Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Akif Nağının Azərbaycan tarixinə və onun öyrənilməsinə fərqli baxışlarıyla bağlı silsilə yazılarını oxucuların müzakirəsinə buraxır:

 

 

(Əvvəli burada:)

 

Azərbaycan elektrik enerjisi istehsalı səhəsində də müsbət nəticələrə nail olub. 2021-ci ildən ölkə özünü elektrik enerjisi ilə tam təmin edir [59]. 2022-ci ildə elektrik enerjisi istehsalı ötən illə müqayisədə 4.1% artaraq 29 milyard kilovat-saat təşkil etdi [14]. Azərbaycan müəyyən miqdarda elektrik enerjisinin ixracını da həyata keçirir. 2022-ci ildə Rusiya, Gürcüstan, Türkiyə və İrana 1.7 milyard kilovat-saat elektrik enerjisi ixrac edildi. İran, Rusiya, Gürcüstandan isə az miqdarda, 134 milyon kilovat-saat enerji idxal edildi [57]. İşğaldan azad olunmuş ərazilərdə də elektrik enerjisinin istehsalının bərpasına başlanıldı [31]. Azərbaycanın bütün ərazilərində, xüsusilə də işğaldan azad olunmuş bölgələrdə “yaşıl enerji zonaları”nın, günəş, külək, bioenerji, geotermal enerji stansiyalarının qurulması üçün hazırlıq işlərinə başlanılmışdır.

 

Müstəqil Azərbaycan sənayesinin metallurgiya, dağ-mədən, kimya, maşınqayırma, gəmiqayırma, yüksək texnologiyalar, hərbi-sənaye kompleksi və digər sahələrində də uğurlar əldə edildi. 2013-cü ildə Azərbaycanın ilk süni peyki kosmosa buraxıldı [10]. Qaradağ mis mədəni [79] fəaliyyətini genişləndirdi, yerli “Ultra” şirkəti noutbuk və 20 adda digər modellərin istehsalına başladı [55], Gəncə, Şamaxı, Naxçıvan avtomobil zavodları işə düşdü, hərbi-sənaye kompleksi 1200-dən artıq müdafiə təyinatlı məhsulların, o cümlədən, raket qurğuları, minaatanlar, snayper tüfəngləri, zirehli maşınlar, bütün növ güllə və mərmilərin istehsalını təmin etdi [86].

Dünyada bütün sahələrin inkişafı informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi səviyyəsi ilə müəyyən edilir. İnformasiyanın yaradılması, emalı, saxlanılması, istifadəsi, ötürülməsi və idarə olunması “informasiya texnologiyaları” (İT), yaxud “informasiya-kommunikasiya texnologiyaları” (İKT) adlandırılır. Bu ifadələri işlədərkən, adətən, “kompüter texnologiyaları” nəzərdə tutulur [29]. İKT və müasir dövrü xarakterizə edən Dördüncü sənaye inqilabı (İndustry 4.0) bir-biri ilə bağlıdır. Dördüncü sənaye inqilabı istehsala informasiya texnologiyalarının kütləvi surətdə tətbiqi, biznes proseslərin geniş miqyasda avtomatlaşdırılması və süni intellektin təşəkkül tapmasına əsaslanan yeni yanaşmanı ehtiva edir [88].

 

Dördüncü sənaye inqilabının şərtlərinə uyğun olaraq, Azərbaycanda İKT-nin tətbiqinə 2003-cü ildə dövlət proqramının qəbulu ilə başlandı. Həmin vaxtdan qlobal informasiya mühitinə inteqrasiya olunması, informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından kütləvi istifadə edilməsi, informasiyanın əmtəəyə çevrilməsi, təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi və digər əsas istiqamətlərdə addımlar atıldı. Bu vaxta qədər İKT-nin inkişafı üçün hüquqi baza yaradılıb, tələbə qəbulu, dövlət qulluqçularının seçilməsi, səsvermələrin təşkili, banklarda milli ödəniş sistemi, gömrük xidmətinin idarə olunması, “Elektron hökumət”, “Elektron dövlət”in yaradılması və digər sahələrdə ciddi nəticələr əldə olunub [15]. Azərbaycan prezidentinin 11 oktyabr 2021-ci il tarixli fərmanına əsasən, “İnformasiya Kommunikasiya Texnologiyaları Agentliyi” publik hüquqi şəxs statusunda yeni qurum yaradıldı [28]. Yeni yaradılmış qurum İKT-nin tətbiqində ciddi rola malikdir. Həyata keçirilən işlərin nəticəsi olaraq, Azərbaycan 2023-cü ilin əvvəlləri üçün beynəlxalq “National Cybersecurity index” cədvəlində mövqeyini 34 pillə yaxşılaşdıraraq, 52-ci yerdə qərarlaşmışdır, müqayisə üçün Ermənistan 90-cı yerdədir [56]. Bu, İKT-nin inkişafı, ölkənin kibertəhlükəsizliyinin təmin olunması üçün mühüm göstəricidir.

