SSRİ-də insan haqları uğrunda mübarizə: Yeseninin oğlu məhkəmə sisteminə qarşı hansı üsulu təklif etdi...-FOTOLAR

 

 

70 ilə yaxın ömür sürmüş Sovet - Rusiya imperiyasının- SSRİ-nin misli görünməmiş soyqırım, repressiya, sürgün, deportasiya, manqurtlaşma kampaniyaları sayəsində bərqərar olmasına rəğmən zaman-zaman müxtəlif müttəfiq respublikalar, o cümlədən Rusiyanın özündə insan haqları, ifadə və söz azadlığı uğrunda mübarizə aparan ayrı-ayrı insanlar və qruplar meydana çıxmışdır. 1985-ci ildən başlanan yenidənqurma və aşkarlıq siyasəti, xüsusən də 1991-ci ildə SSRİ-nin çökməsindən sonrakı ilk onillikdə bu dəyərlərə xeyli meydan verilsə də, 2000-ci ildə  Vladimir Putinin hakimiyyətə gəlişindən sonra Rusiyada insan haqları, ifadə və söz azadlığı getdikcə hakimiyyətin kəskin və ağır basqılarına məruz qaldı. 2022-ci ilin fevralında Ukraynaya genişmiqyaslı təcavüz başlayandan sonra isə öz fikirlərini azad şəkildə ifadə etməyə, o cümlədən sözügedən müharibəyə qarşı çıxmağa, iqtidardan öz haqlarının bərpasını tələb etməyə cəhd göstərən vətəndaşlar
 
Müxalif yönümlü “Meduza” nəşrinin bu günlərdə təqdim etdiyi  “Hakimiyyəti öz qanunlarının tələsin salın” başlıqlı yazıda məhz Sovet imperiyası dövründə Rusiyada söz və ifadə azadlığı, aşkarlıq, insan haqları uğrunda gizli və açıq mübarizədən və dissident hərəkatının başlanmasından bəhs edir. Moderator.az bir sıra oxucuların bu mövzulara marağını nəzərə alaraq həmin materialın tərcüməsini  müzakirənizə buraxır:

(Əvvəli burada:)

 

 

...Sergey Yeseninin və tərcüməçi Nadejda Volpinin oğlu Aleksandr Volpin Moskvada öz dövrü üçün nadir olan bir məsələdə inadkarlığı ilə tanınan riyaziyyatçı və şair idi: o, dövlətdən öz qanunlarına hərfinə qədər riayət etməsini tələb edirdi. Volpin artıq məhkəmə işləri ilə qarşılaşmışdı və SSRİ-də hüquqi normaların nə qədər asanlıqla sadəcə formallığa çevrilə biləcəyini yaxşı başa düşürdü. Daha sonra xatırlayırdı ki, 1965-ci ilin payızında Sinyavski və Danielin həbsindən sonra uzun müddət Qolitsınodakı meşədə gəzərək nə edəcəyini anlamağa çalışıb: "Bu şeytanlar yəqin ki, məhkəməni qapalı qapılar arxasında aparacaqlar. Deməli, açıq məhkəmə tələb etməyin vaxtıdır!"

 

Volpinin məntiqi sadə idi: hakimiyyət orqanları məhkəmələri nə qədər tez-tez açıq şəkildə keçirməyə məcbur edilsələr, özbaşına qərarları ört-basdır etmək bir o qədər çətin olacaq. Məhz bu düşüncələrdən 5 dekabrda siyasi şüarlar altında deyil, Konstitusiyada nəzərdə tutulduğu kimi məhkəmənin açıq keçirilməsi ilə bağlı ciddi qanuni tələb altında keçiriləcək ictimai mitinq ideyası ortaya çıxdı.

 

Volpinin irəli sürdüyü hüquqi yanaşma hətta ən yaxın silahdaşları arasında da ciddi mübahisələrə səbəb oldu. Bir sıra dissidentlər hökumətin onlara əməl etmədiyi bir ölkədə Konstitusiyaya və qanunlara müraciətlərin mənasız olduğunu hesab edirdi. Digərləri isə dövlətə öz normalarını açıq şəkildə "öyrətməyin" yalnız həbs olunanlara zərər verə biləcəyindən və onların vəziyyətini daha da pisləşdirəcəyindən qorxurdular. Lakin Volpinin özü formal insan hüquqlarına hörmətin müqavimətin mərkəzi olmasında israr edirdi. O, dostlarına izah edirdi ki, hətta ən sərt rejimlər belə, cəmiyyətin ədalət anlayışlarına qismən uyğun gələn qanunlar yaratmağa məcburdurlar; əks halda dövlət sadəcə fəaliyyət göstərə bilməz.

