranadada “4-lü” bəyanat: Bakıya qarşı 3 maddə.- axar.az/news/ gundem/ 792328.html.

 

32. Quru qoşunları.- web.archive.org/web/20220812170132/ //mod. gov.az/az/quru-qosunlari-686/.

 

33. Michel Ch. : Zorakılıq və sərt ritorika sülh naminə dayandırılmalıdır.- bbc.com/azeri/articles/cxwgmn43gmko.

 

34. Müdafiə naziri yeni yaradılan Komando hərbi hissəsində olub.- web.archive. org/web/20211226132846/ //mod.gov.az/az/news/mudafie-naziri-yeni-yaradilan-komando-herbi-hissesinde-olub-video-38050.html.

 

35. Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin yaradılması. mdi.gov.az/az/nazirliyin-yaradilmasi-26.

 

36. Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin yaranmasından 17 il ötür.- poliqon.az/ mudafie-senayesi-nazirliyinin-yaranmasindan-17-il-otur/.

 

37. Müstəqil Azərbaycanda hərbi paradlar.- adalet.az/w226161.

 

38. Ombudsman nümayəndələri Söyüdlü kəndinin həbsdə olan sakinləri ilə görüşüb.- amerikaninsesi.org/a/7149569.html.

 

39. 19-20.09.2023-cü il tarixində keçirilmiş antiterror tədbirlərində şəhid olmuş hərbi qulluqçuların siyahısı.- mod.gov.az/images/pdf/ 258a06305532057 04e85cdd7aa41a038.pdf.

 

40. Prezident İlham Əliyevin xalqa müraciəti.- prezident.az/az/articles/ view/61113.

 

41. Rəsmi Bakıdan Rusiya XİN-in bəyanatına sərt cavab. 15.07.2023.- sputnik.az/ 20230715/resmi-baki-rusiya-xin-in-beyanatini-serh-edib-456842386. html.

 

42. 8 noyabr Zəfər Günü: Xankəndidə hərbi parad keçirilib.- bbc.com/azeri/ articles/c724zlr90n10.

 

43. Səudiyyə Ərəbistanının Ermənistanla diplomatik əlaqələr qurmaması...- azertag.az/xeber/Nazir_Seudiyye_Arebistaninin_Ermenistanla_diplomatik_ elaqeler_qurmamasini_yuksek_qiymetlendiririk-2414774.

 

44. Şuşa Bəyannaməsinin tam mətni.- report.az/xarici-siyaset/susa-beyannamesinin-tam-metni/.

 

45. Tarixi Ki-Uest görüşünün 20 ili...- pia.az/amp/?id=396828.

 

46. Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT), 14.06.2023.- minenergy.gov.az/az/ beynelxalq-teskilatlarla-elaqeler/turkdilli-dovletlerin-emekdasliq-surasi.

 

47. Türk Dövlətləri Təşkilatı Sammitinin əhəmiyyəti.- trt.net.tr/azerbaycan/ proqram/2022/11/18/türk-dovl-tl-ri-t-skilati-sammitinin-h-miyy-ti-1907597.

 

48. Türk Dövlətləri Təşkilatının Zirvə görüşü.- amerikaninsesi.org/a/ 7340098.html.

 

49. Türk dünyasının çatı quruluşu…- qha.com.tr/haber/arsivi/turk-dunyasinin-cati-kurulusu-turk-kenesi-10-yilinda-93438.

 

50. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Azərbaycana dövlət səfəri...- prezident.az/az/articles/view/60232; İlham Əliyevin Pakistanın baş naziri Məhəmməd Şahbaz Şərif ilə təkbətək görüşü...- prezident.az/az/articles/ view/60277.

 

51. Armenia-Azerbaijan clashes kill at least 16, undermine regional stability (27.09.2020).- reuters.com/article/us-armenia-azerbaijan/armenia-azerbaijan-clashes-kill-at-least-16-undermine-regional-stability-idUSKBN2606E.

 

52. Azerbaijan Military Personel.- globalsecurity.org/ military/world/ azerbaijan/ personnel.htm.

 

53. Azerbaijan-South Africa Bilateral Relations.- web.archive.org/web/ 20201031092208/ //pretoria.mfa.gov.az/files/Bilaterial_Relations_ Azerbaijan-SA.pdf.

 

54. Cornell S. E. The Nagorno-Karabakh Conflict.- Uppsala University: Department of East European Studies, 1999, s. 41.- web.archive.org/ web/20210905153354/ //is.muni.cz/ el/fss/jaro2019/POL587/um/Cornell_ The_Nagorno-Karabakh_ Conflict.pdf.

