“Bağırovu Beriya ilə mən tanış etmişəm...” -Stepan Şaumyanın katibəsi

Xocalıya getmək istəyənlərin NƏZƏRİNƏ

"Ölümsüzlük bitkisi": Əzvay təbii sağlamlıq eliksiridir...

"Netanyahu hərbi cinayətkar və sionizmin övladıdır" -"Compact"

"Ukrayna Avropada Şimali Koreyaya qarşı vuruşmalı olacaq" - Zelenski

Ermənistanın Bərdənin Qarayusifli kəndində törətdiyi terror aktından 4 il ötür

İsrail aviasiyası bu gecə İranda nələri hədəfə alıb? - "The New York Times"

"Qatillər öz vərdişindən əl çəkmir" - Zelenski Rusiyanın Ukraynaya növbəti zərbəsini şərh edib

Tanınmış aparıcı ailə həyatı qurdu: “Çox xoşbəxtəm, çünki...” - FOTO/VİDEO - ÖZƏL

“Bağırovu Beriya ilə mən tanış etmişəm...” -Stepan Şaumyanın katibəsi

Ekskluziv

Oxunub: 3097

25 Oct 2024 | 17:34

“Bağırovu Beriya ilə mən tanış etmişəm...” -Stepan Şaumyanın katibəsi

“Bağırov və Beriyanın ikili kəşfiyyat fəaliyyəti göstərmələri barədə ehtimalı bir kənara atmaq düzgün olmaz…”

“Və kim zəmanət verə bilər ki, Mir Cəfər Bağırovla bağlı dindirmə stenoqramları, şahid ifadələri, məktublaşmalar həqiqətdir?.. Doğrusu, hərdən elə bir təəssürat yaranır ki, repressiya saxtakarlıqları və bu saxtakarlıqların doğurduğu rəsmi sənədləşdirmə hərc-mərcliyinin içində hər hansı bir həqiqəti üzə çıxarmaq mümkün deyil. Çox zaman müəlliflərin Stalin, Beriya, yaxud Bağırov və başqaları haqqında söylədikləri fikirlər daban-dabana zidd olur və bu fikirlərin, mülahizələrin, nəticələrin hamısında da, öz növbəsində, müxtəlif rəsmi sənədlərə istinad edilir...”

“Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Türkiyədə nəşr edilən "Yeni Qafqasiya" jurnalında acı bir sarkazm ilə məşhur sözlərini yazmışdı: "Azərbaycan xalqının cəlladı Bağırovu Su Təsərrüfatına başçı qoymuşlar, zənn edirəm ki, Zaqafqaziya çaylarının suları Azərbaycan oğullarının qanına bulaşmış əllərini yuyub təmizləməkdə ona kömək edəcəkdir..."

Məlum olduğu kimi, Moderator.az oxucularını sovet dövründə Azərbaycanın ən qəddar rəhbəri kimi tanınmış Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsinin çoxcildli stenoqrafik materiallarından DTX-nın(o vaxt Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi) arxivində saxlanılmış cəmi iki cildlik material əsasında hazırlanmış “Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsi” adlı kitabın ən maraqlı epizodlarıyla tanış edir. Materialın iki hissədə təqdim etdiyimiz “Müttəhim Bağırovun Beriya ilə cinayətkar əlaqələri...” başlıqlı ötən epizoduna(burada: ) şərhi təqdim edirik.

Sözügedən epizoddan doğan “Doğrudanmı Bağırov Beriyanın Müsavat əks-kəşfiyyatında işləməsini gizlətməkdə ona dəstək olub?” sualına cavab axtarılması məqsədi ilə xalq yazıçısı Elçinin(Əfəndiyev) “Mir Cəfər Bağırov kim idi? - Şəxsiyyəti, əməli və taleyi...”(“Ədəbiyyat” qəzeti, 08.05. 2024) başlıqlı yazısının mövzu ilə bağlı zəruri məqamlarını nəzərinizə çatdırırıq:

“...Mir Cəfər Bağırov və Lavrenti Beriya SSRİ respublikaları arasında yeganə iki partiya rəhbərləri idi ki, 1930-cu illərin əvvəllərindən Birinci katib kimi fəaliyyətə başlamış və 37-38-dən sağ çıxmışdılar (Nikita Xruşşov 1938-ci ildə müvəqqəti Ukraynaya göndərilmişdi, sonra da yenidən Moskvaya çağırıldı, eyni zamanda Politbüronun üzvü idi; Qriqor Arutinov 1937-də bu vəzifəyə gətirilmişdi və s.).

