Sovet dövründə Ermənistanda müxtəlif vəzifələrdə çalışmış, görkəmli ictimai-siyasi xadim Talıb Musayevin 2008-ci ildə nəşr edilmiş  “Ermənilər və faciələrimiz” kitabının  sizlərə təqdim edəcəyimiz “Azərbaycanlıların 1948-1953-cü illərdə Ermənistandan deportasiya edilməsi nə vaxt, kimlərin köməyi ilə hazırlandı, həyata keçirildi və necə oldu ki, o, yarı yolda qaldı” başlıqlı bölməsində Rusiya imperiyasının xalqımıza qarşı apardığı bu amansız prosesin ilginc detalları açıqlanır. Müəllif Ermənistanda özünün iştirakçısı və şahidi olduğu bir sıra olayları nəql edir. 

Beləliklə, aktuallığını nəzərə alaraq sözügedən materialı dəyərli  Moderator.az oxucularının müzakirəsinə buraxırıq:

(Əvvəli burada: )

 

Ermənilər 1948-ci ildə əməli işə keçdilər; Qarabağlar rayonunu ləğv edib Vedi rayonu ilə birləşdirdilər. Hər iki rayonun azərbaycanlı katibləri və icrakomları vəzifədən kənarlaşdırıldılar. R.Azgeldyan birləşmiş Vedi rayonuna birinci katib, Q.Akopyan isə rayon icraiyyə komitəsinin sədri təyin edildi...

 

Ermənistanın 7 rayonunda olan 7 ikinci və üçüncü katib, 6 rayonda olan icraiyyə komitə sədrləri, mərkəzi aparatlarda işləyən bir neçə azərbaycanlı bu və ya başqa adlarla işdən kənarlaşdırıldılar. Respublikadakı Azərbaycan dilində olan Pedaqoji, Kənd Təsərrüfatı və Ticarət texnikumları bağlandı. 1928-ci ildə İrəvanda təşkil edilmiş Cəfər Cabbarlı adına Azərbaycan Dram teatrını respublikanın  ən ucqar rayonuna, heç elə bir geniş klubu olmayan, rayon mərkəzi ermənilərin yaşadığı kənd olan Basarkeçərə göndərdilər.  Mən birtəhər bu teatrı qoruyub saxladım. Bir neçə dəfə məsələ qaldırdım ki,  Basarkeçərdə teatr saxlamaq üçün şərait yoxdur. Mənim qaldırdığım məsələyə kömək əvəzinə, Nazirlər Sovetinin sədri  Karapetyan və  MK-nın II katibi Vazgen Qriqoryan dedilər: “Sən qərar qəbul et, məsələ qaldır, biz teatrı ləğv edək”. Mən bu tələbi rədd etdim. Yenə teatrı bir yolla saxladım. Ancaq 1948-ci ilin sonunda məni işdə qalmaq şərti ilə Moskvaya oxumağa göndərdilər. Məni əvəz edən Ağayan fürsətdən istifadə edib teatrın ləğv olunması haqda qərar qəbul etdi və həmin qərarı respublika hökumətində təsdiq elətdirdi...

 

Rayonlarda Azərbaycan və erməni dillərində nəşr edilən 13 rayon qəzetindən 9-u bağlandı, 4-ndə isə Azərbaycan dilində olan səhifələrə olduqca az yer verildi...

1948-ci ilin kənd təsərrüfatı mövsümü qurtaran kimi Vedi, Zəngibasar, Üçkilsə, Qəmərli, Paşalı, Axta, Qaranlıq, Bayazit, Böyük Qarakilsə və başqa rayonlardan camaatı zor-xoş köçürməyə başladılar. Onların kəndlərdə qalan əmlaklarına isə ermənilər sahibləndi. Zavallı azərbaycanlılar: uşaq, qadın, qoca ev-eşik əşyalarıyla İrəvan, Qəmərli, Şirazlı, Dəvəli dəmiryol stansiyalarına töküldülər. Soyuqda həftələrlə stansiyalarda qaldıqdan sonra onlara yalnız boş yük vaqonları verilirdi. Kimi maşın, kimi ulaq, kimi nə ilə bacarırdı – onunla köçünü, yükünü vağzala daşıyırdı. Düzünü deyək ki, Azərbaycanda da onları yaxşı qarşılamadılar. Həftələrlə  stansiya, küçə və yollarda qalan əhalinin  çox hissəsi  qohumlarının, köhnə dost-tanışlarının, öz xalqını sevən vicdanlı soydaşlarının evində, həyətində müvəqqəti yerləşdilər. Çox əziyyət korluq və əziyyət çəkdilər. Bəzi hallarda xəstəliklər də yayıldı. Xülasə, Ermənistandan xoşla köçməyənləri zorla köşürtdülər...