 

55. EU Statement on opening of the Baku-Tbilisi-Kars railway.- eeas.europa.eu/ node/34825_en.

 

56. Haut-Karabagh: comment L`Azerbaidjan a change la donne.- web.archive.org/ 20160419231940/ //www.lopinion.fr/blog/secret-defence/ haut-karabagh-comment-l-azerbaidjan-a-change-donne-101092.

 

57. Republic of Azerbaijan ministry of foreign affairs.- web.archive.org/web /201 91018132330/ //www.mfa.gov.az/?language=en&options=content&id =546.

 

58. Shootout contineus on Armenia-Azerbaijan contact-line since morning, death tool rises.- web.archive.org/web/20120209051935/ //en.apa.az/news. php?id=45150.

 

59. The Military Balance 2022/İnternational İnstitute for Strategic Studies.- Abingdon: Taylor & Francis, 2022.- s.504.

 

60. The War College of the Armed Forces.- web.archive.org/ web/ 20220817121752/ //mod.gov.az/en/war-college-of-the-armed-forces-435/.

 

61. Turk Says Russia is Tangled in Caucasus War.- The New York Times, 15.04.1993.- web.archive.org/web/20160303165416///www.nytimes.com/ 1993/04/15/world/turk-says-russia-is-tangled-in-caucasus-war.html?scp=1&sq= Kelbacar&st=cse.

 

62. Ukraine War, Energy İssues Muddle Azerbaijan-Armenia Pease Efforts.-voanews.com/a/ukraine-war-energy-issues-muddle-azerbaijan-armenia-pease-efforts/6749926.html.

 

63. UNAPF.- web.archive.org/web/20190510085540/ //unazerbaijan. org/en/what-we-do/unapf/.

 

64. Азербайджан и Армения обсудили в Вашингтоне мир и Лачин.- vedomosti.ru/politics/articles/2023/05/01/973315-azerbaidzhan-armeniya-obsudili-mir.

 

65. Азербайджан и Грузия открывают новые экономические перспективы в интересах региона.- trend.az/Azerbaijan/politics/3732147.html.

 

66. Азербайджан и НАТО (обзор взаимоотношений с 1992 по 2006 год).- web.archive.org/web/20120423001452/ //analitika.az/browse.php?sec _id=23.

 

67. Азербайджан назвал законным решением установку КПП в Лачинском коридоре.- rbc.ru/politics/23/04/2023/644587d09a794792d12c59f5.

 

68. Азербайджан открывает посольство в Израиле.- www.gov.il/ru/ departments/news/fm-cohen-meets-azerbaijan-fm-bayramov.

 

69. Азербайджанская армия входит в топ-30 в мире по количеству танков, РСЗО и САУ.- interfax.az/view/884135.

 

70. Азербайджанские миротворцы, выведенные из Афганистана, вернулись в Баку.- interfax.az/view/843531.

 

71. Азербайджан увеличит расходы на оборону в 2023 году почти на 5%.- rbc.ru/politics/16/09/2022/6323872c9a79471aa9c22fc7.

 

72. Алиев, Пашинян, Макрон, Мишель и Шольц проводят встречу в Кишиневе.- tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/17906017.

 

73. Армения и Азербайджан подтвердили приверженность целостности территорий.- regnum.ru/news/3717666.

 

74. Брюссельская встреча…- az.sputniknews.ru/20230515/brysselskaya-vstrecha-pochemu-net-konkretnykh-dokumentov-mezhdu-baku-i-erevanom-454874213. html.

 

75. В Москве завершилась встреча лидеров России, Азербайджана и Армении.- riamo.ru/article/643472/v-moskve-zavershilas-vstrecha-liderov-rossii-azerbajdzhana-i-armenii.

 

76. Встреча Президента Азербайджана Ильхама Алиева и Президента Армении Сержа Саргсяна при посредничестве Дмитрия Медведева.- 2 ноября 2008 года.- web.archive.org/web/20211028144931///kremlin.ru/events/ president/news/1960.

 

77. В ходе Карабахской войны… web.archive.org/web/20120614231853/ //ru.salamnews.org/ru/ news/read/50006/predstavitel-ayatoll-xamenei-v-xode-karabaxskoy-voyni-mi-avtokolonnami-postavlyali-azerbaydjanu-voorujenie.

 

78. Генч С. Отнашения между ГУАМ и Турцией.- Центральная Азия и Кавказ (журналь), 2008, №3-4 (57-58), s. 191.- web.archive.org/web/ 20220204184559/ //cyberleninka.ru/article/n/ otnosheniya -mezhdu-guam-i-turtsiey/pdf.