....Əgər Lavrenti Beriya 32 yaşında Zaqafqaziya Partiya Təşkilatının, eyni zamanda Gürcüstan KP MK-nın birinci katibi olursa, yaxud Anastas Mikoyan 25-26 yaşlarında artıq Rusiyada vilayət partiya komitəsinə rəhbərlik edirsə, 31 yaşında SSRİ-nin Daxili və Xarici Ticarət komissarı vəzifəsində işləyirsə, yaxud da Lazar Kaqanoviç elə o yaşlarında artıq Kremldə MK katibi seçilirsə və bu adamlar bu cür böyük, ciddi və məsuliyyətli vəzifələrinin öhdəsindən gəlirlərsə, elə bu cür səciyyəvi göstəricilər Stalin əsabələrinin bacarığından və yüksək iş qabiliyyətlərindən xəbər verir. Azərbaycan ərazisinə və əhalisinə görə böyük Sovet respublikalarından biri olmasa da, Mir Cəfər Bağırov məhz bu tipli Sovet partiya və dövlət xadimləri arasında, həm də ön sırada idi.

...Mir Cəfər Bağırov 1927-ci ildə Azərbaycanda inzibati orqanlara rəhbərlikdən uzaqlaşdırılaraq, Zaqafqaziya Su Təsərrüfatı İdarəsinin rəisi təyin edilir və o zaman Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Türkiyədə nəşr edilən "Yeni Qafqasiya" jurnalında acı bir sarkazm ilə məşhur sözlərini yazmışdı: "Azərbaycan xalqının cəlladı Bağırovu Su Təsərrüfatına başçı qoymuşlar, zənn edirəm ki, Zaqafqaziya çaylarının suları Azərbaycan oğullarının qanına bulaşmış əllərini yuyub təmizləməkdə ona kömək edəcəkdir..." (Bax: "Odlar yurdu" qəzeti, № 17, sentyabr, 1988.)

Ancaq Mir Cəfər Bağırovun bu kənarlaşdırılması iki ildən çox çəkmir və Stalin 29-cu ilin avqustunda Vyaçeslav Molotova məktub yazır: "Bağırovu (əvvəlki günahlarına baxmayaraq), Azərbaycan çekasının sədri təyin etmək lazım olacaq: indi o, yeganə adamdır ki, Azərbaycan kəndlərində baş qaldırmış musavatçıların və ittihadçıların öhdəsindən gəlməyi bacaracaq. Bu ciddi məsələdir və bu yerdə zarafat etmək olmaz." (Elə burada qeyd edim ki, Stalin "baş qaldırmış musavatçılar"la birlikdə ittihadçıların da adını çəkir, Lavrenti Beriya isə gündəliklərində yazır ki, 1920-ci illərin əvvəllərində "Azərbaycanda İttihadı darmadağın etdim." (Lavrentiy Beriya. "Bez Stalina Rossii ne bıt!", Taynıy arxiv Berii, Moskva, "Əuza-Press", 2012, str. 28.)

...O zaman Mir Cəfər Bağırovun 38 yaşı var idi və bu cavan adamın bu dərəcədə sürətli karyerası ("əvvəlki günahlarına baxmayaraq"!), heç şübhəsiz ki, bilavasitə kadr məsələlərinə çox həssas yanaşan Stalinin münasibətinin və istəyinin ifadəsi idi. Bura orasını da əlavə etsək ki, Moskva rəhbərliyində Bağırovun əleyhinə işləyən Lev Mexlis, yaxud Anastas Mikoyan kimi saray intriqa ustaları, Stalinə yaxın nüfuzlu şəxslər var idi, o zaman Stalinin Mir Cəfər Bağırova inamının və etibarının nə qədər yüksək olduğunu təsəvvür etmək mümkündür. Düzdür, 1930-cu illərin sonlarından etibarən, Bağırovun Lavrenti Beriyanın timsalında güclü Kreml dayağı və dostu var idi, ancaq Stalin üçün əsas özünün qənaəti, özünün təəssüratı idi.

Lavrenti Beriya və Mir Cəfər Bağırov başqa müttəfiq respublikaların rəhbərləri kimi yerli "NKVD"-dən asılı deyildilər, onlar müttəfiq respublikalar arasında yeganə partiya rəhbərləri idi ki, yerli "NKVD"-ləri tam şəkildə özlərinə tabe etmişdilər və əslində, Azərbaycanda da, Gürcüstanda da "NKVD" - elə onların özü, güclü və sərt, amansız xarakterə malik Mir Cəfər Bağırov və Lavrenti Beriya idi...