 

Problem başqa yerdə idi: hökumətin özünün bu normaları tətbiq etmək niyyəti yox idi və vətəndaşların onların tətbiqini tələb etməsini gözləmirdi. Volpin iddia edirdi ki, mübarizə üçün məkan məhz burada yaranıb - "hökuməti öz qanunlarının tələsinə salmaq" və onu açıq hərəkət etməyə məcbur etmək. Bu yanaşma çoxları üçün qeyri-adi idi. Gələcəkdə tanınmış insan haqları fəalı Lyudmila Alekseyeva xatırlayırdı: “Bu nümayişçilərin başına nə gələcəyini bilmirdik, amma düşünürdük ki, pis sonluqla bitəcək - onları yaxalayacaqlar. Və mən təsəvvür edə bilmirdim ki, onlar bundan sonra onlara nə edəcəklər. Bəlkə də ötüşərdi, bəlkə də ötüşməzdı. Sadəcə hamını həbs edəcəkdilər. Sinyavski və Danieldən sonra bizim üçün daha onlarla həbs çatışmırdı. Bu nə üçün lazım idi?”

 

Buna baxmayaraq, Volpinin yanaşması 5 dekabr mitinqinə hazırlıq da daxil olmaqla, ilk insan haqları təşəbbüslərinin əsasını təşkil etdi. Bu, universitetlərdə paylanan və kiçik bir tanışlıq dairəsi daxilində yayılan vərəqələrdə aydın şəkildə əks olundu. Onlar Sinyavski və Danielin qapalı məhkəməsinin məhkəmə proseslərinin açıqlığı haqqında qanunu pozacağını və "bağlı qapılar arxasında" keçirilən hər hansı bir dinləmənin özbaşına hərəkətlər üçün şərait yaradacağını ətraflı izah etdilər. Buna görə də, mitinqin tək bir şüarla "aşkarlıq mitinqi" kimi keçirilməsi təklif edildi: "Məhkəmələrdə şəffaflıq tələb edirik."

Müəlliflər vurğulayıblar ki, iştirakçılar ciddi şəkildə qanun çərçivəsində hərəkət etməlidirlər: siyasi şüarlar səsləndirməməli, təxribatlara uymamalı və əgər hakimiyyət onlardan dağılışmağı tələb edirsə, əvvəlcə görüşün məqsədini bildirdikdən sonra həmin tələbə əməl etməlidirlər. Hüquqi formaya vurğu çox vacib idi: mitinq vətəndaşların sistemdə dəyişiklik tələb etmədiyini, əksinə hakimiyyətin öz qanunlarında təsbit etdiyi normalara riayət etməyi tələb etdiyini nümayiş etdirmək kimi düşünülmüşdü. Mitinqin 5 dekabrda - 1936-cı ildə ilk Sovet konstitusiyasının qəbul edildiyi gündə keçirilməsinə qərar verildi.

 

 

5 dekabr 1965-ci il tarixli mitinq cəmi bir neçə dəqiqə davam etdi. Toplananlar arasında şüarlar qaldırmağa cəsarət edənlər və sadəcə müşahidə etməyə gələnlər var idi - bəziləri maraqdan, bəziləri isə rəğbətdən. Mitinqin əsas təşkilatçısının həyat yoldaşı Viktoriya Volpina hər şeyin demək olar ki, dərhal baş verdiyini xatırladı: "Şüarlar havaya qalxdı, sonra onlara uzanan əlləri gördüm... maşınların gurultusu, uzanan əllər, şüarların düşməsi..." O, səhnəni bir neçə onlarla insanın sıx bir hərəkəti kimi təsvir etdi və bu sıx hərəkat əməliyyatçılar müşahidəçilərin xarici həlqəsindın  cumduqda tez bir zamanda kiçik qruplara bölündü. Volpina təxminən 60 nümayişçinin olduğunu təxmin edirdi; daha çox nümayişçi ətrafda dayanaraq müşahidə edir və açıq şəkildə qoşulmaqdan çəkinirdi.

 

Lyudmila Alekseyeva hər şeyin nə qədər tez və şiddətlə bitdiyini də xatırladı. O, faktiki iştirakçıların 50-dən çox olmadığını təxmin edir: "Volpin, [rəssam Yuri] Titov və başqa daha kimsə plakatları qaldırdılar. Onlar plakatları qaldırmağa yenicə macal tapmışdılar ki, onları  əllərindən aldılar." Bütün səhnə kameraların işartıları ilə müşayiət olunurdu - həm Qərb jurnalistləri, həm də “KQB” zabitləri çəkiliş aparırdılar.