Azərbaycanda maliyyə-pul siyasəti də uğurla həyata keçirildi. Bu sahədə əsas hadisələr 2015-ci ildə baş verdi. Həmin ilin fevral və dekabr aylarında iki dəfə manatın devalvasiyası (yenidən qiymətləndirilməsi) həyata keçirildi, nəticədə manatın ABŞ dollarına nisbətdə kursu 0.78 manatdan 1.70 manata çatdırıldı [76]. Bu hadisə iqtisadiyyat və əhalinin vəziyyətində ciddi çətinliklər yaratdı, lakin az sonra iqtisadiyyatın sağlamlaşmasına, əhalinin gəlirlərinin artmasına şərait yaratdı. Bankların təmərküzləşməsi və sağlamlaşdırılması prosesi davam etdirildi. 2022-ci ilin yanvar ayı üçün ölkədə 26 bank, o cümlədən, 2 dövlət, 24 özəl bank fəaliyyət göstərirdi [81]. 2023-cü ilin aprel ayı üçün Azərbaycanın strateji valyuta ehtiyatları 62.5 mlrd ABŞ dolları təşkil etdi [83]. Digər mühüm göstərici- Ümumi Daxili Məhsul (il ərzində istehsal olunan bütün mal və xidmətlərin məcmu baza qiyməti) 4.6% artaraq, 133.8 mlrd manat oldu [63].

Azərbaycan işğaldan azad edilmiş ərazilərində geniş bərpa işlərinə başladı. Bu işlər Prezidentin “Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərinə Böyük Qayıdışa dair I Dövlət Proqramı (2022-2026-cı illər)” adlı sərəncamına əsasən həyata keçirilir. 2021-2023-cü illər ərzində bərpa işlərinə büdcədən 7 milyard ABŞ dolları həcmində vəsait sərf edilib, növbəti 2024-cü il üçün isə 2,4 milyard dollar planlaşdırılıb [38]. 2021-ci ilin sentyabrında Füzuli, oktyabrında isə Zəngilan beynəlxalq hava limanları istifadəyə verildi. Hər ikisinin açılışında Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri İlham Əliyev və Rəcəb Tayyib Ərdoğan birlikdə iştirak etdi [77]. İlk nəticələrdən biri olaraq, Zəngilanın Ağalı yaşayış məntəqəsində “Ağıllı kənd” tikilib istifadəyə verildi. 2022-ci ilin yayında 41 ailə oraya yerləşdirildi [65]. Digər bölgələrə də əhalinin köçürülməsinə başlanıldı. 2023-cü ilin sonuna qədər 5 minə yaxın məcburi köçkün öz yurdlarına qaytarıldı [27]. 2024-cü ilin birinci yarısı ərzində məcburi köçkünlərin Laçın, Şuşa, Xankəndi, Xocalı və digər ərazilərə köçürülməsinə başlanıldı, Ağdam, Şuşa, Laçın və digər yerlərdə geniş bərpa işləri həyata keçirildi. Ağdamda Cümə məscidinin bərpası başa çatdırıldı [2]. Bərpa işləri ilə yanaşı ərazi minalardan təmizlənir. 2023-cü ilin əvvəllərinə qədər azad olunmuş ərazilərin 17%-i, 70 min ha sahəsi minalardan təmizləndi [3]. Yollar, körpülər, elektrik, qaz və su xətləri, elektrik stansiyaları və digər obyektlərin inşası davam etdirilir.

 

(Davamı var)

 

 

1. Ağaverdiyeva N. Ali təhsildə Boloniya sistemi.- “Səs” qəzeti, 2010, 26 iyun, s. 10.

 

2. Ağdamda Cümə məscidinin bərpası yekunlaşır.- moderator.az/az/ qarabagh /641313/agdam-cume-mescidinin-berpasi-yekunlasir/.