...Belə geniş bir fikir yaranıb ki, Bağırovla Lavrenti Beriya yaxın dost olublar və onların həyat yoluna baxanda bu fikrin həqiqət olduğu şübhə doğurmur.

Roman Rudenko Beriyanı dindirərkən soruşur: "- Bağırovla münasibətiniz necə idi?" Beriyanın cavabı: "- Yaxşı. Mən Bağırovu partiyaya ən sadiq adamlardan biri hesab edirəm. Bir-birimizin evinə gedib-gəlirdik". Beriyanın həbsindən sonra həbs və sürgün həyatı yaşayan və 84 illik həyatının sonunacan ona sadiq qalan, onun haqqında deyilənlərin yalan olduğunu söyləyən arvadı Nino Qeqeçkori də (məşhur menqrel-gürcü zadəgan nəslindən idi) dindirmə zamanı Mir Cəfər Bağırovla bağlı deyirdi: "- Biz çox yaxın idik. O, Moskvaya gələndə bizdə olur, biz Bakıya gedəndə onların evində qalırdıq".

...Stalin epoxasının səriştəli tədqiqatçılarından biri Yelena Prudnikova Beriya haqqındakı (və Beriyaya tam bəraət qazandıran) monoqrafiyasında yazır ki, Mir Cəfər Bağırov 1921-ci ilin aprelində Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının ("DTK"-nın - "KQB"-nin ilkin adı) sədri təyin edilərkən, etibarlı kadrlar seçib, ətrafına toplamağa başlayır və o vaxt Lavrenti Beriyanı da məxfi-operativ şöbə rəisinin müavini, sonra isə özünün müavini vəzifəsinə təyin edir (E.A.Prudnikova. Beriə - prestupleniə, kotorıx ne bılo, Sankt-Peterburq, "Neva", 2005, str. 62-63.).

Bəzi məxəzlər isə Mir Cəfər Bağırovla Lavrenti Beriyanın dostluğunun 1916-cı ildən başladığını yazırlar və guya o zaman dörd gənc inqilabçı - Bağırov, Lavrenti Beriya, Vsevolod Merkulov və Yevgeni Dumbadze Bakıda tanış olaraq, gizli siyasi dərnək yaradır, marksist ədəbiyyatı öyrənir və təbliğ etməyə başlayır. Bu cavanları marksist ədəbiyyatla - Marksın, Engelsin, Plexanovun, Leninin, Trotskinin, Jordaniyanın əsərləri ilə guya "Avel əmi" deyə çağırdıqları Avel Yenukidze təmin edirmiş və 1920-ci ildə Serqo Orconikidze, Sergey Kirov və onlara qoşulmuş Anastas Mikoyan XI orduyla Bakıya daxil olan gün Bağırov, Beriya, Dumbadze, Boqdan Kabulov və Vladimir Dekanozov Gənc Kommunistlər Bürosu yaradırlar.

...Burasını da deyək ki, Lavrenti Beriya daxili işlər komissarı təyin edildikdən sonra, Merkulovu, Kobulov qardaşlarını, Sergey Qoqlidzeni, Dekanozovu və bir sıra başqa qafqazlıları özü ilə Moskvaya apararaq NKVD-nin rəhbər vəzifələrinə təyin etdi və hətta Siyasi Büro üzvlərinin belə ehtiyat etdikləri, qorxduqları bu adamlar Mir Cəfər Bağırovla da yaxın idilər. Elə bilirəm ki, bu amil də onun SSRİ-nin partiya rəhbərliyindəki, Kremldəki nüfuzunun yaranmasında və artmasında az rol oynamayıb.

Vaxtı ilə Stepan Şaumyanın katibəsi olmuş Olqa Şatunovskaya yazır ki, Bağırovu Beriya ilə o tanış edib və guya Beriya 1920-ci ildə Bakıda təxribatçı kimi həbs olunub, Bağırov da onu həbsdən azad edib. Şatunovskayanın özü də 37-də "ifşa" olunanlardan və Nikita Xruşşovun qızğın anti-Stalin kompaniyasında fəal və həvəslə iştirak edənlərdən biri idi. Ola bilər ki, artıq yaşlaşmış və repressiyaya məruz qalmış bu qocaman bolşevik qadın Beriyanın da, Bağırovun da qarasına danışmaqla Nikita Xruşşova bir az yarınmaq istəyib.

