Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Akif Nağının Azərbaycan tarixinə və onun öyrənilməsinə fərqli baxışlarıyla bağlı silsilə yazılarını oxucuların müzakirəsinə buraxır:

(Əvvəli burada:)

 

 

Sovet imperiyası İkinci dünya müharibəsindən sonra daha da gücləndi, həmçinin nüvə silahına malik olan dövlətə çevrildi. Bu imperiyanın təsiri və yardımı ilə “sosialist düşərgəsi” deyilən yeni dünya sistemi yaradıldı. Müharibədə qələbədən sonra Stalinin totalitar rejimi, inzibati idarəetmə sistemi, xalqları əsarət altında saxlayan işğal üsul-idarəsi daha da gücləndi.

 

Bütün bu ağır şəraitə baxmayaraq, Azərbaycan xalqı sürətlə iqtisadiyyatını bərpa etməyə başladı, 10 il ərzində 108 yeni sənaye müəssisəsi tikildi [33]. Neft  sənayesinin bərpa edilməsi, qazma işlərinin genişləndirilməsi sahəsində böyük işlər görüldü. Yeni neft yataqları istifadəyə verildi. 1948-ci ildə dünyada ilk dəfə açıq dənizdə neft estakadaları quruldu, 1949-cu il noyabrın 7-də burada ilk neft qurğusu fontan vurdu [20, s.439]. “Neft daşları”nın tarixi belə başladı. Əsaslı tikinti sahəsində də böyük müvəffəqiyyətlər əldə edildi. Bakının 40 km-də, Sumqayıt qəsəbəsində yeni sənaye mərkəzi yaradıldı. 1945-ci ildə burada ilk kimya zavodu tikildi, bir neçə il sonra isə Boru prokatı zavodu, Sintetik kauçuk zavodu, Alüminium zavodu işə düşdü [42, s.346]. Sovet imperiyası bu cür mərkəzlər yaradarkən insanların sağlamlığını nəzərə almırdı. Nəticədə isə Sumqayıt bir neçə 10 ildən sonra ətraf mühitin çirklənməsi nəticəsində “ölü şəhərə” çevrildi. Elektrik enerjisinin istehsalına da xüsusi fikir verilir, yeni istilik və su-elektrik stansiyaları tikilirdi 1954-cü ildə Mingəçevirdə Cənubi Qafqazın ən böyük SES-i istifadəyə verildi. [43]. Dəmiryolu və su nəqliyyatında yükdaşınması artdı [35, s.110]. Müharibədən sonrakı 10 il ərzində sənaye məhsullarının həcmi 3 dəfə artdı [42, s.347].

 

Dünyanın Üçüncü sənaye inqilabı [31, s.81-90] dövründə iddialı Sovet imperiyası böyük dövlətlərin “sənaye yarışı”ndan kənarda qala bilməzdi. Ona görə bütün resurslarını səfərbər edərək sənayenin əksər sahələrini inkişaf etdirir və qeyri-ixtiyari olaraq Azərbaycanda da sənayenin inkişafına şərait yaradırdı. 

 

Kənd təsərrüfatında isə, ümumiyyətlə, müsbət tendensiyalardan danışmaq mümkün deyil. İmperiya rəhbərliyi Azərbaycanda pambıq və tütün sahələrinə xüsusi fikir verirdi. Azərbaycan üçün bu ağır əməyin tələb olunduğu sahələrin seçilməsi təsadüfi deyildi və azərbaycanlılar bu sahələrdə “sosialist qulları” kimi işlədilirdi. Məhz yüksək dərəcədə istismar olunan əməyin sayəsində müharibədən sonrakı 10 il ərzində Azərbaycanda pambıq istehsalı 5 dəfə, tütün istehsalı isə 2 dəfə artdı [42, s.347]. Həyati əhəmiyyət daşıyan taxılçılıq və heyvandarlığın inkişafı üçün isə şərait yaradılmadı. Bütövlükdə kəndlərdə vəziyyət ağır idi, kəndlilər cüzi əməkhaqqı müqabilində işləyir, yoxsulluq və səfalət içərisində yaşayırdı.