 

3. Azad edilmiş ərazilərin 70 min hektarı...- anspress.com/azad-edilmis-erazilerin-70-min-hektari-minalardan-temizlenib.

 

4. “ASAN xidmət”in fəaliyyəti ilə bağlı “Data Portal”.- web.archive.org/ web/20220801125310/ //vxsida.gov.az/statisties/.

 

5. Azərbaycanda minimum aylıq əməkhaqqı 345 manat oldu.- azerbaycan24.com/ azerbaycanda-minimum-ayliq-emekhaqqi-345-manat-oldu-serencam/.

 

6. Azərbaycanda ölüm hökmünün ləğvi.- modern.az/az/news/330035.

 

7. Azərbaycan elminin uğurları.- azerbaijans.com/content_607_az.html.

 

8. Azərbaycan əhalisinin milli tərkibi.- modern.az/az/news/159429.

 

9. Azərbaycanın ilk rok-operası.- modern.az/az/news/148870.

 

10. Azərbaycanın ilk kosmik peyki orbitə uçub.- bbc.com/azeri/azerbaijan/ 2013/02/ 130206_azeri_first_satellite.

 

11. Azərbaycan kinosunun tarixi.- azerbaijanfilmproduction.com/az/ haqqimizda /azerbaijan-kinosu.

 

12. Azərbaycan mədəniyyəti. Müasir memarlıq.- axtar.len.az/?q= Azərbaycan_ mədəniyyəti#Müasir_dövr.

 

13. Azərbaycan muğamı.- azerbaijan.az/related-information/39.

 

14. Azərbaycan Respublikasının Energetika Nazirliyi tərəfindən 2022-ci ildə görülmüş işlərə dair hesabat.- minenergy.gov.az/uploads/Hesabatlar/son%20son-Hesabat%20NK%202022_ v7.pdf.

 

15. Azərbaycan Respublikasının İnkişafı Naminə...- ict.az/mobile/az/ content/88.

 

16. Azərbaycan Respublikasının İnsan hüquqları üzrə müvəkkili (ombudsman) haqqında...- e-qanun.az/framework/1407.

 

17. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər edilməsi haqqında...- president.az/az/articles /view/20630.

 

18. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər edilməsi məqsədi ilə 24 avqust 2002-ci ildə keçirilmiş ümumxalq səsverməsinin (referendumun) yekunları haqqında...- qanun.az/framework/16449.

 

19. “Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası - İqtisadiyyat”.- web.archive.org/web/20210830233924/// files.preslib.az/ projects/azerbaijan/ gl4.pdf.

 

20. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VII cild (1941-2002-ci illər). Bakı, “Elm”, 2008.

 

21. Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayı.- files.preslib.az/projects/ diaspora/c1.pdf.

 

22. Əmək pensiyaları haqqında...-e-qanun.az/framework/11566.

 

23. İbrahimov R. “Aşıq sənəti yalnız Azərbaycan xalqına məxsusdur”.- web.archive.org/ web/20150407231423/ //bizimyol.info/news/ 22319.html.

 

24. Hacızadə E. Dünya iqtisadiyyatı və Azərbaycan. Dərslik. Bakı, “Letterpress” nəşriyyat evi. 2018.

 

25. İlham Əliyev Bakı Metropoliteninin “Xocasən” stansiyasının...- report.az/daxili siyaset/ilham-eliyev-baki-metropoliteninin-xocesen-stansiyasinin-acilisinda-istirak-edib/.

 

26. İlham Heydər oğlu Əliyev.- prezident.az/az/pages/view/president/ biography.

 

27. İlham Əliyev “Qarabağ: 30 ildən sonra evə dönüş. Nailiyyətlər və çətinliklər” forumunda iştirak edir.- “Azərbaycan” qəzeti, 2023, 07 dekabr, s. 2.

 

28. “İnformasiya Kommunikasiya Texnologiyaları Agentliyi” publik hüquqi şəxs.- mincom.gov.az/view/organization/34.

 

29. İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları.- kayzen.az/blog/ informatika /24819/informasiya-kommunikasiya-texnologiyaları.html.

 

30. “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında”...- e-qanun.az/framework/1405.

 

31. İşğaldan azad olunmuş ərazilərdə Yaşıl Enerji Zonası.- area.gov.az/az/ page/layiheler/yasil-enerji-zonasi/yasil.