1920-ci illərin əvvəllərində Mir Cəfər Bağırov Azərbaycan Baş Siyasi İdarəsinin ("QPU") rəisi olduğu zaman Lavrenti Beriya onun tabeçiliyində işlədiyi vaxtlardan etibarən, görünür, onların arasında rəsmi rəis - əməkdaş münasibətindən artıq dərəcədə şəxsi və etibarlı dostluq münasibətləri yaranıb və sonralar Zaqafqaziya Federasiyası yaranarkən, Beriya Federasiya KP MK-nın birinci katibi olur, Bağırov isə artıq Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi idi və onlar çox effektli şəkildə bir-birini müdafiə edirdi.

Belə bir versiya var ki, 1937-ci ilin əvvəllərində Nikolay Yejov Beriyanın həbsi ilə bağlı Gürcüstan Daxili İşlər naziri (narkomu) Qoqlidzeyə (sonralar Beriya ilə birlikdə güllələndi) order göndərir və bundan xəbər tutan Beriya təcili və gizli şəkildə Bakıya gəlir və Bağırovun köməyi ilə Moskvaya uçur.

Yulian Semyonovun yazdığına görə, Beriya Lazar Kaqanoviçin vasitəçiliyi ilə Stalinlə görüşməyə nail olur və bu görüşdən sonra Beriyanın ulduzu yenidən parlamağa başlayır. Yulian Semyonov, dediyim kimi, "KQB"-yə məhrəm bir yazıçı-publisist idi və onun söylədiyi bu hadisə bir də ona görə inandırıcı görünür ki, Lazar Kaqanoviçin böyük qardaşı Mixail Kaqanoviçin şərlənməsinin və intiharının əsas səbəbkarı Nikolay Yejov idi - çox güman ki, Beriya-Yejov qarşıdurmasında Kaqanoviç həmişə ehtiyatlı olsa da, belə bir mövqe tuta bilərdi.

Stalinin Mir Cəfər Bağırova, əgər belə demək olarsa, nisbi-isti münasibət bəsləməsində Beriyanın rolu görünür, az olmayıb və ayrı-ayrı faktlara, nüanslara fikir verəndə Stalin-Beriya-Bağırov arasında bu nisbi-isti münasibət hiss olunmaqdadır. Bağırov Sov.İKP MK-nın Beriyanın "ifşa"sına həsr olunmuş plenumdakı uğursuz çıxışında deyir ki, "bir dəfə Stalinlə Beriyagilə getmişdik" və ancaq elə Beriyanın evinə Bağırovun Stalinlə müştərək baş çəkməsi, əlbəttə, az söz demir.

Yeri düşmüşkən, bir məsələni də qeyd etmək istəyirəm: belə bir tarixi fakt var ki, Beriya bir müddət Musavata yerləşdirilmiş bolşevik agenti kimi fəaliyyət göstərib və 1920-ci illərin əvvəllərində mahiyyətə bələd olmayanlar onu əslində Musavat agenti hesab ediblər. Bu da maraqlı bir faktdır ki, Azərbaycan Demokratik Respublikası Əks-inqilabla Mübarizə Təşkilatının rəisi (yəni Daxili İşlər naziri) Nağı bəy Şeyxzamanlı Lavrenti Beriya haqqındakı məqaləsində yazır: "Beriya sosialist kimi çar üsul-idarəsinin qatı əleyhinə idi. İşimizə yarayacağını bildiyimizdən qəbul etmişdim. 21 yaşında ciddi görkəmli bir şəxs idi. Onu senzura şöbəsinə götürmüşdüm. Az sonra onun işinə çox can yandırdığını görüb şöbəyə şef təyin etdim. O, bir anası olduğunu və çox kasıb yaşadıqlarını mənə bildirmişdi. İdarədən aldığı maaş və ərzaqla maddi vəziyyətini bir az düzəldə bilmişdi. Təmiz işi, enerjisi, qafqazlı gürcü olması və ruslara qarşı son dərəcə nifrəti olması ilə özünü mənə sevdirmişdi. Xəzər dənizi yolu ilə limanımıza gələn paraxodların sərnişinlərindən ələ keçirdiyi məlumatları mənə ətraflı surətdə raport verirdi". (Bax: Nağı Keykurin Nağı bəy Şeyxzamanlının xatirələri və istiqlaliyyət fədaisi, Bakı, 2007, səh.72.)