 

1948-ci ilin sonunadək, demək olar ki, respublikada artıq məsul işdə azərbaycanlı qalmamışdı. Həmin ilin sonunda  məni də Moskvaya bir illik oxumağa göndərdilər. Bu müddətdə Basarkeçərdə raykom  katibi işləyən Ağayan ermənilərlə qarışıq yaşayan Qızılvəng,  Yarpızlı kənd camaatını, tam azərbaycanlılar yaşayan Kərkibaş, Qanlı kəndlərindəki soydaşlarımızı köçürüb torpaqlarını, mal-qaralarını yaxınlıqdakı Tüsküllü kəndlərində yaşayan ermənilərə vermişdi. Rayonda nəşr edilən “Stalin yolu” qəzetinin adını dəyişib ermənicə “Stalinyan uği” qoymuşdu. Bundan başqa, qərar qəbul edib Basarkeçərə göndərilmiş C.Cabbarlı adına Azərbaycan teatrının ləğv edilməsini xahiş etmişdi. Elə Ermənistan hökumətinə də bu lazım idi. O da qərar qəbul edib həmin teatrı bağladı...

Köçürülmə işinin başlanması, rayonda rəhbərliyin ermənilərə tapşırılması və s. səbəblər nəticəsində 1949-cu ildə rayon üzrə heç bir plan yerinə yetirilmədi.  Əkin üçün 12 min sentner toxum çatışmırdı. Nazirlər Sovetinin sədri S.Karapetyanın on günlərlə rayonda təhkimçi  kimi qalmasına baxmayaraq heç bir müsbət nəticə əldə edilməmişdi. Rayon qeyri-mütəşəkkil vəziyyətə düşmüşdü. Rayonda bir neçə kolxoz tam bərbad hala qalmışdı. Elə vəziyyət yaranmışdı ki, qışda tövlədə mala baxan yox idi.  Mala baxan bir günlük iş üçün 1 pud taxıl və ya 3 gün üçün bir toğlu tələb edirdi...

 

Elə oldu ki, 1949-cu ilin sonunda mən yenə də Basarkeçərdəki işimə qayıtdım. Çatışmayan toxumu əldə etdik. İşə mane olan bütün səbəbləri aradan qaldırdıq.  Böyük intizam yarandı. Nəticədə 1950-ci ildə yüksək məhsul aldıq... 

 

Köçən adamlar qayıdanda isə kolxoza qəbul olunması qadağan edilsə də, mən onlara torpaq verib işə qəbul edirdim. Qayıdanlardan Hüseyn Həsənovu Daşkəndə sovet sədri,  Şahbaz İbrahimovu Pənbək kəndinə kolxoz sədri təyin etdim...

 

Az məhsul verən kənd kimi ilk növbədə Azərbaycana köçürülməsi nəzərdə tutulan Babacan kəndinin camaatını xaricdən ermənilərin yerləşdirilməsi nəzərdə tutulan Qaraiman kəndinə köçürdüm. Köçürülmüş, talan edilmiş Qanlı, Kərkibaş kənd kolxozlarını bərpa edərək onların mal-heyvan və torpaqlarını Tüsküllü kəndində yaşayan ermənilərdən alıb öz kolxozlarına qaytardım. Rayonda intizam möhkəmləndi.  Məhsuldarlıq artdı. Ümumi vəziyyət sabitləşdi...

 

(Davamı var)

 

Moderator.az-dan materialda bəhs edilən Cəfər Cabbarlı adına İrəvan Azərbaycan Dram Teatrı haqda qısa arayış:

 

 

Təqdim etdi: Sultan Laçın