 

32. XXI əsrin, üçüncü minilliyin qarşılanması ilə bağlı...- e-qanun.az/ framework/177.

 

33. Konstitusiyada əlavə və dəyişikliklər...- “Azərbaycan” qəzeti, 2009, 17 fevral, s. 7.

 

34. Mehriban Arif qızı Əliyeva.- president.az/az/pages/view/first-vice-president/biography.

 

35. Milli Məclisdə təmsil olunan siyasi partiyaların sayı...- qanuninfo.az/index.php?newsid=36116; Bu Milli Məclisdə 9 partiya...- modern.az/bu-milli-meclisde-9-partiya-temsil-olunacaq-siyahi/227042.

 

36. Müasir dövrdə Azərbaycan təsviri sənətinin rolu və mövqeyi.- azerbaijan.az/related-information/176.

 

37. Musiqi sənətinin inkişafı tarixi.- web.archive.org/web/20160109205934/ //www.azerbaijan.az/portal/Culture/Music/music_a.html.

 

38. Prezident İlham Əliyevin 2023-cü il sentyabrın 29-da Zəngilanda çıxışı.- qafqazinfo.az/news/detail/qarabagin-berpasina-budceden-7-milyard-dollar-xerclenib-413809.

 

39. Sadıqlı F. Bakı-Tbilisi-Ərzurum kəməri Azərbaycanı qaz ixracatcısı kimi tanıtdı.- “Azərbaycan” qəzeti, 2022, 3 iyul, s.6.

 

40. Sarıyeva İ. “Dünyada Azərbaycanı tanıdan müasir rəssamlar”...- “Bakı Xəbər” qəzeti, 2017, 16-18 avqust, s. 15.

 

41. Siyasi partiyalar haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu.- e-qanun.az/framework/53163.

 

42. Şuşada “Xarıbülbül” Festivalı başlayır.- web.archive.org/web/ 20230518134913/ //www.qafqazinfo.az/news/detail/susada-xaribulbul-festivali-baslayir-video-399798.

 

43. “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 19 iyun 2009-cu il.- baku.edu.gov.az/page/281/2476.

 

44. Təhsil nazirliyinin adı dəyişdirildi. Fərman.- oxu.az/politics/627402.

 

45. VII Muğam Televiziya Müsabiqəsi...- culture.gov.az/az/umumi xeberler/vii-mugam-televiziya-musabiqesi-basa-catir (10.06.2019).

 

46. Yusifli V. Milanda ölüm.- adalet.az/az/writers/detail/milanda-olum-15554.

 

47. Zərif N. Tilsim sındı- Azərbaycanlı yazıçı xariciləri üstələdi.- news. milli.az/ country/507460.html.

 

48. BP Statistical Review of World Energy June 2017.- British Petrolium (июнь 1917).- bp.com/content/dam/bp/en/corporate/pdf/energy-ecenomics/ statistical-review-2017/bp-statistical-review-of-world-energy-2017-full-report.pdf.

 

49. Grater Tom. “In Between Dying: Watch Debut Trailler For Venice Completition Pic.- deadline.com/video/in-between-watch-debut-trailer-venice-completition/.

 

50. Mugam feast in prospekt.- web.archive.org/web/20140408224830/ //news.az/articles/culture/32515.

 

51. Statistical Review of World Energy 2020.- bp.com/content/ dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-2020-full-report.pdf.

 

52. 3rd Uzeyir Hajibeyli İnternational Music Festival in Baku.- archive.is/20120712045409/ //en.apa.az/news.php?id=154899/; Gabala International Music Festival programme.- web.archive.org/web/20100801061045/ //news.az/articles /19387.

 

53. Азербайджан в 2022 г. увеличил экспорт газа на 18%. (13.01.2023).- Interfax.az/view/884556.

 

54. Азербайджан на достаточном уровне самообеспечеивается пшеницей.- news.day.az/economy/1426995.html.

 

55. Азербайджан начал экспорт ноутбуков в страны Западной Европы.- web.archive.org/web/20110706130855/ //www.vesti.az/news.php ?id=34858.

 

56. Азербайджан существенно улучшил позиции…- trend.az/business/ it/3699854.html.

 

57. Азербайджан увеличил в 2022 году выручку от экспорта электроэнергии на 75%.- interfax.az/view/887381.

 

58. Азербайджан// Энциклопедический географический словарь/ отв. редакторы Е.В.Варавина и др. Москва, «Рипол-классик», 2011.