Əgər Beriya ADR-də, həqiqətən, bolşevik agenti kimi fəaliyyət göstəribsə, Nağı bəyi bu dərəcədə aldada bilibsə, deməli, lap gənc vaxtlarından mahir bir casus kimi cilddən-cildə girməyi bacarıb, yox, əgər o, ADR-in təhlükəsizlik orqanında Nağı bəyin dediyi kimi, əqidə və daxili bir saflıqla xidmət edibsə və birdən-birə 180 dərəcə dönərək, mətin bolşevik nüfuzu qazanıb, Sovet inzibati orqanlarına başçılıq edib, SSRİ-nin qüdrətli rəhbərlərindən biri olubsa, bu da onun böyük bacarığından, məharətindən və fitri vergisindən xəbər verir.

Nağı bəy Şeyxzamanlıdan başqa, ADR-in və ADR dövrünün Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzəbala Məmmədzadə kimi məşhur simaları da Türkiyə mətbuatında Lavrenti Beriyanın ADR-dəki fəaliyyəti barədə yazıblar və ola bilərmi ki, "NKVD" bu yazılardan xəbər tutmasın? Bu barədə Stalinə məruzə edilməsin? Yaxud Nikita Xruşşov var gücü ilə Beriyaya qarşı hərəkətə gətirdiyi təbliğat maşınında nə üçün belə bir mühüm ifşaedici materialdan istifadə etməyib? Bu cür bir çox suallar ortaya çıxır.

Kremlin (ümumiyyətlə, tarixən sarayların!) siyasi mətbəxi cavabsız suallarla zəngindir.

Mən Stalin dövründən bəhs edən sənədli ədəbiyyatda belə bir fikrə də rast gəldim ki, guya Feliks Dzerjinski Beriyanın da, Bağırovun da vəzifədən azad edilərək, həbs olunmaları barədə əmr verib. Stalin məsələyə qarışıb və onlar öz vəzifələrində qalıblar, ancaq Yelena Prudnikova bu faktın həqiqət olmadığını yazır. (E.A.Prudnikova. Beriə - prestuplenie, kotorıx ne bılo, Sankt-Peterburq, "Neva", 2005, str. 82-83.)

Beriya haqqında başqa bir monoqrafiyanın müəllifi Boris Sokolov da bu faktı uydurma hesab edir və yazır ki, Serqo Orconikidze Beriyaya qarşı bu ittihamın yanlış olduğunu təsdiq edir, hətta Stalinin də bundan xəbərdar olduğunu bildirir. (Boris Sokolov. Beriə - sudğba vsesilğnoqo narkoma, Moskva, "Veçe", 2003, str.25.)

Ancaq başqa bir məşhur və nüfuzlu sovetoloq, professor Əbdürəhman Avtorxanov isə Lavrenti Beriya ilə birlikdə Mir Cəfər Bağırovun da, həqiqətən, Musavat agenti olduqlarını yazır və hər halda, bu versiyaya da diqqətlə yanaşmaq lazımdır. Milliyyətcə çeçen olan Əbdürəhman Avtorxanov 1940-cı illərin əvvəllərində SSRİ-dən qaçmış və Avropada, ABŞ-da görkəmli sovetoloq-tarixçi kimi məşhurlaşmışdı. Onun Stalin, Beriya, ümumiyyətlə "Kreml mətbəxi" haqqında yazdıqları elmi sovetologiyanın sanballı nümunələri sayılır və Avtorxanovun Beriya ilə Bağırov haqqında dedikləri məndə belə bir təəssürat yaratdı ki, onların ikili kəşfiyyat fəaliyyəti göstərmələri barədə ehtimalı bir kənara atmaq düzgün olmaz - bu ehtimalın tədqiqə ehtiyacı var.

1953-cü il iyunun 26-da Siyasi Büronun iclasında (o zaman Rəyasət heyəti adlanırdı) marşal Jukov başda olmaqla, bir qrup hərbçi (bəzi məxəzlərə görə, guya general-mayor Leonid Brejnev də (gələcək Baş katib) onların arasında olub) Beriyanı həbs ediblər - bu, rəsmi versiyadır. Başqa bir geniş yayılmış versiyaya görə isə, həmin gün Beriyanı mənzilinə basqın edib, qətlə yetiriblar. Tədqiqatçı Nikolay Zenkoviç yazır ki, SSRİ-nin keçmiş komsomol rəhbəri Nikolay Mixaylov (sonralar MK katibi, mədəniyyət naziri olmuşdu) Lavrenti Beriyanı mühakimə edən məhkəmənin üzvü olub və illər keçdikdən sonra Beriyanın oğlu Serqoya deyib ki, həmin məhkəmə tamam bir fars idi, yarımqaranlıq məhkəmə zalında oturub, yalnız "hə", "yox" deyən müttəhim Beriya deyildi. (Nikolay Zenkoviç. Marşalı i qenseki, Moskva, Olma-Press, 2005, str. 145.) Atasının evdə qətlə yetirilməsi haqqında Beriyanın oğlu Serqo Beriya (bir müddət anasının "Qeqeçkori" familini götürməyə məcbur edilmişdi) ətraflı bəhs edib. (Serqo Beriya Moy otets Lavrentiy Beriya, Moskva, Sovremennik, 1994.)