 

Polis tez hərəkətə keçsə də, fiziki zorakılıq nadir hallarda istifadə olunurdu. İştirakçılar daha sonra bunu 1965-ci ilin hələ də yumşalmanın kölgəsində olduğunu və hakimiyyətin Sinyavski və Daniel məhkəməsi ətrafında onsuz da gərgin beynəlxalq ajiotaj fonunda həddindən artıq qəddarlıqdan qorxduğunu bildirməklə izah edirdilər. Volpin də daxil olmaqla, saxlanılanlar bir neçə saat dindirildi, lakin hamısı həmin axşam sərbəst buraxıldı...

 

Əksər müşahidəçilər üçün mitinq qısa və gərgin bir an idi, illərdir davam edən sükutdan sonra ilk dəfə bir neçə onlarla insan açıq şəkildə meydana qanuni tələblə çıxırdı. Hakimiyyət üçün bu, xəbərdarlıq əlaməti idi. Lakin Puşkin meydanında dayananlar üçün, hətta Viktoriya Volpinanın yazdığı kimi, "kolların arxasında" olsalar belə, bu, SSRİ-də vətəndaş hərəkatı imkanının ilk dəfə ictimaiyyətə açıqlandığı an idi...

 

 

Ertəsi gün SSRİ "KQB"-nin sədri Vladimir Semiçastnı Siyasi Büroya hesabat verdi ki, "toplantının ayrı-ayrı iştirakçıları vətəndaş azadlıqlarına hörmət adı altında demaqoq şüarlar qışqırmağa başlayıblar". Həmçinin qeyd edilirdi ki, "toplantının ən fəal iştirakçıları arasında ruhi xəstə olduğu bilinən yeddi nəfər var idi: onlardan dördü (Volpin (Yesenin), [şair Yuri] Qalanskov, Titov, [fəhlə] Xaustov) əvvəllər müxtəlif antisosial hərəkətlərdə iştirak etmişdilər".

 

Gələcək etirazlarla mübarizə aparmaq üçün 1966-cı ilin sentyabrında RSFSR Cinayət Məcəlləsinə yeni 190-3-cü maddə əlavə edildi. Bu maddə "ictimai qaydanı kobud şəkildə pozan və ya hökumət əmrlərinə itaətsizliklə müşayiət olunan qrup hərəkətlərini təşkil etmək və ya fəal şəkildə iştirak etmək" üçün cəzalar müəyyən etdi. Maksimum cəza üç il həbs cəzası idi. Formul yalnız siyasi hərəkətləri deyil, həm də tətilləri, tələbə etirazlarını və hakimiyyət tərəfindən "təhlükəli" hesab edilən hər hansı bir toplantını əhatə edəcək qədər geniş idi.

 

Lakin hökumətin müqavimətinə baxmayaraq, mitinq baş tutdu. İştirakçılardan biri Dmitri Zubarev daha sonra deyirdi: "Mənim üçün, bütün tanışlarım üçün olduğu kimi, 5 dekabr tarixi bir mərhələdir: Sovet İttifaqında yeni, səsli, zorakı olmayan kütləvi sosial hərəkatın yaranması..."

 

Cəmi bir il sonra mitinq təkrarlandı, bu dəfə açıq məhkəmə hüququnun sakit bir xatırlatması kimi. Təyin olunmuş saatda insanlar Puşkin meydanına toplaşdılar, səssizcə papaqlarını çıxardılar və Puşkin abidəsinə baxdılar. Onların arasında o vaxtlar hələ ictimai müxalifət xadimi olmayan akademik Andrey Saxarov da var idi. Məhz bu addımlarla o, gələcək insan haqları hərəkatının aparıcı mənəvi avtoritetlərindən biri olmaq yolunda səyahətinə başladı...

 

Mitinqin uzunmüddətli təsiri daha da böyük idi. Əvvəllər təcrid olunmuş şəkildə fəaliyyət göstərən insanlar - alimlər, tələbələr, gənc yazıçılar, mühəndislər - açıq məhkəmələr və hüquq-mühafizə orqanları mövzusu ətrafında birləşməyə başladılar. Mitinq göstərdi ki, əhalinin bir hissəsi hüquqlar haqqında açıq və zorakılıqsız danışmağa hazırdır. Məhz  o zaman "pərdə arxasında" dayanan bu kiçik qruplar və müşahidəçilərdən tədricən dissident hərəkatı meydana çıxdı...”

 

Tərcümə və təqdim etdi:

 

Sultan Laçın