 

59. «Азерэнержи» планирует расширить экспорт электроэнергии.- news.day.az/economy/ 1418775.html.

 

60. В Азербайджане на создание 51 агропарка израсходовано 2,3 млрд. манатов.- apa.az/ru/agro-promyshlennyj/v-azerbaidzane-na-sozdanie-51-agroparka-izrasxodovano-23-mlrd-manatov-484529.

 

61. В Азербайджане при поддержке ЕС создана информационная система сельского хозяйства.- news.day.az/economy/1517058.html.

 

62. В Азербайджане увеличилось площадь посевов пшеницы.- news.day.az/economy/1525015.html.

 

63. ВВП Азербайджана в 2022 году вырос на 4.6%- interfax.az/ view/884764.

 

64. В Москве назвали лауреатов премии «Ника».- web.archive.org/web/ 20220526040644/ //rg.ru/2010/04/01/nika.html.

 

65. В селе Агалы созданы все необходимые условия…- trend.az/ azerbaijan/ society /3641606.html.

 

66. Все дополнения и изменения к 29 статьям Конституции Азербайджана…- trend.az/Azerbaijan/politics/1442873.html.

 

67. В Турции открыли газопровод TANAP.- kommersant.ru/doe/3656841.

 

68. Государственный Комитет по делам Диаспоры.- web.archive.org/ web/ 20180110114723///azerbaijans.com/content_556_ru.html.

 

69. Добыча газа в Азербайджане в 2022 году выросла на 6.5%.- finmarket.ru/database/news/5877716.

 

70. Добыча газа в Азербайджане… (06.12.2021).- interfax.az/ view/852215.

 

71. Добыча нефти в Азербайджане в 2015 г. снизилась на 0,8%, газа выросла на 1.1%- госкомстат.- oilcapital.ru/upstream/280784.html.

 

72. Добыча нефти в Азербайджане… (13.02.2023).- interfax.az/ view/886579.

 

73. Доходы аграрного сектора Азербайджана за последние семь лет увеличились.- trend.az/business/finance/3294694.html.

 

74. Евросoюз придает большое значение развитию сельского хозяйства в Азербайджане.- news.day.az/economy/1409134.html.

 

75. За 2022 г. дабыча нефти…- neftegaz.ru/news/dobycha/766357-za-2022-g-dobycha-nefti-v-azerbaydzhane-dostigla-32-6-mln-t-a-gaza-46-7-mlrd-kubometrov.

 

76. Из-за девалвации в Азербайджане…- tass.ru/ekonomika/2548083.

 

77. Как восстанавливается освобожденные…- //vestikavkaza.ru/ analytistics/kak-vosstanavlivautsa-osvobozhdennye-azerbaidjanskie-rajony.html.

 

78. «Контракт века»: норвежские миражи Азербайджана.- BBC: Русская служба (15 сентября 2017).- bbc.com/russian/features-41274750.

 

79. Назван потенциал производства меди на месторождении Карадаг.- news.day.az/economy/1551421.html.

 

80. Население земли.- countrymeters.info/ru/World.

 

81. Основные показатели банковского сектора АР.- web.archive.org/ web/20220303191955/ //uploads.cbar.az/assets/d701b fa769e508299fb f2354c.pdf.

 

82. Победный 2020 год для Азербайджана-в том числе на энергетическом рынке Европы.- news.day.az/politics/1303562.html.

 

83. Стратегические валютные резервы Азербайджана…- apa.az/ru/ finance/ strategiceskie-valyutnye-rezervy-azerbaidzana-za-god-uvelicilis-bolee-cem-na-10-mlrd-dollarov-518472.

 

84. Стратегия транспортировки энергетических ресурсов.- azerbaijans. com/content _1030_ru.html.

 

85. Трубопроводный транспорт.- azerbaijans.com/content_467_ru.html.

 

86. Успехи Министерства оборонной промышленности…- 1news.az/ news/20171217113359721-Uspekhi-Ministerstva-oboronnoi-promyshlennosti-rastut-s-kazhdym-godom-FOTO.

 

87. Халилов А. Природного газа в Азербайджане хватит еще на 60 лет (13 июня 2012).- web.archive.org/web/20180425032041/ //echo.az/artiche. php? aid=20522.

 

88. Что такое индустрия 4.0…- trends.rbc.ru/trends/industry/5e74oc5b9 a79470c22dd13e7