 

Sovet rəhbərliyi bu dövrdə sosial sahədə bir sıra yarımçıq tədbirlər həyata keçirdi. 1947-ci ilin sonlarında ərzaq və sənaye mallarına “kartoçka” sistemi (ərzaq və sənaye mallarının əhaliyə “kartoçka” və ya talonlarla verilməsini nəzərdə tutan dövlət bölgü sistemi, bu sistemlə əhalinin satın ala biləcəyi malların miqdarı müəyyən edilirdi) ləğv edildi [51]. Hökumət hər il gündəlik tələbat mallarının qiymətini endirirdi, lakin əhalinin alıcılıq qabiliyyəti aşağı olduğuna görə bu tədbirlər ciddi effekt vermirdi. 50-ci illərin ən vacib hadisəsi Bakıda daimi fəaliyyət göstərən televiziyanın (Sovet imperiyasında 30-40-cı illərdən məhdud çərçivədə televiziya verilişlərindən istifadə edilirdi, 1949-cu ildə daimi verilişlərin tətbiqinə başlandı) yaradılması oldu. 14 fevral 1956-cı ildə Azərbaycan televiziyası daimi verilişlərinə başladı [4].

 

Müharibədən sonrakı illərdə siyasi və ideoloji sahələrdə ciddi dəyişilkilər baş verdi. İkinci dünya müharibəsi və ondan sonrakı illərdə Sovet rejiminin repressiyaları davam edirdi. Müxtəlif adlar altında SSRİ-də, o cümlədən Azərbaycanda minlərlə insan həbs edildi, güllələndi, müxtəlif cəzalara məhkum edildi. Ölkənin rəhbəri M.C.Bağırov tərəfindən milli düşüncə sahiblərinə qarşı qəddar hücumlar təşkil edildi. Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı faktı saxtakarlaşdırılaraq, guya XIX əsrin əvvələrində könüllü şəkildə Rusiyanın tərkibinə daxil olduğuna dair yanlış fikir formalaşdırıldı.  “Kitabi Dədə Qorqud” abidəsi xan-bəy əsəri kimi təqdim olunur, qadağan edilir, tədqiqatçıları, o cümlədən görkəmli alim Həmid Araslı təqib edilirdi. Məşhur Azərbaycan tarixçisi A.A.Bakıxanov fanatizmdə, şərqşünas Mirzə Kazımbəy “çarizmin sadiq qulu” olmaqda, akademik M.A.Dadaşzadə “Türkiyənin casusu”, yazıçı Mirzə İbrahimov “sayıqlığını itirməkdə” və digərləri də müxtəlif “günahlar”da ittiham edilirdi [20, s.437]. Azərbaycan ziyalıları bu dövrdə çətinliklə olsa da milli- azadlıq ideyalarını təbliğ etməyə çalışırdı. M.Ə.Rəsulzadə də xaricdə fəaliyyətini davam etdirir, ideyalarını Azərbaycana çatdırmağa çalışırdı. O, 1947-ci ildə Avropadan Türkiyəyə qayıtdı, Ankarada fəaliyyət göstərdi və 1949-cu ildə “Azərbaycan Kultur Dərnəyi”ni yaratdı [27, s.36]. M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycanda gedən prosesləri diqqətlə izləyir, düzgün ictimai fikrin formalaşdırılmasına çalışırdı. O, 1955-ci il martın 6-da, 71 yaşında Ankarada vəfat etdi. M.Ə.Rəsulzadə ölümündən sonra da ideyaları ilə Azərbaycanın müstəqilliyi işinə xidmət edirdi. 

 

İmperiyanın rəhbəri  İ.Stalinin vəfatından sonra (5 mart 1953-cü il) ölkədə, o cümlədən Azərbaycanda siyasi vəziyyət dəyişdi. Hakimiyyət uğrunda Lavrenti Beriya və Nikita Xruşşov qruplaşmaları arasında gedən mübarizə ikincinin qələbəsi ilə başa çatdı. L.Beriya 1953-cü ilin iyununda həbs edildi və məhkəmənin hökmü ilə həmin ilin dekabrında güllələndi [40]. İ.Stalin və L.Beriya ilə yaxın münasibətdə olan Azərbaycan rəhbəri Mir Cəfər Bağırov  da hakimiyyətdən kənarlaşdırıldı, 1953-cü ildə, hələ Beriyanın həbsinə qədər AKP Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı, Nazirlər Şurasının sədri təyin edildi, Beriyanın ölümündən sonra Kuybışev şəhərinə təsərrüfat işinə göndərildi, neft idarəsində rəis müavini kimi işlədi. O, yalnız 1955-ci ildə məsuliyyətə cəlb olundu, həbs olunaraq Bakıya gətirildi, 1956-cı ilin aprelində məhkəmənin hökmü ilə güllələnməyə məhkum edildi. Rəsmi məlumata görə, hökm həmin il mayın 26-da icra olundu [37], Bayıl qəsəbəsindəki güllələnənlər üçün ümumi, adsız qəbirstanlıqda dəfn edildi [17]. 2015-ci ildə onun cəsədinin qalıqları çıxarıldı, DNK analizi ilə ona aid olduğu təsdiqləndi və Bakı şəhəri Yasamal qəbiristanlığında, oğlu Cahangirin qəbrinin yanında yenidən dəfn edildi [17].