 

79. Замминистра обороны сообшил о гибели генерала Азербайджанской армии.- web.archive.org/web/ 20200714214731/ //az.sputniknews.ru/ karabakh/20200714/424431786/ general-armija-azerbaan-pogib.html.

 

80. Зубков К. Азербайджан угрожает Армении.- РБК daily, 28.11.2007.- archive.is/IP5D.

 

81. История урегулирования конфликта между Арменией и Азербайджаном с 2020 года.- tass.ru/info/17845181.

 

82. Конец войны в Карабахе.- web.archive.org/web/20201113002755/ // www.bbc.com/russian/news-54869066.

 

83. Краткий экскурс в американо-азербайджанские отнашения…- azertag.az/ru/xeber/Kratkii_ekskurs_v_amerikano_azerbaidzhasnkie_ otnosheniya _i_razmyshleniya_o_budushchem-819685.

 

84. Кто же все-таки признал Карабах?- kavkaz-uzel.eu/articles/282171.

 

85. Министерство обороны Азербайджана: «Мы призываем вас не тражировать ложние информации противника».- mod.gov.az/ru/ news/ ministerstvo-oborony-azerbajdzhana-my-prizyvaem-vas-ne-tirazhirovat-lozhnye-informacii-protivnika-31537.html.

 

86. Hаша страна не признает Армению в качестве государства.- regnum.ru/ news/704563? forprint.

 

87. Нефтепровод Баку-Тбилиси-Джейхан им. Гейдара Алиева. Справка.- web.archive.org/web/20180809060937///ria.ru/economy/ 20090417/ 168381928.html.

 

88. Новиков А.И. Отнашения Израиля со странами бывшего СССР.- web.archive.org/web/ 20090525045238/ //www.iimes.ru/rus/stat/2005/25-01-05.html.

 

89. Один человек погиб при нападении…- rbc.ru/politics/27/01/ 2023/ 63d3700c9a79477d2df3734a.

 

90. Одна нация-три страны: о сотрудничесиве Турции, Азербайджана и Пакистана.- eadaily.com/ru/news/2021/07/08/odna-naciya-tri-strany-o-sotrudnichestve-turcii-azerbaydzhana-i-pakistana.

 

91. Официальный визит Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева в США (27 июля-06 августа 1997 года).- lib.alijevheritage. org/ru/6555664.html.

 

92. Парубочая Е.Ф.Сотрудничество Турции и Азербайджана в военной сфере на рубеже xx-xxı веков.- Вестн. Волгогр.гос.ун-та. Сер.4, Ист.2015, N-6(36), s.25.

 

93. Переговоры Путина, Алиева и Пашиняна завершились.- russian.rt.com/ ussr/news/932438-peregovory-putin-aliev-pashinyan.

 

94. Подразделения ВС Азербайджана уничтожили 20 армянских военнослужащих.- az.sputniknews.ru/20200716/ Podrazdeleniya-VS-Azerbaydzhana-unichtozhili-20-armyanskikh-voennosluzhaschikh-424455203. html.

 

95. Путин, Алиев и Пашинян приняли заявление о Карабахе.- rbc.ru/ politics/11/01/2021/5ffc676f9a794718f2cOe3c6.

 

96.  Сергей Лавров: Пандемия ускорила мыслительные процессы в Евросаюзе.- archive.ph/20201207124916/ //www.trud.ru/article/20-08-2020/1393051_ sergey_lavrov_pandemija_ uskorila_myslitelnye_protsessy_v_ evrosojuze.html.

 

97. Скончался азербайджанский военнослужащий… -az.sputniknews.ru/ 20220917/skonçalsya-azerbaydzhanskiiy-voennosluzhaschiy-pri-presechenii-provokatsii-vs-armenii-446189770.html.

 

98. Состоялась совместная встреча лидеров Азербайджана, ЕС и Армении.- report.az/ru/vneshnyaya-politika/v-belgii-nachalas-vstrcha-liderov-azerbajdzhana-armenii-i-soveta-es/.

 

99. Чернявский С. Россия и Азербайджан: особенности и основные направления межгосударственного сотрудничества в постсовецкий период.- Central Asia and Caucasus.- web.archive.org/web/20181027202247/ htttp://www.ca-c.org/c-g/2010/journal_rus/c-g-1-2/03.shtml.

 

100. Экспортные трубoпроводы.- window2baku.com/oil7.htm.