Azərbaycanda Lavrenti Beriyanın adını daşıyan bir çox müəsissələr, Kənd Təsərrüfatı İnstitutu, qəsəbələr, kolxozlar, şəhər və rayonlarda prospekt və küçələr var idi və onun 50 yaşı tamam olanda Mir Cəfər Bağırov Bakının Şəhər rayonuna onun adı verilməsi xahişi ilə Stalinə məktub yazmışdı, ancaq cavab gəlmədi. Kirovabad (Gəncə) Dövlət Teatrı da Beriya adına idi və mən bunu yazanda Şekspirin məşhur sözləri yadıma düşdü: "Bütün dünya teatrdır, insanlar isə - aktyor".

Bizim ailə foto-albomunda da Beriyanın əvvəlindən və sonundan xəbər verən belə bir foto var: mənim həyat yoldaşım Nüşabə xanım uşaq bağçasına getdiyi vaxtlar kollektiv foto çəkdiriblər və o uşaq bağçası da "Lavrenti Beriya adına uşaq bağçası" olub. Görünür, çəkiliş onun "ifşa"sı günlərinə təsadüf etdiyi üçün, fotoqraf bağçanın adı yazılmış başlıqda "Lavrenti Beriya" sözlərini qaralayıb, ancaq "adına" sözü qalıb. Kimin adına uşaq bağçası? - Heç kimin…

…Lavrenti Beriya gürcü və rus dillərindən başqa Azərbaycan və erməni dillərini də yaxşı bilirdi və rus jurnalisti, siyasi şərhçi Maksim Şevçenko da sovet epoxası ilə bağlı ən məlumatlı tarixçilərdən biri olan Yevgeni Spisınla müsahibəsində deyir ki, Beriyanın məhkəməsində iştirak edən Mir Cəfər Bağırov azərbaycanca ona nəsə deyib, ancaq Beriya heç nə başa düşməyib, yəni mühakimə edilən Lavrenti Beriya yox, onun oxşarı olub.

Əgər doğrudan da belədirsə, əgər doğrudan da, Lavrenti Beriya qətlə yetirilib, həbs edilən, mühakimə edilən isə onun oxşarı olubsa, deməli, Beriya ilə bağlı Nikita Xruşşovun, Vyaçeslav Molotovun, Anastas Mikoyanın, guya onu həbs edən marşalların - Jukovun, Moskalenkonun, guya Beriyanı tapança ilə şəxsən güllələyən Batiskinin memuarları, intervüləri, dedikləri, Baş prokuror Roman Rudenkonun dindirmə stenoqramları, bu stenoqramlarda Georgi Malenkovun, Nikita Xruşşovun, Kliment Voroşilovun, Lazar Kaqanoviçin, başqa Siyasi büro üzvlərinin dərkənarları, qeydləri, istintaq, məhkəmə və edamla bağlı məktublaşmalar və s. - hamısı sonradan quraşdırılıb, saxtadır, yalandır, - o zaman nəyə inanasan?

Və kim zəmanət verə bilər ki, Mir Cəfər Bağırovla bağlı dindirmə stenoqramları, şahid ifadələri, məktublaşmalar həqiqətdir?

Doğrusu, hərdən elə bir təəssürat yaranır ki, repressiya saxtakarlıqları və bu saxtakarlıqların doğurduğu rəsmi sənədləşdirmə hərc-mərcliyinin içində hər hansı bir həqiqəti üzə çıxarmaq mümkün deyil. Çox zaman müəlliflərin Stalin, Beriya, yaxud Bağırov və başqaları haqqında söylədikləri fikirlər daban-dabana zidd olur və bu fikirlərin, mülahizələrin, nəticələrin hamısında da, öz növbəsində, müxtəlif rəsmi sənədlərə istinad edilir.