 

Xruşşovun hakimiyyəti dövründə Azərbaycan Kommunist Partiyasına İmam Mustafayev rəhbər seçildi (1954-1959-cu illər). N.Xruşşov iqtisadi, siyasi, ictimai, dövlət idarəçiliyi və digər sahələrdə geniş islahatlar həyata keçirdi. Onun hakimiyyət illəri “mülayimləşmə” dövrü kimi təqdim olunur. İ. Mustafayev yeni şəraitdən istifadə edərək, milli maraqlara uyğun siyasət yeritməyə başladı. Onun  və Ali Sovetin Rəyasət heyətinin sədri Mirzə İbrahimovun təşəbbüsü ilə 1956-cı ilin avqustunda Azərbaycan SSR Konstitusiyasına respublikada dövlət dilinin Azərbaycan dili olması barədə bənd əlavə edildi [1]. Azərbaycan dilinin mövqeyinin gücləndirilməsi istiqamətində xeyli iş görüldü. N.Xruşşov partiyanın XX qurultayında (1956-cı il) “Stalinin şəxsiyyətə pərəstiş “ məsələsini gündəmə gətirdi, şəxsiyyətə pərəstişin ifşa və tənqid olunması istiqamətində qərarlar qəbul edildi, addımlar atıldı. 

İ.Mustafayev bu şəraitdə fəaliyyətini bir qədər də genişləndirdi, milli dəyərlərimizin təbliğinə daha əlverişli şərait yaratdı. Lakin onun bu fəaliyyəti tezliklə Moskvanı narahat etməyə başladı. O, 1959-cu ildə millətçilkdə ittiham edilərək hakimiyyətdən kənarlaşdırıldı [52, s.37]. Azərbaycana Vəli Axundov yeni rəhbər təyin edildi [38]. Onun 10 illik hakimiyyəti illərində əvvəlki siyasət davam etdirildi, milli özünüdərk proseslərinə diqqət yetirildi. Onun dövründə AKP MK-nın katibi Şıxəli Qurbanov xüsusi fədakarlıqla çalışır, milli təəssübkeşlik mövqeyindən çıxış edirdi. 1964-cü ildə SSRİ-də rəhbərliyin dəyişdirilməsi, N.Xruşşovun Leonid Brejnevlə  (1964-1982-ci illər) əvəz olunması, “mülayimləşmə” siyasətinn aradan qaldırılması da Azərbaycanda gedən milli proseslərin qarşısını ala bilmədi. Vəli Axundov, Şıxəli Qurbanov  və onların tərəfdarları artıq sovet imperiyasına deyil, daha çox Azərbaycanın milli maraqlarına xidmət etməyə çalışırdılar. Məhz onların təşəbbüsü ilə 1967-ci ildə o vaxta qədər qadağan olunmuş Novruz bayramı (Bahar bayramı) ilk dəfə rəsmi bayram kimi qeyd olundu [32]. Bayramın keçirilməsindən iki ay sonra S.Qurbanov müəmmalı şəraitdə, diş həkimində müalicə olunduğu bir məqamda vəfat etdi...

 

Təhlükələrə baxmayaraq, Azərbaycanda gizli şəkildə müxtəlif milli təşkilatlar yaranır, fəaliyyət göstərirdi. 1942-ci ildə “İldırım” gizli təşkilatı yaradılmışdı . Təşkilata İsmixan Rəhimov, Hacı Zeynalov, Musa Abdullayev, Gülhüseyn Abdullayev və digərləri daxil idi. Onlar fəaliyyətlərini davam etdirir, vərəqlər yazır, paylayır, divarlara yapışdırırdılar. Onların məqsədi Azərbaycanın müstəqilliyinə nail olmaq idi. 1947-ci ildə onları həbs etdilər, İ.Rəhimov, G.Abdullayev, H.Zeynalova 25 il, digərlərinə 10 il iş verib, Sibirə göndərdilər [24, s.158]. Stalinin ölümündən sonra  onlar azadlığa çıxıb, fəaliyyətlərini davam etdirdilər. Çingiz Abdullayev, Cahid Hilaloğlu  və digərləri vərəqələr paylayır, Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpa olunması üçün təbliğat aparırdılar. Cahid Hilaloğlu Şirinov 1957-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 39-cu ildönümü münasibəti ilə üçrəngli Azərbaycan bayrağını Qız qalasının üzərinə qaldırdı, onu həbs etdilər, lakin iş vermədilər. Görünür,  N.Xruşşovun “mülayimləşmə” siyasəti onu xilas edib. Lakin az sonra onu   uydurma “oğurluq” işi ilə bağlı həbs edib, Sibirə göndərdilər. O, 1991-ci ilə qədər yaşadı, həmin ildə yol qəzasında həyatını itirdi [25]. Digər bir təşkilat- Milli Azadlıq Qərargahı (MAQ) 1950-ci illərin sonu 60-cı illərin əvvəlində yaradıldı. Təşkilata ictimai xadim Oqtay Rəfili (Eldəgəz), tanınmış alim Xudu Məmmədov və digərləri rəhbərlik edirdi [3, s.119-120; 22, s.4-6]. Onlar Azərbaycanın müstəqilliyi ideyasını təbliğ edirdilər...

 

(Davamı var)

Ədəbiyyat:

1. Azərbaycan SSR Konstitusiyasına (Əsas Qanununa) Azərbaycan SSR dövlət dili barəsində maddə əlavə edilməsi haqqında Qanun (21 avqust 1956). – Azərbaycan dili. Prezident kitabxanası, s. 32.- files.presslib.az/projects/ remz/pdf/atr_dil.pdf.

2. Azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dən deportasiyası (1948-1953-cü illər). Sənədlər toplusu. Bakı, “Zərdabi LTD” nəşriyyatı, 2013.

3. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə, VII cild. Bakı, “Elm”, 2008.

4. AzTV-nin yaranmasından 67 il keçir.- oxu.az/society/696022.

5. Axundova E. Heydər Əliyev: şəxsiyyət və zaman. 1-ci hissə (1923-1969). Bakı, “Ozan”, 2007.

6. Bakı Dərin özüllər zavodu.- azerbaijan-news.az/az/posts/detail/baki-derin-ozuller-zavodu-1665434826.

7. Dağlıq Qarabağın Sovet dövrü Heydər Əliyev...- banker.az/dagliq-qarabagin-sovet-dovru-heyder-eliyev-ermenilerin-butun-mekirli-planlarinin-qarşisini-almişdi/.

8. Əliyeva İ. Azərbaycanın yüksəlişində mühüm mərhələlərin başlanğıcı.- azerbaijan-news.az/view-152013/azerbaycanin-yukselisinde-muhum-merhelenin-baslangici.

9. Əliyev H. Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin ayrıcında.- “Respublika” qəzeti, 30 dekabr 2000-ci il, s. 1.

10. Əlizadə A. Azərbaycanda müasir iqtisadi durum və fundamental elm.- “Azərbaycan” qəzeti, 2014, 29 mart, s. 4.

11. Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyinin birinci dövrü.- azerbaijan.az/ related-information/146.

12. Həbibbəyli İ. Sosialist realizmindən milli istiqlaladək.- “525-ci qəzet”, 2017, 6 yanvar, s. 8,10.

13. Xavəri S. XX əsrin 60-80-ci illəri Azərbaycan mədəniyyəti.- edebiyyatqazeti.az/news/muzakire/52-xx-esrin-60-80-ci-iller-azerbaycan-medeniyyeti.

14. Qaffarov T. Azərbaycan tarixi. 1920-1991. Bakı, “Elm”, 1999.

15. “1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı. 18 dekabr 1997-ci il.- e-qanun.az/ framework/4099.

16. 1978-ci il Konstitusiyası.- files.preslib.az/projects/remz/pdf/atr_kons.pdf. 

17. Mircəfər Bağırovun varisi: “Cəsədini tapdıq, oğlunun yanında dəfn elədik”.- web.archive.org/web/20190123071735/ //news.milli.az/country/ 564732.html.

18. Muradov A. Ümumtəhsil məktəbi strukturunun təşəkkülünə dair.- “Azərbaycan müəllimi” qəzeti, 2012, 13 aprel, s. 5.

19. Müstəqil Azərbaycan 10 il. Statistika məcmuəsi. Bakı, “Səda”, 2001.

20. Nuriyeva İ. Azərbaycan tarixi. Texniki ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, “Elm və Təhsil”, 2019.

21. Paşayev A. Köçürmə. Bakı, “Gənclik”, 1995. 

22. Oqtay Kərim oğlu Rəfili (Oqtay Eldəgəz). Poladdan bir yarpaq. Bakı, “Elm və təhsil”, 2013.

23. Rüstəmov F. Heydər Əliyev və Azərbaycandan kənarda ali təhsilli kadr hazırlığı.- muallim.edu.az/news.php?id=24039.

24. Siyasi tarix: mühazirə kursu, II hissə. Bakı, “Azərbaycan Ensiklopediyası NPB”, 1998.

25. Şamil Əzizə, Şamil Əli. Azərbaycanın müstəqilliyinə ömür həsr edənlər.- academia.edu/38508198/Cahid_Hilaloğlu_və_Çingiz_Abdullayev_Mədəniyyət_Dünyasındain_pdf.

26. Vazgen, Papa və Sadıq Rəhimov.- sia.az/news/articles/552040.html.

27. Yaqublu N. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensiklopediyası, Bakı, “Kitab klubu”, 2013.

28. Zülfüqarlı M. Azərbaycan tarixi. İkinci Respublika dövrünün tarixşünaslığı (1920-1991-ci illər). Bakı, “Çaşıoğlu”, 2001.

29. Altstadt A.L. The Azerbaijani Turks. Pours and identity under Russian Rule. Stanford, 1992.

30. Broers L. Armenia and Azerbaijan: Anatomy of a Rivalry.- Edinburgh University Press, 2019.

31. Hull J. “The Second Industrial Revolution: The History of a Consept”, Storia Della Storiografia, 1999, Issue 36.

32. Qəzənfərqızı A. “Novruz under the Soviet Union.- visions.az/en/news/ 892/14b15f4d/.

33. Азербайджан в 1920-91 годы.- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası.- ensiklopediya.gov.az/az/terms/ 20212/cild/12.

34. Азербайджан в цифрах в 1990 году. Баку, «Азернешр», 1991.

35. Азербайджанская ССР 50-летию Великого Октября. Баку, «Статистика», 1967.

36. Алиев И. Нагорный Карабах. История, факты, события. Баку, «Элм», 1989.

37. Багиров Мир Джафар Аббас оглы.- Справочник по истории Коммунистической партии и Советского Союза 1898-1991.- web.archive.org/web/20121014031703/ http:/www.kvowbysight.info/ BBB/01187.asp.

38. Велизаде И. Вели Ахундов-человек из «оттепели».- azertag.az/ ru/xeber/ Veli_Ahundov_chelovek_iz_ottepeli-95/014.

39. Верховный совет Азербайджанской ССР (1920-1991-е годы.- meclis.gov.az/news/-az.php?id=15&lang=ru.

40. «Весь обмарался»: как убивали Берию.- gazeta.ru/science/ 2018/12/ 23/_a_12_12105331.shtml.

41. Закон СССР «О передаче Крымской области из состава РСФСР в состав Украинской ССР. Москва, Издание Верховного Совета СССР, 1954.

42. Исмаилов Э. Очерки по истории Азербайджана. Москва, «Флинта», 2010.

43. Мингечаурская ГЭС.- booksite.ru/fulltext/1/001/008/076/626.htm.

44. Мустафа Н. Депортация 1948-1953 годов.- iravan.preslib.az/ru/1948-1953_deportasiyasi.html.

45. Народное образование и культура в Азербайджанской Республике. Стат. сборник. Баку, «Азернешр», 1992.

46. Народное хозяйство Азербайджанской ССР в 1985 году. Стат. ежегодник. Баку, «Азернешр», 1986.

47. Общая характеристика экономики.- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası.- ensiklopediya.gov.az/terms/20227/cild/12.

48. Помреев Ю. Кровавый омут Карабаха. Баку, изд. «Азербайджан», 1992.

49. Притязания армян к АзССР после второй мировой войны (1945-1960-е гг.).- azerhistory.com/?p=21958.

50. Промышленность СССР. Стат. сборник. Москва, «Финансы и статистика».

51. «Установить нормы отпуска…»// «Российская газета», 2020, №96 (8150), s. 29.

52. Фурман Д.Е. Азербайджан и Россия: общества и государства. Москва, «Летний сад», 1999.